Η άνοδος και η πτώση των πολεμικών αλόγων

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Μπορούμε να αφηγηθούμε την ιστορία ενός μεγάλου μέρους του κόσμου από το ποιος είχε ποια άλογα πότε. David Chaffetz, Raiders, Rulers, and Traders: The Horse and the Rise of Empires, [Επιδρομείς, ηγεμόνες και έμποροι: Το άλογο και η άνοδος των αυτοκρατοριών], Norton, σελ. 424 Ο όρος «αποϊπποποίηση» (obyezloshadenie) επινοήθηκε από τον Ισαάκ Μπάμπελ για να περιγράψει την αντικατάσταση των αλόγων από μηχανές κατά τη διάρκεια της εκβιομηχάνισης, αφού ο Μπάμπελ είχε γίνει μάρτυρας και είχε καταγράψει τα παράλληλα δεινά των αλόγων και των ανθρώπων στα αντισημιτικά πογκρόμ και στις μάχες των Μπολσεβίκων το 1920.[1] Το πλούσιο σε λεπτομέρειες πρόσφατο βιβλίο του Ντέιβιντ Τσέιφετζ, Επιδρομείς, ηγεμόνες και έμποροι, πραγματεύεται αυτό που θα αποκαλούσα «ιπποποίηση» του κόσμου – δηλαδή την ιστορία της εξημέρωσης και της εκτροφής των αλόγων και το πώς τα πολεμικά άλογα έγιναν απαραίτητα για την οικοδόμηση και τη διατήρηση μεγάλων αυτοκρατοριών. Παρά την πολυμάθεια του συγγραφέα, το βιβλίο είναι ευχάριστα ευανάγνωστο. Ο Τσέιφετζ σπούδασε Φαρσί, Τουρκικά και Αραβικά στο Χάρβαρντ και πραγματοποίησε μεγάλα ταξίδια στην Ινδία, την Κεντρική Ασία και την Κίνα· ζωντανεύει τους Επιδρομείς, ηγεμόνες και εμπόρους με σύντομες αναμνήσεις από την ιππασία στην ευρασιατική στέπα. Η επιστημονική του μελέτη είναι ευρύτατη, σε μεγάλο μέρος της οποίας αξιοποιεί πληροφορίες –από το Καζακστάν, την Ουκρανία και τη Μογγολία– που έγιναν διαθέσιμες μόνο μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, και το κείμενό του εμπλουτίζεται από γοητευτικά λογοτεχνικά ανέκδοτα και παλιές ιστορίες που μαρτυρούν την αγάπη που είχαν οι άνθρωποι σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς για τα άλογά τους. «Μάχη μεταξύ Ιρανών και Τουρανών», χειρόγραφη σελίδα από το «Σαχναμέ» του Φερντοσί (Βιβλίο των Βασιλέων), λεπτομέρεια. Καλλιγραφία: Μουχάμαντ αλ-Κιβάμ αλ Σιράζι, εικονογράφηση: Μουχάμαντ ιμπν Τατζ αλ-Ντιν Χαϊντάρ Μουζαχίμπ Σιράζι, 1562–83. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Το βιβλίο είναι γεμάτο συναρπαστικές τυχαίες πληροφορίες για τον αρχαίο κόσμο, όπως: ο Κύρος (σύμφωνα με το Περί Ιππικής του Ξενοφώντα) επινόησε τον πρώτο αγώνα ιπποδρομίας μετ’ εμποδίων (αγώνας πάνω από φράχτες, που ονομάζεται επίσης στηπλ). Ο σκακιστικός όρος «πύργος» (rook) προέρχεται από το σανσκριτικό ratha («άρμα»), μέσω της περσικής γλώσσας. (Ο Τσέιφετζ θα μπορούσε επίσης να επισημάνει ότι το αγγλικό «checkmate» [ματ] είναι παραφθορά του περσικού «Shah mat!» ή «Ο βασιλιάς είναι νεκρός!»). Η σανσκριτική λέξη για το αφροδισιακό σημαίνει «κάτι που μετατρέπει έναν άνδρα σε άλογο κούρσας». (Υπάρχει στο Καμασούτρα). Και τόσα άλλα. Μπορούμε να αφηγηθούμε την ιστορία ενός μεγάλου μέρους του κόσμου από το ποιος είχε ποια άλογα πότε. Ξεκινώντας με την εξημέρωση των αλόγων στην ευρασιατική στέπα (40.000-2000 π.Χ.), ο Τσέιφετζ μας μεταφέρει από τους πρώτους βοσκούς και αναβάτες (2000-500 π.Χ.) στις μεγάλες ασιατικές αυτοκρατορίες που απέκτησαν τα άλογά τους από αυτούς τους βοσκούς –Ιράν, Ινδία, και Κίνα (500 π.Χ.-400 μ.Χ.)– και από εκεί στον Δρόμο του Μεταξιού (τον οποίο ο Τσέιφετζ θα μετονομάσει σε «Δρόμο των Αλόγων») (100 π.Χ.-500 μ.Χ.) και στις αυτοκρατορίες των Τούρκων (500-1100 μ.Χ.), του Τζένγκις Χαν και του Τιμούρ (1206-1747 μ.Χ.) και της Κίνας, της Ρωσίας και της Βρετανικής Ινδίας (1584-1881). Ολοκληρώνει με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν το πετρέλαιο αντικατέστησε το χόρτο ως βασική πολεμική τροφή: «Μόνο όταν εκτοπίστηκαν από τα αυτοκίνητα και τα αεροπλάνα, τα άλογα έπαψαν να αποτελούν στρατηγικό πλεονέκτημα. Αυτό σήμανε το τέλος της κουλτούρας εκτροφής αλόγων που ευδοκίμησε επί τέσσερις χιλιετίες». Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι τα βασίλεια δημιουργήθηκαν και οι μάχες κερδήθηκαν από ανθρώπους που είχαν μεγάλες ιδέες και κατέλαβαν την εξουσία με διάφορους τρόπους, αλλά τα τεκμήρια του Τσέιφετζ συνηγορούν στο ότι το μόνο που είχε σημασία ήταν να υπάρχουν τα κατάλληλα άλογα. Πόσο θλιβερό για την ανθρώπινη φυλή είναι το γεγονός πως το κύριο πράγμα που σκεφτήκαμε να κάνουμε με αυτά τα ένδοξα πλάσματα ήταν να τα χρησιμοποιήσουμε για να μας βοηθήσουν να σκοτώσουμε ο ένας τον άλλον (και αυτά). Η ιστορία των ιπποειδών πιστεύεται ότι ξεκίνησε όχι στη στέπα αλλά στη Βόρεια Αμερική, όπου έχουν βρεθεί τα αρχαιότερα απολιθώματα. Κι όμως, ο Νέος Κόσμος ήταν αδιέξοδος για τα άλογα. Όταν ο Κορτές αποβίβασε το ιππικό του στη Βερακρούς το 1519, δεν υπήρχαν άλογα στη Βόρεια Αμερική για περίπου 12.000 χρόνια. Όλα τα άλογα που καβάλησαν οι καουμπόηδες και οι Ινδιάνοι προήλθαν από τα ισπανικά άλογα του Κορτές· τα μάστανγκ, που συχνά αποκαλούνται άγρια, στην πραγματικότητα είναι αδέσποτα άλογα. Τα πρώτα ιπποειδή φαίνεται ότι άρχισαν να μετακινούνται μέσω της χερσαίας γέφυρας από την Αλάσκα στην Ασία πριν από εκατομμύρια χρόνια όπου και εξελίχθηκαν στα τρία σύγχρονα είδη Equus: άλογα, ζέβρες και γαϊδούρια. (Το άλογο παρέμεινε στην Ευρασία, ενώ η ζέβρα και ο γάιδαρος μετακινήθηκαν νότια). Τα άλογα στην Ασία και την Ευρώπη κυνηγήθηκαν για το κρέας τους (πλούσιο σε πρωτεΐνες και λιπαρά οξέα) μέχρι που εξημερώθηκαν στις στέπες γύρω στο 3000 π.Χ. και εκτράφηκαν επίσης και για το γάλα τους (πιο θρεπτικό από το αγελαδινό γάλα). Στη συνέχεια, ο χρόνος μεταξύ των γενεών των αλόγων συρρικνώθηκε σημαντικά, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι εκτροφείς προσπαθούσαν να παράγουν περισσότερα ζώα, και μια νέα γενεαλογική γραμμή που ταιριάζει με εκείνη των σύγχρονων εξημερωμένων αλόγων προέκυψε γύρω στο 2200 π.Χ.[2] Είναι στη φύση των αλόγων να μετακινούνται προς αναζήτηση νέων βοσκοτόπων, τους οποίους χρειάζονται συχνά. Σε αντίθεση με τις αγελάδες, τα άλογα, των οποίων τα δόντια είναι αρκετά αμβλυμμένα, τραβούν το χορτάρι από τις ρίζες αντί να δαγκώνουν τα φύλλα, ή το τσιμπολογούν μέχρι το έδαφος, καταστρέφοντας έτσι γρήγορα τη γη, η οποία μπορεί να χρειαστεί μερικά χρόνια για να ανακάμψει. Οι εκτροφείς αλόγων αφήνουν τέτοια χωράφια σε αγρανάπαυση από καιρό σε καιρό για να επιτρέψουν στο χορτάρι να αναγεννηθεί, αλλά τα άλογα στην άγρια φύση, όταν αφήνονται ελεύθερα, μετακινούνται συνεχώς για να βρουν νέα εδάφη πηγαίνοντας σε πιο πράσινα λιβάδια. Οι κτηνοτρόφοι της στέπας μιμήθηκαν αυτή τη συμπεριφορά, καταπατώντας συχνά τη γη άλλων ανθρώπων και χρησιμοποιώντας την για τα δικά τους κοπάδια. Δεν ήταν μόνο ότι το άλογο κατέστησε δυνατή την κατάκτηση· το άλογο κατέληξε να συμβολίζει την κατάκτηση μέσω του φυσικού του ιμπεριαλισμού. Οι στέπες έθρεψαν νομαδικά άλογα και νομαδικές ορδές. Ο Τσέιφετζ σημειώνει ότι «ιππικό και αυτοκρατορία είναι σαν την κότα και το αυγό»: χωρίς ιππικό δεν θα μπορούσε να υπάρχει αυτοκρατορία, αλλά χρειαζόταν μια αυτοκρατορία για να υποστηρίξει τον μεγάλο αριθμό αλόγων που ήταν απαραίτητα για ένα ιππικό. Οι άνδρες έκαναν πόλεμο για να πάρουν τα άλογα άλλων ανθρώπων, ώστε να μπορούν να κάνουν πόλεμο. Η δύναμη των ίππων, η οποία παρέμεινε η βασική μονάδα ισχύος για αιώνες, ήταν κεντρικό στοιχείο σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε στρατιωτικό-ιππικό σύμπλεγμα. Με το ιππικό, ακόμη και μικρά έθνη μπορούσαν να επιτεθούν και να νικήσουν ισχυρά κράτη, αλλά η ανάδυση μεγάλων αυτοκρατοριών ήταν συνάρτηση της ποσότητας και της ποιότητας των αλόγων που μπορούσαν να κινητοποιήσουν. Στο Ιράν, την Ινδία και την Κίνα, η άφιξη των εκτροφέων αλόγων της στέπας συνέπεσε με την εμφάνιση των αυτοκρατοριών των αλόγων. Όμως οι λαοί των στεπών που εξέτρεφαν άλογα δεν κατάφεραν ποτέ να κατακτήσουν το τμήμα του κόσμου δυτικά των Καρπαθίων και των Άλπεων, ούτε πολιτισμούς όπως η αρχαία Ελλάδα, όπου η θαλάσσια δύναμη και όχι η δύναμη του ιππικού ήταν καθοριστική. «Οι μεγάλες αυτοκρατορίες της Ευρώπης αναδύθηκαν για να ελέγχουν το θαλάσσιο εμπόριο», γράφει ο Τσέιφετζ: «Η Αθήνα, η Ρώμη, η Βενετία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ολλανδία, η Γαλλία και η Βρετανία». Για το μεγαλύτερο μέρος της μεταγενέστερης ευρωπαϊκής ιστορίας, η θάλασσα, και όχι τα άλογα, κινούσε τις μεγάλες αυτοκρατορίες. Και πολλές μάχες δόθηκαν πεζή. Τα πολεμικά άλογα έγιναν τελικά περιττά όταν οι αυτοκρατορίες βρήκαν άλλους τρόπους να κερδίζουν και να διατηρούν την εξουσία. Διαφορετικά είδη αλόγων άρχισαν τότε να εκτρέφονται από τα πολεμικά άλογα στην Ευρώπη και έγιναν σημαντικά με άλλους τρόπους, διατηρώντας όμως τη μυθολογία και τον συμβολισμό των πολεμικών αλόγων του παρελθόντος. Τα άλογα πολέμου δεν γεννιούνται· γίνονται. Οι αρχαίοι κτηνοτρόφοι «δεν έκαναν καμία προσπάθεια να αναπαράγουν ή να βελτιώνουν τα άλογα, εκτός από το να σκοτώνουν τις φοράδες που δεν παρήγαγαν γάλα», αλλά η εκτροφή σήμαινε τελικά τον ευνουχισμό ορισμένων επιβητόρων αντί άλλων, την επιλογή ορισμένων φοράδων για αναπαραγωγή αντί άλλων, και την κλοπή των καλύτερων αλόγων άλλων ανθρώπων. Το γεγονός ότι ένα άλογο έχει τα μάτια του στα πλάγια του κεφαλιού του προσδιορίζει τα άλογα ως ζώα της φυγής και όχι της μάχης, σε αντίθεση με ζώα όπως οι τίγρεις, που έχουν τα μάτια τους μπροστά. Όμως ο Τσέιφετζ σημειώνει ότι «ως ζώο-θήραμα, το άλογο έχει αρκετή δύναμη για να κλωτσήσει και να δαγκώσει επικίνδυνα», και οι άνθρωποι τελικά «χρησιμοποίησαν ως όπλο τα ένστικτα μάχης ή φυγής του αλόγου για μαζικές επιθέσεις ιππικού». «Η ήττα των Περσών από τους Τουρανούς», περ. 1585. Σελίδα από το χειρόγραφο «Σαχναμέ» που χάρισε ο Μαρκήσιος του Χέιστινγκς στον Γεώργιο Δ΄ γύρω στο 1823. © The Royal Collection Trust. Με την πάροδο αρκετών αιώνων αναπαραγωγής στις στέπες, τα άλογα όχι μόνο απέκτησαν περισσότερους μυς και αντοχή αλλά «ανέπτυξαν πιο πολεμικά ένστικτα, χάνοντας μέρος του φόβου των κυνηγημένων προγόνων τους». Εκτρεφόμενα και επιλεγμένα για το θάρρος τους, μπορούσαν «να πηδούν πάνω από εμπόδια, να περνούν μέσα από φλόγες και εκρήξεις ή να συνεχίζουν όταν τραυματίζονταν. … [Ξεπέρασαν] τους φόβους τους να σέρνουν βάρος, τους δυνατούς θορύβους και τα υδάτινα εμπόδια». Οι ακραίες κινήσεις στην πιο σπάνια από όλες τις μορφές ιππαγωγής και ιππικής δεξιοτεχνίας (ντρεσάζ) –το levade, στο οποίο το άλογο σηκώνει και τραβάει τα μπροστινά του πόδια στέκοντας ισορροπημένο στα λυγισμένα πίσω πόδια του· το courbette, ένα άλμα προς τα εμπρός στο levade· και το capriole, στο οποίο το άλογο πηδάει ευθεία προς τα πάνω, με τα μπροστινά του πόδια τραβηγμένα προς τα μέσα, κλωτσώντας προς τα πίσω– αναπτύχθηκαν αρχικά ως μια σειρά ασκήσεων για να εκπαιδεύσουν τα πολεμικά άλογα να κλωτσούν και να ποδοπατούν τους ανθρώπινους και αλογίσιους εχθρούς στη μάχη. Αυτές οι μεγάλες αλλαγές στη μορφή και τη συμπεριφορά των αλόγων επιτεύχθηκαν μέσω της στοχευμένης αναπαραγωγής, της μεθόδου με την οποία διάφορες πολιτικές ομάδες διαμόρφωναν άλογα σύμφωνα με αυτό που ήθελαν να είναι. Αντίθετα με τη λαϊκή πεποίθηση –που ίσως εκφράζεται καλύτερα στο μυθιστόρημα της Ίνιντ Μπάγκνολντ Εθνικό Βελούδο (1935) και στην κινηματογραφική μεταφορά του με πρωταγωνίστρια τη δωδεκάχρονη Ελίζαμπεθ Τέιλορ (Ο Αλήτης και η Αμαζών, 1944)– ότι θα μπορούσε να υπάρχει απλά, σε ένα χωράφι, ένα άλογο που θα μπορούσε να κερδίσει μεγάλες κούρσες πάνω από φράχτες, ένα άλογο-πρωταθλητής είναι συνήθως το αποτέλεσμα συγκεκριμένων επιλεκτικών πρακτικών αναπαραγωγής. Κατά την τελευταία χιλιετία, οι παρεμβάσεις στη γενετική δεξαμενή των ιπποειδών δημιούργησαν έναν αριθμό εξαιρετικά περιορισμένων γενεαλογικών γραμμών, μειώνοντας δραματικά τη γενετική ποικιλομορφία των αλόγων του κόσμου. Οι άνθρωποι που ασχολούνται με τα άλογα λένε ότι ένα μεγάλο καλό άλογο πάντα θα νικάει ένα μικρό καλό άλογο. Οι κτηνοτρόφοι από την εποχή των ιππέων της στέπας εκτρέφουν τα άλογά τους με γνώμονα το μέγεθος. Το Eohippus, το «άλογο της αυγής» (γνωστό μέχρι πρόσφατα και ως Hyracotherium) –ένας πρόγονος του Equus– είχε ύψος μόλις μισό μέτρο ή πέντε παλάμες, το μέγεθος ενός σκύλου. (Μια «παλάμη», το τυπικό μέτρο ενός αλόγου, είναι περίπου δέκα εκατοστά). Μέχρι τη στιγμή που το Eohippus έγινε Equus caballus (πριν από 20.000 χρόνια), τα άλογα εξακολουθούσαν να έχουν μέγεθος μόνο μεταξύ έντεκα και δεκατρείς παλάμες, ή 112-132 εκατοστά, το μέγεθος ενός πόνυ. Οι πρακτικές ευνουχισμού μεταξύ 1800 και 1200 π.Χ. έκαναν τα άλογα μεγαλύτερα, ισχυρότερα και ταχύτερα. Τα περσικά άλογα τον πέμπτο αιώνα π.Χ. είχαν ήδη ύψος δεκαπέντε παλάμες και ζύγιζαν 454 κιλά. Στο σύγχρονο Αφγανιστάν, υπάρχουν άλογα με ύψος δεκαοκτώ ή και δεκαεννέα παλάμες. Υπάρχουν επίσης μερικά παράξενα άλογα μινιατούρες, δέκα παλάμες ή λιγότερο, που διατηρούνται ως ζώα συντροφιάς, και οι ζωολογικοί κήποι διατηρούν περίπου δύο χιλιάδες δείγματα από το λεγόμενο άλογο Πρζεβάλσκι, ή τάχι (Equus ferus przewalskii), που θεωρείται ότι είναι ένα ταξίδι στον χρόνο 50.000 ετών περίπου· έχει ύψος δώδεκα έως δεκατέσσερις παλάμες. Τα άλογα συνέχισαν να αυξάνονται όχι μόνο σε μέγεθος αλλά και σε αριθμό. Οι στρατοί της στέπας μπορούσαν να έχουν 50.000-100.000 άλογα. Οι Πέρσες διέθεταν 100.000 άλογα και αναπλήρωναν τους στρατούς του βασιλιά με 10.000 άλογα τον χρόνο. (Οι Πέρσες και οι Σκύθες ανταγωνίζονταν για τα καλύτερα άλογα σε αυτό που ο Τσέιφετζ αποκαλεί «πρώτη κούρσα εξοπλισμών»). Ο Τζένγκις Χαν συγκέντρωσε περισσότερα από ένα εκατομμύριο άλογα, οι Μογγόλοι κληρονόμοι του δέκα εκατομμύρια και ο Τιμούρ μισό εκατομμύριο. Η Δυτική Ευρώπη δεν μπορούσε να θρέψει τον αριθμό των αλόγων που εξέτρεφαν οι λαοί της στέπας, αλλά ο πληθυσμός των αλόγων στην Αγγλία και την Ουαλία τον δέκατο ένατο αιώνα υπολογιζόταν σε τρία εκατομμύρια. Μέχρι τις δεκαετίες του 1870 και του 1880, υπήρχαν 280.000 άλογα στο Λονδίνο και 150.000 στη Νέα Υόρκη, τα οποία παρήγαγαν τρία έως τέσσερα εκατομμύρια κιλά κοπριάς και τέσσερις χιλιάδες γαλόνια ούρων σε ημερήσια βάση[3]. Οι Ρώσοι κινητοποίησαν πάνω από ένα εκατομμύριο άλογα το 1914, περισσότερα από τα μισά από κοζάκους κτηνοτρόφους και από πρώην εδάφη της στέπας. Και συνέχισαν χωρίς σταματημό, έως ότου (υπολογίζεται ευρέως και μάλλον πρόχειρα, αν και όχι από τον Τσέιφετζ) οκτώ εκατομμύρια άλογα σκοτώθηκαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μεταξύ δύο έως πέντε εκατομμύρια στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπάρχει και ένα άλλο πρόβλημα αυγού και κότας που εμπεριέχεται σε αυτά τα στοιχεία. Τα άλογα τρώνε τεράστια ποσότητα – τρώνε σαν άλογα. Η τροφή τους είναι κυρίως χορτάρι ή σανό, οπότε χρειάζεται πολλή γη, αλλά τρώνε επίσης βρώμη (η έκφραση στα αγγλικά «αισθάνομαι την βρώμη μου» σημαίνει αισθάνομαι έτοιμος για δράση) – και σιτηρά και πίτουρα και μήλα και κύβους ζάχαρης και καρότα και ούτω καθεξής. Για να ταϊστούν εκατομμύρια άλογα, χρειάζονται εκατομμύρια ρούβλια ή ρουπίες ή γιεν. Και έτσι τα μεγάλα ιππικά βασίλεια έπρεπε συνεχώς να διεξάγουν πόλεμο προκειμένου να αποκτούν νέες πηγές πλούτου για να συντηρούν τα άλογά τους, και για να διεξάγουν πόλεμο χρειάζονταν όλο και περισσότερα άλογα. Το επιχείρημα του Τσέιφετζ για την κεντρική θέση των πολεμικών αλόγων στην ανθρώπινη ιστορία υποστηρίζεται από τις πολλές λογοτεχνικές αναφορές στα άλογα ως πολεμιστές, αρχής γενομένης από τη Βίβλο. Παραθέτει τον προφήτη Ιερεμία: «Θα καβαλάνε άλογα, εξοπλισμένοι … για πόλεμο εναντίον σου».[4] Θα μπορούσε να προσθέσει τον Ιώβ: «Μήπως εσύ έδωσες δύναμη στον ίππο και ενέδυσες τον τράχηλό του ώστε να εμπνέει φόβο; Εσύ τον περιέβαλες με πανοπλία και έβαλες μέσα στα στήθη του την τόλμη που είναι η δόξα του; Όταν συναντά βασιλιά τον περιγελά, και δεν τρέπεται σε φυγή μπροστά στα σιδερένια όπλα. Εφορμούν εναντίον του με τόξα και ξίφη».[5] Πολλά από τα σπουδαία άλογα της αγγλικής λογοτεχνίας είναι πολεμικά άλογα. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε με το «Ένα άλογο, ένα άλογο, το βασίλειό μου για ένα άλογο!» και να καλπάζουμε για χιλιόμετρα. Ο κύριος Τζόροκς, στο βιβλίο του Ρόμπερτ Σμιθ Σέρτιζ Χάντλι Κρος ή στο Η καλύβα του κύριου Τζόροκς (1854), καυχιόταν ότι το κυνήγι αλεπούς παρείχε «την εικόνα του πολέμου χωρίς την ενοχή του και μόνο το είκοσι πέντε τοις εκατό του κινδύνου του». (Αυτό το ευφυολόγημα παραφράστηκε ως γνωστόν από τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο οποίος παρατήρησε το 1911 ότι «ο κ. Τζόροκς περιέγραψε το κυνήγι της αλεπούς σαν κάτι που παρέχει όλη τη δόξα του πολέμου με μόνο το τριάντα πέντε τοις εκατό του κινδύνου του». Ο Τσώρτσιλ άλλαξε το «εικόνα» σε «δόξα» και αύξησε τον κίνδυνο, αλλά, το πιο σημαντικό, παρέλειψε την ενοχή). Πράγματι, οι Βρετανοί πάντα θεωρούσαν το κυνήγι ως προπαρασκευαστική σχολή για πόλεμο. Η μεγάλη αγγλική ρομαντική παράδοση των αλόγων του ιππικού έληξε με τη μυθοποίηση της καταστροφικής Επέλασης της Ελαφράς Ταξιαρχίας στην Μπαλακλάβα στις 25 Οκτωβρίου 1854, που έγινε αφορμή τόσο για ένα περιβόητο ποίημα του Λόρδου Άλφρεντ Τέννυσον[6] όσο και για το γνωστό σχόλιο του Γάλλου στρατάρχη Πιέρ Μποσκέ –«C'est magnifique mais ce n'est pas la guerre» («Είναι σπουδαίο, αλλά δεν είναι πόλεμος»)– το οποίο προανήγγειλε τον θάνατο των αλόγων του ιππικού. Στις στέπες όλοι ίππευαν, συχνά και οι γυναίκες, αλλά μόνο το 1 έως 2% του πληθυσμού της Δυτικής Ευρώπης ήταν καβαλάρηδες. Ο βαθμός στον οποίο τα άλογα πριν από πολύ καιρό έγιναν όχι απλώς πηγή πραγματικής δύναμης αλλά σύμβολο αριστοκρατικής εξουσίας αντικατοπτρίζεται σε έναν νόμο που ψήφισαν οι Βρετανοί στην Ιρλανδία το 1695, προκειμένου να εμποδίσουν οποιονδήποτε Ιρλανδό καθολικό να έχει στην κατοχή του άλογο αξίας άνω των πέντε λιρών ή ύψους άνω των δεκατριάμισι παλαμών. Φυσικά, οι Ιρλανδοί αντιτάχθηκαν σε αυτόν τον νόμο, ο οποίος είχε σκοπό όχι μόνο να τους αφοπλίσει αλλά και να τους εξευτελίσει· υποστήριξαν ότι θα ήταν «επιζήμιος για την αναπαραγωγή αλόγων στην Ιρλανδία» και θα εμπόδιζε «τους άριστους» να έχουν στην κατοχή τους άλογα αρκετά δυνατά για ιππασία και έλξη αμαξών. Σύμφωνα με τον ιστορικό Τσαρλς Άιβαρ ΜακΓκραθ, «προτάθηκε ένα επίδομα για τη κατοχή φοράδων αναπαραγωγής οποιασδήποτε αξίας και των πουλαριών τους μέχρι την ηλικία των τεσσάρων ετών».[7] Η σταθερή αντίληψη της ενασχόλησης με τα άλογα ως αρνητικού ταξικού δείκτη από την πλειονότητα που δεν έχει άλογα υποδηλώνεται από τη συνεχή χρήση της έκφρασης «get off your high horse» («ξεκαβαλίκεψε»). Και η μετάβαση από τη θετική στην αρνητική στάση απέναντι στους έφιππους ανθρώπους μπορεί να εντοπιστεί στον εκφυλισμό της αγγλικής λέξης «cavalier» («ιπποτικός»). Αρχικά, στα μέσα της δεκαετίας του 1500, ήταν ένα ουσιαστικό που απλά προσδιόριζε έναν ιππέα ή ιππότη, το οποίο χρησιμοποιούνταν συχνά με θετική έννοια για να δηλώσει έναν τζέντλεμαν ή έναν ικανό ιππέα· μέχρι το 1594 είχε γίνει επίσης ρήμα, «να ενεργεί κανείς ως ιππέας ή συνοδός (μιας κυρίας)». Αλλά στη συνέχεια, στα μέσα της δεκαετίας του 1600, ο όρος «cavalier» άρχισε να χρησιμοποιείται ως επίθετο που σημαίνει «υπερόπτης, περιφρονητικός, επιπόλαιος, απρόσεκτος, απαξιωτικός, αυθάδης, αλαζόνας, καυχησιάρης». (Το γερμανικό ουσιαστικό Kavaliersdelikt διατηρεί τόσο την αρνητική όσο και τη θετική χροιά· σημαίνει ένα παράπτωμα που συγχωρεί κανείς γρήγορα ως ξέσπασμα έντονων συναισθημάτων). Ορλάντο Νόρι, Η επίθεση της Βαριάς Ταξιαρχίας, περ. 1854. Η μάχη της Μπαλακλάβα έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου στις 25 Οκτωβρίου 1854 και είναι διάσημη για την ηρωική αλλά καταστροφική επίθεση του ιππικού που είχε ως αποτέλεσμα μεγάλες απώλειες για τις βρετανικές δυνάμεις. National Army Museum, Λονδίνο. Μέρος αυτής της αλλαγής οφείλεται αναμφίβολα στη χρήση του όρου «Cavaliers» (με κεφαλαίο) ως χαρακτηρισμό για τους μισητούς υποστηρικτές του Καρόλου Α΄ κατά τη διάρκεια του Αγγλικού Εμφυλίου Πολέμου, το διάστημα μεταξύ των περιόδων εξουσίας (Interregnum) και της Παλινόρθωσης (μια περίοδος από το 1642 έως το 1679, λίγο πριν από τη θέσπιση του νόμου για τα ιρλανδικά άλογα). Όμως το μεγαλύτερο μέρος της αρνητικής δύναμης του επιθέτου «cavalier» οφείλεται σίγουρα στη γενικότερη αυξανόμενη αντιπάθεια για τους αριστοκράτες ιππείς, ενώ η θετική πτυχή επιβιώνει σε πολιτιστικούς θυλάκους όπως οι όπερες (Rosenkavalier / Ο ιππότης των τριαντάφυλλων, Cavalleria Rusticana / Αγροτική ιπποτικότητα). Τον δέκατο ένατο αιώνα, το αυξανόμενο μίσος για τους αριστοκράτες ιππείς σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο οίκτο για την οδύνη των αλόγων, τόσο στον πόλεμο όσο και στην αστική και αγροτική ζωή, δημιούργησε ένα ρεύμα ευρωπαϊκής και αμερικανικής μυθοπλασίας που παρουσίαζε τα άλογα ως πλάσματα που υποφέρουν από την βαναυσότητα. Αν και, όπως δείχνει με σαφήνεια ο Τσέιφετζ, τα άλογα ήταν συχνά όργανα εξουσίας και επίθεσης, η λογοτεχνία τα απεικονίζει συχνά ως αδύναμα, εύθραυστα θύματα. Ορισμένες ιστορίες διηγούνταν από την οπτική γωνία του αλόγου. Μια τέτοια ιστορία ήταν η «Γάτα της Μάλτας» (1895) του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, για ένα πόνυ του πόλο με το ίδιο όνομα, του οποίου η ιστορία δεν είναι καθόλου τραγική – μάλιστα είναι θριαμβευτικά φιλο-ινδική και αντι-βρετανική. Άλλες ιστορίες όμως ήταν σπαρακτικές: Η ζωή ενός αλόγου κούρσας (1865) του Τζον Μιλς, το οποίο αφηγείται ένας φανταστικός νικητής των ιπποδρομιών με το όνομα Σιτ Άνκορ· η Μαύρη Καλλονή (1877) της Άννας Σίγουελ· και το Ιστορία ενός αλόγου (Kholstomer, 1886) του Λέοντος Τολστόι, με αφηγητή ένα άλογο Κοζάκων που στο τέλος περιγράφει ακόμη και τη δική του θανάτωση και την άφιξη ενός λύκου που θα φάει το πτώμα του. Το πυρετώδες όνειρο του Ρασκόλνικοφ στο Έγκλημα και τιμωρία (1866) του Ντοστογιέφσκι μετατρέπεται σε μια φρικτή αναπαράσταση ενός αλόγου που μαστιγώνεται. Στην Άννα Καρένινα του Τολστόι (1875-1877), γνωρίζουμε ότι ο Βρόνσκι, ο εραστής της Άννας, θα καταστρέψει την Άννα όταν τον βλέπουμε να σπάει τη ράχη της φοράδας του καθώς την καβαλάει, άγαρμπα, κατά τη διάρκεια ενός άλματος, και στη συνέχεια, όταν πέφτει, την κλωτσάει και την πυροβολεί. Ο Νίτσε, ο Κάφκα και τόσο πολλοί άλλοι έγραψαν επίσης για την κακομεταχείριση των αλόγων. Και στις τέχνες όπως και στη λογοτεχνία, η παράδοση αυτή συνεχίστηκε με έργα όπως η Γκουέρνικα (1937) του Πικάσο, που χρησιμοποίησε την εικόνα ενός βασανισμένου αλόγου για να διαμαρτυρηθεί για τον βομβαρδισμό μιας βασκικής πόλης από τους Ναζί και τους φασίστες. Παραδόξως, η Βιομηχανική Επανάσταση αύξησε αρχικά τον αριθμό των αλόγων, καθώς χρησιμοποιούνταν για να σέρνουν βάρη, να παραδίδουν μπύρες, να τραβούν καρότσες και ούτω καθεξής. Τελικά όμως τα άλογα του αρότρου αντικαταστάθηκαν από τα τρακτέρ και οι άμαξες με άλογα από τα αυτοκίνητα. Η έφοδος του ιππικού έδωσε τη θέση της στο τανκ και, τελικά, στο αεροπλάνο και στο drone. Μετά από τέσσερις χιλιάδες χρόνια, τα άλογα έπαψαν να αποτελούν στρατηγικό πλεονέκτημα για την ανθρώπινη ζωή. Οι Άμις συνεχίζουν να χρησιμοποιούν κάρα με άλογα, αλλά ακόμη και αυτοί επιτρέπουν τη μετακίνηση με λεωφορεία, αυτοκίνητα και ηλεκτρικά ποδήλατα. Οι άμαξες με άλογα πρόσφατα απαγορεύτηκαν (κυρίως για λόγους κακοποίησης των ζώων) και αντικαταστάθηκαν από ηλεκτρικές άμαξες σε πολλές πόλεις, όπως το Μόντρεαλ, τη Βαρκελώνη, την Πράγα, το Σολτ Λέικ Σίτι, το Κι Γουέστ, το Σικάγο και τις Βρυξέλλες, όχι όμως στη Νέα Υόρκη. Εκτός από τους περιορισμένους τομείς της γεωργίας, του τουρισμού, του αθλητισμού (πόλο και ιπποδρομίες), των ποιμνιοστασίων και της έφιππης αστυνομίας πόλεων που χρησιμοποιείται για να ελέγξει μεγάλα πλήθη διαδηλωτών ή μπεκρήδων, οι μόνοι καβαλάρηδες που έχουν απομείνει είναι οι προνομιούχοι ιππείς, οι κτηνοτρόφοι της υπαίθρου ή οι κτηνοτρόφοι σε φάρμες. Μερικοί άνθρωποι εξακολουθούν να έχουν –για αναψυχή ή καθαρή ευχαρίστηση– μικρότερες ράτσες όπως τα πόνυ, τα οποία είναι πιο έξυπνα, πιο σκληρά και πολύ φθηνότερα στη συντήρηση από τα ευμεγέθη καθαρόαιμα (ή αλλιώς πολεμικά άλογα). Όπως παρατήρησε ένας γνωστός μου ταπεινός Ουαλός αγρότης για τα πόνυ που ζούσαν στα χωράφια του, αλλά σπάνια ή ποτέ δεν τα ίππευαν: «Πρέπει να υπάρχει κάποια ομορφιά στον τόπο». Και τα πόνυ Κονεμάρα εξακολουθούν να βόσκουν στην Κονεμάρα, και τα άλογα της Καμάργκ εξακολουθούν να τρέχουν ελεύθερα στην Καμάργκ, αλλά τα κοπάδια των ελεύθερων αλόγων λιγοστεύουν. Η υψηλότερη οικονομική αξία των αλόγων κατέληξε να είναι τελικά οι ιπποδρομίες, οι οποίες ήταν πάντα επιρρεπείς στη διαφθορά. (Όπως και ολόκληρη η οικονομική πλευρά της εκτροφής αλόγων: ένας έμπορος αλόγων έχει την ίδια κοινωνική θέση και φήμη με έναν πωλητή μεταχειρισμένων αυτοκινήτων). Όμως το 2023, όταν δώδεκα άλογα πέθαναν στο Τσώρτσιλ Ντάουνς λίγες ημέρες πριν και μετά από τις ιπποδρομίες του Κεντάκι, πολλοί άνθρωποι (αν και όχι άνθρωποι των ιπποδρομιών) σοκαρίστηκαν από την είδηση ότι οι ιδιοκτήτες και οι προπονητές των βραβευμένων αλόγων κούρσας είχαν χρησιμοποιήσει φάρμακα για να κρύψουν τραυματισμούς εξαιτίας των οποίων θα έπρεπε να είχαν αποκλείσει τα άλογα αυτά από τους αγώνες. Κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2024 στο Παρίσι ένας αθλητής ιππικής δεξιοτεχνίας τιμωρήθηκε για κακομεταχείριση του αλόγου του και του απαγορεύτηκε η συμμετοχή στους αγώνες· στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2020, ένα παρόμοιο επεισόδιο κακομεταχείρισης είχε ως αποτέλεσμα την ακύρωση της ιππικής δεξιοτεχνίας του πεντάθλου σε μελλοντικούς Ολυμπιακούς Αγώνες. Θα μπορούσαν τα άλογα να επιστρέψουν; Ακόμα και στον εικοστό πρώτο αιώνα, ορισμένοι αριστοκράτες συνεχίζουν να συντηρούν άλογα και να προσδιορίζονται συμβολικά από τα άλογά τους. Δανείστηκα τον όρο «ιπποποίηση» για να περιγράψω τον τρόπο με τον οποίο άλλαξε ο κόσμος από την αρχική εξημέρωση και εκτροφή των αλόγων πριν από χιλιάδες χρόνια. Αλλά η ανθρωπολόγος Λι-Αν Σάδερλαντ επινόησε τη λέξη για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο ορισμένοι άνθρωποι στη σύγχρονη αγροτική Σκωτία –γενικά της μεσαίας τάξης, μερικές φορές νεόπλουτοι– χρησιμοποιούν τα άλογα αναψυχής για να ανέβουν στην κοινωνική κλίμακα, για να γίνουν η «νέα ιπποκομοκρατία»,[8] μια διαδικασία που εγώ θα ονόμαζα «επαναϊπποποίηση». Προφανώς, η κοινωνική ανέλιξη σημαίνει, για άλλη μια φορά, να ιππεύεις ένα ψηλό άλογο. Και το γεγονός ότι αυτοί οι Σκωτσέζοι ιδιοκτήτες αλόγων θεωρούν τα άλογά τους ζώα συντροφιάς (ένας όρος που παλαιότερα χρησιμοποιούταν μόνο για μικρότερα ζώα, όπως σκύλους ή γάτες ή γουρουνάκια), δίνει κάποια ελπίδα. © 2025 THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη [1] O Ούλριχ Ράουλφ χρησιμοποίησε τον όρο με την πιο ευρεία έννοια στο Farewell to the Horse: A Cultural History (Liveright, 2018). [2] Ένα πρόσφατο άρθρο στο περιοδικό Nature (6 Ιουνίου, 2024) υποστηρίζει ότι η ανάλυση αρχαίου DNA από 475 άλογα δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν τα χρησιμοποιούσαν για μετακινήσεις πριν από το 2200 π.Χ., σχεδόν χίλια χρόνια αργότερα απ’ όσο πιστεύαμε. [3] William T. Taylor, Hoof Beats: How Horses Shaped Human History (University of California Press, 2024), σ. 218. [4] Ιερεμίας, 27:42 (Σ.τ.Μ.). [5] Ιώβ, 39:19, 20, 22, 23 (Σ.τ.Μ.). [6] “The Charge of the Light Brigade” (Σ.τ.Μ.). [7] “Securing the Protestant Interest: The Origins and Purpose of the Penal Laws of 1695,” Irish Historical Studies, Vol. 30, No. 117 (Μάιος 1996). [8] “Horsification: Embodied Gentrification in Rural Landscapes,” Geoforum, Vol. 126 (Νοέμβριος 2021).

Η άνοδος και η πτώση των πολεμικών αλόγων

Σύνδεση