Ο επιγραφικός Άγγελος Χανιώτης

Η ιστορία της ελληνικής επιγραφικής ταυτίζεται εν πολλοίς με την ιστορία της αρχαιολογίας. Ο πάλαι ποτέ λοιδoρηθείς, αλλά πλέον εν πολλοίς δικαιωμένος Κυριακός Πιττάκης, ο ήρως-οικιστής της ελληνικής αρχαιολογίας, μεταξύ άλλων πολλών ασχολήθηκε πρωτίστως με τη διάσωση και καταγραφή επιγραφών.[1] Καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα έδρασαν σημαντικές μορφές της ελληνικής επιγραφικής και αρχαιολογίας, με προεξάρχοντα τον περίφημο Στέφανο Α. Κουμανούδη.[2] Για λόγους που δεν μπορούν να αναλυθούν στο πλαίσιο της παρούσης συμβολής, η εν Ελλάδι επιγραφική έρευνα γνώρισε έκτοτε διακυμάνσεις, αλλά δεν έπαυσε ποτέ να παράγει πρώτης τάξης επιγραφικούς επιστήμονες,[3] παρ’ όλο που επί μακρόν η πρωτοκαθεδρία ανήκε, τουλάχιστον φαινομενικά, σε άλλες επιγραφικές σχολές, κυρίως τη Γερμανική. Αλλά τα πράγματα έχουν πλέον αλλάξει άρδην και στην αυγή της τρίτης χιλιετίας το επιγραφικό τοπίο έχει αναδιαταχθεί. Πλήθος έμπειρων και νεότερων ελλήνων επιγραφικών, ανδρών και γυναικών, με δράση σε ελληνικά και ξένα πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα και επιστημονικές εταιρείες, έχουν καταστήσει την Ελλάδα ηγέτιδα στον χώρο της επιγραφικής: μία από τις προεξάρχουσες μορφές της δυναμικής αυτής αναγέννησης των επιγραφικών σπουδών είναι αναμφίβολα και ο Άγγελος Χανιώτης. Αρκούδα Βάρβαρος. Επιγραφή από την Απολλωνία της Πισιδίας που απεικονίζει τη θανάτωση θηριοδαμαστή από μια αρκούδα με το όνομα Βάρβαρος. Δημοσιεύθηκε από τον Άγγελο Χανιώτη και τον Benjamin Russell. Η παραπάνω ωστόσο απόφανση εμπεριέχει a priori μια παραδοχή ή μάλλον ένα σχήμα κατηγοριοποίησης, αυτό του επιγραφικού σε αντιδιαστολή με τον ιστορικό, με το οποίο ο ίδιος ο Χανιώτης πιθανώς θα διαφωνούσε. Για να το διατυπώσουμε εν είδει ερωτήματος: είναι η επιγραφική αυτόνομος επιστημονικός κλάδος ή πρόκειται για εργαλείο –ένα από πολλά– στα χέρια του στορικού που μελετά την αρχαιότητα; Το ερώτημα αυτό έχει πολλάκις τεθεί (και ποικιλοτρόπως απαντηθεί) από ερευνητές που αυτοτοποθετούνται σε έναν από τους δύο πόλους αυτού του φάσματος (ή και εντός ολόκληρου του φάσματος). Αντί εικασιών προτιμώ να παραπέμψω τον αναγνώστη στις απαρχές της επιγραφικής ή ιστορικής ή, εντέλει, αρχαιογνωστικής σταδιοδρομίας του Άγγελου Χανιώτη και τη δημοσίευση της διδακτορικής διατριβής του Ιστορία και ιστορικοί στις αρχαίες ελληνικές επιγραφές: επιγραφικές συμβολές στην αρχαία ελληνική ιστοριογραφία, την οποία εκπόνησε στη Χαϊδελβέργη υπό την επίβλεψη του Φριτς Γκσνίτσερ (Fritz Gschnitzer).[4] Ήδη λοιπόν στον τίτλο του νεανικού, αλλά καθόλου ανώριμου, αυτού έργου εμπεριέχονται εκείνα ακριβώς τα κρίσιμα (χιαστί διατεταγμένα) λεξικολογικά στοιχεία τα οποία σχεδόν προεξαγγελτικά δηλώνουν τις επιστημονικές αναζητήσεις του Άγγελου Χανιώτη: η ιστορία μέσω των επιγραφών και η επιγραφική ως ιστοριογραφικός κλάδος. Επιγραφική και ιστορία συνιστούν ένα δίπολο, στο οποίο η διάκριση μεταξύ αφετηρίας και τερματισμού είναι θέμα παρατηρητή. Η πρώτη αυτή μονογραφία είναι χαρακτηριστική και ενός άλλου γνωρίσματος του Χανιώτη που δεν περιορίζεται στον χώρο της επιγραφικής, την ικανότητά του δηλαδή να επινοεί ή μάλλον να εντοπίζει και να αναδεικνύει κρίσιμα επιστημονικά ερωτήματα, που παρά τον προφανέστατα ουσιώδη χαρακτήρα τους έχουν κατά περίεργο τρόπο διαφύγει της προσοχής των ερευνητών των παλαιότερων γενιών. Το χαρακτηριστικό αυτό εμφαίνεται και στο δεύτερο βιβλίο του, στο οποίο οριοθέτησε μια ακόμη περιοχή στην οποία επρόκειτο να επιστρέψει ουκ ολίγες φορές στην μακρά σταδιοδρομία του, και όχι μόνο από το μετερίζι του επιγραφικού: την Κρήτη. Η στηριζόμενη στην υφηγεσία του (γερμανόφωνη και πάλι) μονογραφία Οι συνθήκες μεταξύ των κρητικών πόλεων κατά την ελληνιστική περίοδο είναι μια ακόμη εμβριθής μελέτη που στηρίζεται σε στέρεα γνώση των επιγραφικών τεκμηρίων.[5] Πυρήνας της μονογραφίας είναι ένας κατάλογος 82 ενεπίγραφων διακρατικών συνθηκών, οι περισσότερες μεγάλης έκτασης και γραμμένες σε «σκληρή» κρητική διάλεκτο. Πολλές από τις επιγραφές έχουν μελετηθεί δι’ αυτοψίας και όλες τους συνοδεύονται από γερμανικές μεταφράσεις και αναλυτικά κριτικά υπομνήματα. Το παλαιογραφικό παράρτημα περί της μορφής των γραμμάτων των επιγραφών της ελληνιστικής Κρήτης είναι εργαλείο που πολλοί επιγραφικοί (με την εξαίρεση των ασχολούμενων με την καλά διερευνημένη αττική παράδοση) θα επιθυμούσαν διακαώς να διαθέτουν για τις περιοχές τους. Καλά στηριγμένος σε αυτό το συμπαγές έδαφος τεκμηρίωσης, ο Χανιώτης κατορθώνει στο αναλυτικό τμήμα της μονογραφίας του να μελετήσει τα βασικά ιστορικά ζητήματα που απορρέουν από το παραπάνω υλικό. Το πλαίσιο ορίζεται από τις ειδικές γεωγραφικές και οικονομικοκοινωνικές συνθήκες της ελληνιστικής Κρήτης, αλλά η εστίαση είναι στις αυτόνομες πολιτειακές μονάδες της κρητικής κοινωνίας και στη μεταξύ τους διπλωματική διάδραση, όπως αυτή διαφαίνεται στο επιγραφικό υλικό. Αντανακλάσεις των ιδιότυπων συνθηκών της νήσου, οι διακρατικές συμφωνίες σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν το νέο πολιτικό τοπίο έως ότου κατέστησαν μη αναγκαίες και συνεπώς εξαφανίστηκαν κατά το 2ο π.Χ. αιώνα. Αλλά εκεί ακριβώς, στα μέσα της δεκαετίας του ’90, στα τριάντα πέντε του περίπου, ο Χανιώτης αρχίζει να παράγει ιστορικές μονογραφίες και συνθετικές μελέτες που δεν εμπίπτουν πλέον αυστηρά στο πεδίο της επιγραφικής. Τούτο δεν σημαίνει ότι έπαυσε να παράγει επιγραφικό έργο, τουναντίον· απλώς, οι επιγραφικές μελέτες του αποκτούν πλέον την μορφή άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά ή κεφαλαίων σε συλλογικούς τόμους. Άλλωστε οι περισσότεροι επιγραφικοί (όπως ακριβώς και τα ξαδέρφια τους, οι παπυρολόγοι) τείνουν να δημοσιεύουν το έργο τους σε αυτήν ακριβώς τη μορφή, σε μικρές δηλαδή στοχευμένες μελέτες που πραγματεύονται παλαιά ή νέα κείμενα. Εξάλλου η πρώτη εμφάνιση του Χανιώτη στην επιστημονική κοινότητα είχε γίνει με τη δημοσίευση άρθρου στην περίφημη γερμανική επιθεώρηση Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, που παραδόξως αφορούσε όχι κάποιο ελληνικό ενεπίγραφο κείμενο, αλλά μια λατινική τιμητική επιγραφή από την Κνωσό.[6] Έκτοτε ακολούθησε ένας πακτωλός σχετικών δημοσιεύσεων, εκ των οποίων σημειώνουμε τη μελέτη του στα Κρητικά Χρονικά του 1986 για μια επιγραφή προς τιμήν της συζύγου του Αδριανού Σαβίνας από την Λύττο·[7] πολλά χρόνια αργότερα, ο Άγγελος Χανιώτης θα επιστρέψει στην ίδια κρητική πόλη με την ιδιότητα του ανασκαφέα. Η Κρήτη, όπως είναι αναμενόμενο, αποτέλεσε κεντρικό κόμβο των επιγραφικών ενδιαφερόντων του Χανιώτη. Ωστόσο, από πολύ νωρίς και άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου τράβηξαν την προσοχή του, αρχής γενομένης με άρθρο του για ψήφισμα από την Χερσόνησο του Πόντου (στη σημερινή κατεχόμενη από τη Ρωσία Κριμαία) προς τιμήν του σινωπέως στρατιωτικού διοικητή Διόφαντου.[8] Την ίδια επίσης χρονιά δημοσιεύει, πρώτον, ένα σύντομο άρθρο στο οποίο, εκκινώντας από μία πρωτοδημοσιευθείσα τότε επιγραφή από την ελληνιστική Μίλητο, αναγνωρίζει μία ιδιαίτερη, κάπως παραγνωρισμένη υποκατηγορία ενεπίγραφων κειμένων, τις γενεαλογικές καταγραφές,[9] και, δεύτερον, ιστορικό σημείωμα επί μιας έμμετρης επιγραφής από το Ηραίο της Σάμου, στην οποία μνημονεύεται διοικητής της υστερορωμαϊκής επαρχίας των Νήσων ονόματι Πλούταρχος.[10] Αρχικά, όλα αυτά τα πρώιμα γεωγραφικά ανοίγματα του Χανιώτη εξακολουθούν να συνδέονται με τις ιστοριογραφικές και κρητικολογικές αναζητήσεις του,[11] αλλά γρήγορα οι αφορμές για την επιλογή τού υπό πραγμάτευση υλικού θα ξεπεράσουν αυτή την κάπως μηχανική αντίληψη. Το 1991 ο Χανιώτης δημοσιεύει στην νεοπαγή τότε, θρησκειολογική επιθεώρηση Κέρνος μία πολυσέλιδη επισκόπηση επιγραφών θρησκευτικού περιεχομένου με τον τίτλο Επιγραφικό δελτίο (αρχαίας) ελληνικής θρησκείας,[12] η οποία σηματοδότησε την έναρξη ενός πολυετούς εγχειρήματος που συνεχίζεται έως σήμερα.[13] Είναι ακριβώς η περίοδος που παρατηρείται, ιδίως στον αγγλοσαξωνικό κόσμο, μια στροφή στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας όχι από την κυρίαρχη, έως τότε, γαλλικής προέλευσης ανθρωπολογική σκοπιά, αλλά από την πλευρά των τελετουργικών πρακτικών και των πολιτικών και οικονομικών πτυχών της θρησκείας, όπως αυτές αναδεικνύονται κυρίως στο σωζόμενο επιγραφικό υλικό. Τα ετήσια δελτία του Χανιώτη όχι μόνο εγγράφονταν στο νέο αυτό επιστημολογικό παράδειγμα (το αγγλιστί polis-religion), αλλά το διευκόλυναν σημαντικά, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν ακόμη οι σύγχρονες ψηφιακές βάσεις δεδομένων. Από μόνη της, η σύνταξη του Epigraphic Bulletin for Greek Religion απαιτεί συστηματική κατ’ έτος αναδίφηση εκατοντάδων άρθρων και μονογραφιών, γραμμένων σε διάφορες γλώσσες, υπομονή (γιατί δεν είναι όλη η επιστημονική παραγωγή υψηλής ποιότητας) και περίσσευμα χρόνου. Οι υπεύθυνοι τέτοιου είδους εγχειρημάτων συχνά αναλώνονται από αυτά εις βάρος των προσωπικών τους επιστημονικών επιδιώξεων. Η εργογραφία του Χανιώτη δεν δείχνει σημάδια μείωσης της παραγωγικότητάς του. Η ψυχρή λογική των αριθμών αποδεικνύει του λόγου το αληθές: από το 1986 έως σήμερα, ο Άγγελος Χανιώτης έχει συγγράψει, μόνος του ή, ενίοτε, σε συνεργασία με συναδέλφους του, πάνω από 100 αμιγώς επιγραφικά άρθρα, εντυπωσιακός αριθμός που ωχριά μόνον σε σύγκριση με το σύνολο της παραγωγής του, καθώς στο βιογραφικό του απαριθμούνται περί τα 500 δημοσιεύματα. Είναι προφανές ότι ο όγκος των σχετικών δημοσιεύσεων δεν επιτρέπει καν την απλή καταγραφή τους εν είδει καταλόγου. Αντ’ αυτού μπορούν να παρατεθούν κάποιοι από τους βασικούς γεωγραφικούς κόμβους του ανεπίσημου αυτού δικτύου επιγραφικών τόπων: πέραν των όσων προαναφέρθηκαν, συναντάμε την Λασαία,[14] τον Νιπιδιτό,[15] την Γόρτυνα,[16] την Φανερωμένη,[17] αλλά και άλλες περιοχές της Κρήτης,[18] καθώς και την Τέω,[19] την Δωδώνη,[20] την Κω,[21] την μακρινή Αίγυπτο,[22], την Εύρωμο,[23] την Ηράκλεια Σαλβάκης,[24] και την Απολλωνία της Πισιδίας.[25] Η μνεία των τριών τελευταίων αυτών περιοχών μου επιτρέπουν μια σημαντική παρατήρηση: κατά τις τελευταίες δεκαετίες η Μικρά Ασία αποτελεί αναμφίβολα τον πλέον σημαντικό τροφοδότη αρχαίων ελληνικών επιγραφών. Για προφανείς πολιτικούς λόγους, οι έλληνες επιγραφικοί απουσιάζουν από το συγκεκριμένο πεδίο. Λαμπρή εξαίρεση (και εδώ) αποτελεί ο Άγγελος Χανιώτης, ο οποίος έχει συνδέσει άρρηκτα το όνομά του με την Αφροδισιάδα της Καρίας, έναν από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Τουρκίας. Και αν τα νέα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που διαρκώς φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη αποτελούν τον σκελετό της ιερής πόλης της Αφροδίτης, οι επιγραφές της είναι η σάρκα της. Σημείο σύνδεσης των παραπάνω αποτελούν μάλιστα οι πάμπολλες οικοδομικές επιγραφές της Αφροδισιάδας.[26] Στο επιγραφικό έργο του Χανιώτη αναδύεται η κοινωνία της Αφροδισιάδας σε όλο της το φάσμα. Τα επιγραφικά πρωτεία κατέχει, όπως είναι και αναμενόμενο, η ελίτ που διαμόρφωσε τη φυσιογνωμία της πόλης, σε ένα περιβάλλον εύνοιας εκ μέρους της κεντρικής αυτοκρατορικής εξουσίας, με κληροδοτήματα, επιδόσεις και άλλες ευεργεσίες.[27] Η Αφροδισιάδα των επιγραφών είναι χώρος πολυπολισμικός, πεδίο δράσης όχι μόνον εθνικών,[28] αλλά και ταπεινών και υψηλόβαθμων χριστιανών,[29] εβραίων,[30] ελεύθερων και δούλων. Τα κείμενα είναι ψηφίσματα, τιμητικές και αναθηματικές επιγραφές, απλά επιτύμβια, πολλά από αυτά σε σαρκοφάγους,[31] με μεγάλο αριθμό αρών.[32] Η ενασχόληση του Χανιώτη με την επιγραφική της Αφροδισιάδας τού παρείχε το έναυσμα να ασχοληθεί και με μια ειδική κατηγορία επιγραφών που παλαιότερες γενιές ερευνητών αντιμετώπιζαν ως ήσσονος σημασίας, αλλά η οποία σήμερα έχει καταστεί κεντρικό αντικείμενο ιστορικής μελέτης: πρόκειται για τα λεγόμενα graffiti, πρόχειρα δηλαδή χαραγμένες ή γραπτές (ζωγραφισμένες) επιγραφές –συχνά συνοδευόμενες και από δυνητικώς βοηθητικά για την ερμηνεία τους σχέδια– ιδιωτικού κυρίως χαρακτήρα. Επί μακρόν θεωρούμενα στοιχεία βανδαλισμού, τα graffiti –στην περίπτωση της Αφροδισιάδας ονόματα (πλήρη ή συντετμημένα), μεμονωμένες λέξεις, επιγραφές «τόπων» (ανεπίσημες δηλαδή κρατήσεις θέσεων σε δημόσιους κυρίως χώρους), αθλητικά μηνύματα ή αναπαραστάσεις θεαμάτων (π.χ. μονομαχιών και θηριομαχιών), θρησκευτικά σύμβολα και επιφωνήσεις, ερωτικά μηνύματα, ενίοτε και λοιδορίες– αναδεικνύονται στο έργο του Χανιώτη σε μοναδικά τεκμήρια κοινωνικής ιστορίας, διαφωτίζοντας τις έγνοιες, τις σκέψεις και τις συναισθηματικές αντιδράσεις μελών (κυρίως ανδρών) των κατώτερων τάξεων της Αφροδισιάδας, εκείνων δηλαδή ακριβώς των ανθρώπων που τείνουν να είναι αόρατοι στις γραμματειακές πηγές.[33] Πάντως οι υπηρεσίες του Άγγελου Χανιώτη προς την ελληνική (και λατινική) επιγραφική δεν εξαντλούνται στη δημοσίευση νέων ή στην επαναδημοσίευση και νέα ερμηνεία παλαιών επιγραφών. Το 1998, σε ηλικία μόλις 39 ετών, ο Άγγελος Χανιώτης έγινε ο πρώτος έλληνας επιγραφικός που ανέλαβε ως ένας εκ των βασικών εκδοτών του Supplementum Epigraphicum Graecum (SEG), της περίφημης ετήσιας αποδελτίωσης αρχαίων ελληνικών επιγραφών. Περιοχές επιστημονικής αρμοδιότητάς του υπήρξαν η κεντρική Ελλάδα (πλην Αττικής), ο νησιωτικός χώρος του Αιγαίου και του Ιονίου, η Κρήτη, η Ήπειρος, η Μακεδονία και η Θράκη. Πρόκειται για μία τεράστια περιοχή με πολλές ιδιαιτερότητες, η επιγραφική παραγωγή της οποίας εκτείνεται από τους αρχαϊκούς χρόνους έως την ύστερη αρχαιότητα, ο δε έλεγχός της προϋποθέτει άρτια φιλολογική κατάρτιση και βαθιά ιστορική γνώση. Το κυριότερο, ακολουθώντας στα βήματα των δύο ιδρυτών της δεύτερης, αγγλόφωνης, φάσης του SEG –του προσφάτως αποβιώσαντος Χάρι Πλεκέτ (H. W. Pleket) και του αείμνηστου Ρον Στράουντ (R. S. Stroud)– ο Χανιώτης προσέφερε επί δεκαετίες εκατοντάδες διορθωτικές και ερμηνευτικές παρατηρήσεις επί νέων και παλαιών επιγραφών, οδηγώντας έτσι τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες του SEG στο συχνά δύσβατο έδαφος της ελληνικής επιγραφικής. Γκράφφιτι από την Αφροδισιάδα. Εικονίζονται πρόσωπα αθλητών (πυγμάχων ή παλαιστών) και η προσευχή του χριστιανού Κολοτρώνος, πρωταυραρίου, δηλαδή επικεφαλής της συντεχνίας των χρυσοχόων (5ος αι. μ.Χ.). Ο επιγραφικός Άγγελος Χανιώτης είναι πάντοτε επιστημονικά σοβαρός, αλλά ποτέ του σοβαροφανής ούτε και σεμνότυφος. Αν μη τι άλλο, τα γραπτά του χαρακτηρίζει συχνά μια παιγνιώδης διάθεση. Χάρη σε μια ευφυή ανάγνωσή του ενός δύσκολου χωρίου μιας νεοεκδοθείσας επιγραφής, μάθαμε σχετικά πρόσφατα ότι η περιφρόνηση του δήμου των Τράλλεων για τις πόρνες –αρσενικές και θηλυκές– έφθασε στο σημείο να τις απομακρύνει ακόμη και από τους οχετούς της πόλης![34] Και εκεί που ο αυστριακός εκδότης ενός graffito από την ρωμαϊκή Έφεσο διάβασε το σχετικά επιτηδευμένο «ἐγὼ παράψω ληνὸν οὗ κοιμήσομαι», ο Χανιώτης (ως εκδότης του SEG), με έναν διαφορετικό αλλά απλό κατά άλλα χωρισμό λέξεων, μας χάρισε το ξεκαρδιστικό «ἐγὼ παρὰ ψωλὴν ὄνου κοιμήσομαι».[35] Τα ιστορικά φαινόμενα που έχει πραγματευθεί ο Χανιώτης επί τη βάσει επιγραφικών τεκμηρίων (και όχι μόνο) είναι σχεδόν ανεξάντλητα: τα συναισθήματα,[36] το περίφημο «επιγραφικό έθος» (epigraphic habit),[37] η προφορικότητα,[38] η κοινωνική οικονομία,[39] η κατασκευή συλλογικής μνήμης,[40] οι κίβδηλες νομικές επιγραφές,[41] είναι μερικές μόνον από τις θεματικές της επιγραφικής παραγωγής του. Ποιος άλλωστε θα τολμούσε να μιλήσει για την «επιγραφική της νύχτας»;[42] Και πολύ περισσότερο, ποιος άλλος θα μπορούσε να στρέψει την προσοχή μας στις επιγραφές ως πηγή έμπνευσης του μεγάλου Αλεξανδρινού; ἐν μέρει γιὰ νὰ έξακριβώσω μιὰ ἐποχή, ἐν μέρει καὶ τὴν ὥρα να περάσω, τὴν νύχτα χθὲς πῆρα μιὰ συλλογὴ ἐπιγραφῶν τῶν Πτολεμαίων νὰ διαβάσω. Κ. Καβάφη, Καισαρίων[43] Δεν εκπλήσσει επομένως ότι μετά από μια λαμπρή πορεία σε κορυφαία επιστημονικά ιδρύματα της Ευρώπης και της Αμερικής –από τη Χαϊδελβέργη, στη Νέα Υόρκη και στην Οξφόρδη–, από το 2010 ο Άγγελος Χανιώτης κατέχει τη θέση Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο περίφημο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον, ένα από τα σημαντικότερα κέντρα επιγραφικών σπουδών στον κόσμο. Επίγονος του σπουδαίου αμερικανού επιγραφικού Μπένζαμιν Μέριτ (Benjamin Meritt) και του επίσης κορυφαίου γερμανού επιγραφικού Κρίστιαν Χάμπιχτ (Christian Habicht), ο Άγγελος Χανιώτης συνεχίζει την σπουδαία επιγραφική παράδοση του Πρίνστον υποδεχόμενος κάθε χρόνο κάποιους από τους σημαντικότερους θεράποντες της επιγραφικής. Πέραν των τακτικών ιστορικών σεμιναρίων του Ινστιτούτου Προηγμένων Μελετών, ο Χανιώτης έχει θεσπίσει έναν νέο θεσμό, την Επιγραφική Ημερίδα, που χάρη στην επιτυχία της έχει πλέον μετεξελιχθεί σε Επιγραφική Διημερίδα και έχει καταστεί η κορυφαία ετήσια συνάντηση επιγραφικών στην αμερικανική ήπειρο. Το έτερο μεγάλο του επίτευγμα στο Πρίνστον είναι η δημιουργία του ψηφιακού αποθετηρίου Krateros (https://www.ias.edu/krateros), στο οποίο ο επισκέπτης μπορεί να βρει υψηλής ανάλυσης ψηφιοποιημένα έκτυπα επιγραφών από την τεράστια συλλογή του Ινστιτούτου. Το επιγραφικό ταξίδι του Άγγελου Χανιώτη ξεκίνησε στη Χαϊδελβέργη στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και συνεχίζεται έκτοτε απρόσκοπτα (τουλάχιστον στα μάτια των εξωτερικών παρατηρητών) επί πολλές δεκαετίες, με πολλούς γοητευτικούς σταθμούς. Κατά δέοντα τρόπο, στο αποκορύφωμα της επιστημονικής του δράσης ο Χανιώτης επέστρεψε στο μεγάλο νησί των πρώτων του αναζητήσεων. Από το 2021, ο Χανιώτης ανασκάπτει εκ μέρους της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας την αρχαία Λύττο (Λύκτο), τη σημαντικότερη ίσως, μαζί με την Κνωσό και την Γόρτυνα, πόλη της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Κρήτης. Η πρώτη αυτή πενταετία αρχαιολογικής έρευνας έχει αλλάξει ριζικά τη γνώση μας περί της αρχαίας κρητικής πόλης και έχει ήδη φέρει στο φως νέα πολύτιμα επιγραφικά τεκμήρια. Το αν η Λύττος θα αποτελέσει και τον τελικό επιγραφικό προορισμό του Χανιώτη είναι προς το παρόν άγνωστο, αν και λίαν αμφίβολο, δεδομένης της ασίγαστης επιστημονικής του περιέργειας. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε, η ανά χείρας επιγραφική επισκόπηση υπήρξε κατ’ ανάγκην επιλεκτική και ως εκ τούτου ελλιπής. Η τελική αποτίμηση του επιγραφικού έργου του Άγγελου Χανιώτη θα πρέπει να περιμένει: finis coronat opus. [1] Βλ. ενδεικτικά την εισαγωγή της Γ. E. Μαλούχου στον τόμο Ὅσοι ἦσαν εἰς τὴν Ἑλλάδα πρὶν τῆς ἐπαναστάσεως αἰσθάνονται βαθέως ὅ,τι λέγω. Ἐπιγραφὲς ποὺ ἀνακάλυψε καὶ διέσωσε ὁ Κυριακὸς Σ. Πιττάκης πρό, κατὰ τὴν ἐπανάσταση καὶ στὰ πρῶτα χρόνια τῆς ἀνεξαρτησίας. Κατάλογος ἐκθέσεως, Ἐπιγραφικὸ Μουσεῖο, 25 Νοεμβρίου 2021 – 20 Μαρτίου 2022, Αθήνα 2022, 11-17, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. [2] Σοφία Ματθαίου, Στέφανος Κουμανούδης (1818-1899): σχεδίασμα βιογραφίας, Αθήνα 1999. Η καλύτερη εισαγωγή στην επιγραφική μέθοδο του Σ. Α. Κουμανούδη είναι η εξαίρετη ανάλυση του Α. Π. Ματθαίου για τη μνημειώδη μελέτη του πρώτου Ἀττικῆς Ἐπιγραφαὶ Ἐπιτύμβιοι, Αθήνα 1871, στον τόμο των Σ. Ν. Κουμανούδη και Α. Π. Ματθαίου (επιμ.), Σ. Α. Ἀττικῆς Ἐπιγραφαὶ Ἐπιτύμβιοι: Προσθῆκαι, Αθήνα 1993, 463-492. [3] Μια συστηματική, συνολική θεώρηση της ελληνικής επιγραφικής από τη γένεσή της έως σήμερα αποτελεί επιστημονικό desideratum. Για μια πολύτιμη επισκόπηση πτυχών του θέματος, επί τη βάσει της επιγραφικής παραγωγής στις σελίδες του αρχαιότερου ελληνόγλωσσου επιστημονικού περιοδικού, βλ. το άρθρο του Ά. Χανιώτη, «Ἐπιγραφικὴ καὶ ἀρχαία ἱστορία στὴν Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα», Μέντωρ 103 (2012), 154-182. [4] Historie und Historiker in den griechischen Inschriften. Epigraphische Beiträge zur griechischen Historiographie (σειρά: Heidelberger althistorische Beiträge und epigraphische Studien αρ. 4), Στουτγκάρδη 1988. Ας σημειωθεί ότι στον πρόλογο του βιβλίου του ο Χανιώτης αναγνωρίζει απερίφραστα τον Gschnitzer ως τον άνθρωπο που του πρωτοκίνησε το ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνική επιγραφική. [5] Die Verträge zwischen kretischen Poleis in der hellenistischen Zeit (Habes, 24.), Στουτγκάρδη 1996. [6] “Eine neue lateinische Ehreninschrift aus Knosos”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 58 (1985), 182-188. Πάντως το παράδοξο αίρεται σε μεγάλο βαθμό, αν αναλογιστεί κανείς ότι δεύτερος επόπτης του Χανιώτη στη Χαϊδελβέργη ήταν ο περίφημος ούγγρος ιστορικός και επιγραφικός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Géza Alföldy. [7] “Eine neue Ehreninschrift für Sabina aus Lyttos”, Κρητικά Χρονικά 26 (1986), 82-88. [8] “Das Ehrendekret für Diophantos (IOSPE I2 352) und die Geschichtsschreibung”, στον τόμο A. Fol, V. Zhivkov, and N. Nedjalkov (eds.), Acta Centri Historiae Terra Antiqua Balcanica II, Σόφια 1987, 233-235. [9] “Ein neuer genealogischer Text aus Milet”, Epigraphica Anatolica 10 (1987), 41-44. [10] “Plutarchos, praeses Insularum”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 68 (1987), 227-231. [11] Λόγου χάρη, η αναλυτική περιγραφή των στρατιωτικών επιχειρήσεων που είχε αναλάβει ο Διόφαντος έχει μια επαγγελματικής ιστοριογραφίας ποιότητα. Για την γενεαλογία της Μιλήτου ο Χανιώτης προσφέρει ως comparandum επιγραφή από την Ιεράπετρα, ενώ στην επιγραφή της Σάμου ο Πλούταρχος –θιασώτης της ειδωλολατρικής πολιτικής του Ιουλιανού– μνημονεύεται ακριβώς επειδή είχε επισκεφθεί το περίφημο Ιδαίο Άντρο της Κρήτης. [12] “Epigraphic Bulletin for Greek Religion, 1987”, Kernos: Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique 4 (1991), 287-311. [13] Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι αράδες, κυκλοφορεί ο 36ος τόμος του Κέρνου, με χρονολογία έκδοσης το 2023, στον οποίο ο Χανιώτης καλύπτει την παραγωγή επιγραφών θρησκευτικού περιεχομένου του έτους 2020. [14] “Hellenistic Lasaia (Crete): A Dependent Polis of Gortyn. New Epigraphic Evidence from the Asklepieion near Lasaia”, Ευλιμένη 1 (2000), 55-60. [15] “An Epitaph from Nipiditos in Crete”, Τεκμήρια 6 (2001), 123-125. [16] “The Great Inscription, its Political and Social Institutions, and the Common Institutions of the Cretans”, στον τόμο των E. Greco και M. Lombardo (επιμ.), La Grande Iscrizione di Gortyna. Centoventi anni dopo la scoperta. Atti del I Convegno Internazionale di Studi sulla Messarà, Αθήνα 2005, 175-194. [17] “Hadrian, Diktynna, the Cretan Koinon, and the Roads of Crete: A New Milestone from Faneromeni (Crete)”, στον τόμο των W. Eck, B. Fehér, και P. Kovác (επιμ.), Studia Epigraphica in memoriam Géza Alföldy, Βόννη 2013, 59-68 (πρώτη δημοσίευση λατινικού μιλιάριου). [18] “Inscriptions from Crete”, Annual of the British School at Athens 105 (2010), 291-304 (σε συνεργασία με τον Gerald Cadogan). [19] “Isotheoi timai: la divinité mortelle d’Antiochos III à Téos”, Kernos 20 (2007), 153-171. [20] “The Historical Significance of the Dodona Tablets”, στον τόμο του Κ. Ι. Σουέρεφ, (επιμ.), Δωδώνη. Οι ερωτήσεις των χρησμών: νέες προσεγγίσεις στα χρηστήρια ελάσματα, Ιωάννινα 2017, 51-65. [21] “Death Frees from Slavery: A New Epigram from Kos”, Pelargòs 2 (2021), 169-174. [22] «Ὃς ἀγαθῇ ψυχῇ σκηνὴν θυμέλης ἐπάτησε ... Μια αἰνιγματική επιγραφή σ ̓ ένα δακτυλιόλιθο από την Αίγυπτο», στον τόμο του Σ. Τσιτσιρίδη (επιμ.), Παραχορήγημα - Μελετήματα για το αρχαίο θέατρο προς τιμήν του καθηγητή Γρηγόρη Μ. Σηφάκη, Ηράκλειο 2010, 535-552. [23] “A Puzzling Epistolary Exchange: Euromus and its Interlocutors in SEG XLIII 705”, Journal of Epigraphic Studies 7 (2024), 85-99 (σε συνεργασία με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου του Πρίνστον Marc Domingo Gygax). [24] “New Inscriptions from Herakleia Salbake”, Philia 10 (2024), 1-11 (σε συνεργασία με τους τούρκους επιγραφικούς Özge Acar και Mehmet Ok). [25] “A Bear Named Barbaros: A pierre errante from Apollonia”, Philia 10 (2024), 44-49 (σε συνεργασία με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου Ben Russel). [26] Βλ. λ.χ. το άρθρο του τιμωμένου “‘Those Who Jointly Built the City’: Epigraphic Sources for the Urban Development of Aphrodisias”, στον τόμο των K. Kalogeropoulos, D. Vassilikou, M. Tiverios (επιμ.), Sidelights on Greek Antiquity: Archaeological and Epigraphical Essays in Honour of Vasileios Petrakos, Βερολίνο 2021, 179-193. [27] Χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο κτίστης Μύων Εὐσέβης Φιλόπατρις, ιδρυτής του Σεβαστείου: “Myon, a True Ktistes: A New Inscription from Aphrodisias and its Context”, στον τόμο των C. M. Draycott et al. (επιμ.), Visual Histories of the Classical World. Essays in Honour of R.R.R. Smith, Τυρνούτη 2018, 449- 458. Για τους ευεργέτες της Αφροδισιάδας και το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο έδρασαν, βλ. και “Benefactors in Aphrodisias and the Socio-Cultural Limits of Philanthropy”, στον τόμο των O. Tekin et al (επιμ.), Philanthropy in Anatolia Through the Ages, Κωνσταντινούπολη 2020, 111-120. [28] Βλ., λόγου χάρη, τη δημοσίευση από τον Χανιώτη τιμητικού ψηφίσματος και επιτύμβιου επιγράμματος για τον Παγκράτη: “Pankrates, a Senior Statesman from Aphrodisias”, Hyperboreus 22 (2016), 282-292. [29] “New Inscriptions from late antique Aphrodisias”, Τεκμήρια 9 (2008), 219-232. [30] “The Jews of Aphrodisias: New Evidence and Old Problems”, Scripta Classica Israelica 21 (2002), 209-242. [31] “Eleven New Sarcophagi, Mostly Inscribed”, στον τόμο των R.R. Smith et al (επιμ.), Aphrodisias Papers V. Excavations and Research at Aphrodisias, 2006-2016 (Journal of Roman Archaeology, Supplement 103), Πόρτσμουθ 2016, 303-324 (σε συνεργασία με τον καθηγητή Αρχαιολογίας της Οξφόρδης R.R.R. Smith). [32] Εικόνα της ποικιλομορφίας των επιγραφών της Αφροδισιάδας παρέχει ένα σχετικά πρώιμο άρθρο του τιμωμένου, το “New Inscriptions from Aphrodisias (1995–2001)”, American Journal of Archaeology 108, 2004) 377-416, αλλά και το μεταγενέστερο “New Epigraphic Finds, 2006-2009”, στον προαναφερθέντα τόμο (βλ. υποσημείωση 31) των R .R. Smith et al. (επιμ.), Aphrodisias Papers V, 333-339. [33] Τη σημασία των graffiti της Αφροδισιάδας ο Χανιώτης παρουσιάζει με εύληπτο τρόπο στο άρθρο του “Graffiti and Social History at Aphrodisias”, στο Roman Portraits from Aphrodisias, Κωνσταντινούπολη 2009, 200-215, ενώ στο λίγο μεταγενέστερο “Graffiti in Aphrodisias: Images–Texts–Contexts”, στον τόμο J. A. Baird & C. Taylor (επιμ.), Ancient Graffiti in Context, Νέα Υόρκη και Άμπινγκτον 2011, 191–207, καταθέτει επιπλέον τις ώριμες σκέψεις του για το πώς ακριβώς ορίζονται επιστημονικώς τα graffiti. [34] “Too shameless even for the gutters! Prostitutes in Tralleis”, Ευλιμένη 21 (2020), 151-154. [35] Ερμηνευτικό σχόλιο του Χανιώτη στο λήμμα 1255 του SEG LXVI (2016), που εκδόθηκε το 2021. [36] “Moving Stones: The Study of Emotions in Greek Inscriptions”, στον ιδίας επιμέλειας τόμο Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Στουτγκάρδη 2012, 91-129. [37] “From Communal Spirit to Individuality: The Epigraphic Habit in Hellenistic and Roman Crete”, στον τόμο Creta Romana e Protobizantina. Atti del Convegno Internazionale, Iraklion, 23-30 Settembre 2000, Πάντοβα 2005, τόμος I, 75-87. [38] “Listening to Stones: Orality and Emotions in Ancient Inscriptions”, στον τόμο των J. Davies και J. Wilkes (επιμ.), Epigraphy and the Historical Sciences. XIII International Congress of Greek and Latin Epigraphy, Οξφόρδη, 299-328. [39] “Public Subscriptions and Loans as Social Capital in the Hellenistic City: Reciprocity, Performance, Commemoration”, στον τόμο των Π. Μαρτζαβού και Ν. Παπαζαρκάδα (επιμ.), The Epigraphy of the Post-Classical City, Οξφόρδη 2012, 89-106. [40] “Mnemopoetik: die epigraphische Konstruktion von Erinnerung in den griechischen Poleis”, στον τόμο των O. Dally, T. Hölscher, S. Muth, και R. Schneider (επιμ.), Medien der Geschichte. Antikes Griechenland und Rom, Βερολίνο 2014, 132-169. [41] “Archival Research, Formulaic Language, and Ancient Forgeries of Legal Documents”, στον τόμο των Α. Π. Ματθαίου και Ν. Παπαζαρκάδα (επιμ.), Ἄξων: Studies in Honor of Ronald S. Stroud, Αθήνα 2015, 669-690. [42] “The Epigraphy of the Night”, στον τόμο των Ν. Παπαζαρκάδα και C. Noreña (επιμ.), From Document to History: Epigraphic Insights into the Greco-Roman World, Λέιντεν και Βοστώνη 2019, 13-36. [43] “Who Wants to Study Inscriptions? Greek Inscriptions in the Poetry of C. P. Cavafy”, Journal of Epigraphic Studies 1 (2018), 11-25, όπου παρατίθεται και το ως άνω καβαφικό απόσπασμα.

Ο επιγραφικός Άγγελος Χανιώτης

Σύνδεση