O Άγγελος Χανιώτης και η ιστορία των συναισθημάτων

Ένα «Ψυ[χ]ήν» διακρίνω.Κ. Π. Καβάφης, Εν τω μηνί Αθύρ Στις μέρες μας, τα συναισθήματα κατέχουν εξέχουσα θέση στις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες. Ωστόσο, και η ιστορία των συναισθημάτων έχει την δική της ιστορία. Ένα από τα ιδρυτικά κείμενα αυτού του πεδίου ιστορικής έρευνας είναι αναμφίβολα το δοκίμιο του Lucien Febvre, La sensibilité et l'histoire: Comment reconstituer la vie affective d'autrefois? (1941). Στο δοκίμιο αυτό,[1] ο Φεβρ παρακινεί τους ομοτέχνους του να «καταδυθούν στα σκοτάδια όπου η ψυχολογία παλεύει με την ιστορία». Η αγωνιστική αυτή μεταφορά από τον χώρο της πάλης αποτυπώνει με εύγλωττο τρόπο τις προγραμματικές αρχές του Φεβρ. Όταν έγραφε το εν λόγω δοκίμιο ο Φεβρ, η πάλη της ψυχολογίας με την ιστορία αφορούσε κυρίως την χρήση ψυχαναλυτικών μεθόδων στην ιστορική έρευνα. Η εικόνα της κατάδυσης στον σκοτεινό χώρο όπου εξελίσσεται αυτή η διαπάλη αντλεί την δύναμή της από την αντιστροφή της συνήθους τοποθέτησης των συναισθηματικών διεργασιών στον σκοτεινό εσωτερικό εαυτό ή στο ερεβώδες υποσυνείδητο. Η ένταση του προκλητικού κελεύσματος που απευθύνει ο Φεβρ στους ιστορικούς παραμένει ακέραια ακόμη κι όταν τους προειδοποιεί για τον κίνδυνο του αναχρονισμού που ελλοχεύει σε ψυχολογικού χαρακτήρα προσεγγίσεις του παρελθόντος. Η κατάδυση στο έρεβος όπου παλεύει η ψυχολογία με την ιστορία σηματοδοτεί και την ανάγκη οριοθέτησης της ιστορίας των συναισθημάτων εντός του πεδίου των κοινοτικών συγκινήσεων. Το τετριμμένο «ντιβάνι» της ψυχανάλυσης είναι απρόσφορο για την ιστορική έρευνα. «O ιστορικός της αρχαιότητας δεν μπορεί να μελετήσει τι πραγματικά αισθάνονταν οι άνθρωποι», γράφει ο Χανιώτης σε μια μελέτη του (2012). Ενδεχομένως, ούτε εκείνοι ήξεραν πάντοτε τι αισθάνονταν, θα προσθέταμε, και γι’ αυτό κατέφευγαν σε γιατρούς όπως ο Γαληνός, ο οποίος σεμνύνεται για την ικανότητά του να διαγιγνώσκει τα πάθη που προκαλούν ψυχοσωματικά συμπτώματα. Η καταλυτική συμβολή του Χανιώτη στην μελέτη των αρχαίων συναισθημάτων εντοπίζεται κυρίως στις υποδειγματικές ερμηνείες της χρήσης των συναισθημάτων από τις αρχαίες κοινότητες. Το νήμα που συνδέει τις μελέτες του είναι η έμφαση που αποδίδει στην συχνά κατασκευασμένη συλλογική μνήμη των αρχαίων κοινωνιών την οποία θεάται ως γενεσιουργό δύναμη συναισθηματικών εμπειριών, αλλά και η αξιοποίηση μη λογοτεχνικών πηγών, κυρίως επιγραφών, για την ανάλυση των συναισθημάτων στις αρχαίες κοινωνίες. Αξιοποιώντας και απλοποιώντας ενίοτε το έργο της μεσαιωνολόγου Μπάρμπαρα Ρόζενγουάιν (Barbara Rosenwein), ο Χανιώτης στρέφει επίμονα την προσοχή του στις «συναισθηματικές κοινότητες» των αρχαίων κοινωνιών, καλώντας μας να εμβαθύνουμε στους τρόπους με τους οποίους η συναισθηματική εμπειρία ενίσχυε την συνοχή τους. Συνεπώς, η προσέγγιση του Χανιώτη είναι σταθερά προσανατολισμένη στις συναισθηματικές αντιδράσεις αρχαίων ακροατηρίων ή θεατών στην δημόσια σφαίρα. Από την έκθεση «Ένας κόσμος συναισθημάτων» (A Wold Emotions Ancient Greece 700 BC – 200 AD) στη Ν. Υόρκη το 2017 H στροφή στην συστηματική ανάλυση μη λογοτεχνικών πηγών, όπως οι επιγραφές, διεύρυνε σημαντικά το αξιοποιήσιμο υλικό για την μελέτη της ιστορίας των συναισθημάτων και ανέδειξε τρόπους με τους οποίους τα συναισθήματα εκφράζονταν ή «σκηνοθετούνταν» σε ευρύτερα πολιτισμικά πλαίσια. Ωστόσο, ο νέος αυτός προσανατολισμός υπήρξε ευεργετικός και για δύο ακόμη λόγους. Πρώτον, η μελέτη των συναισθημάτων στην αρχαιότητα (ή ακόμη και στους νεωτερικούς χρόνους) ήταν και εξακολουθεί εν μέρει να είναι προνομιακό πεδίο της αρχαίας φιλοσοφίας. Αυτό δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει, αν αναλογιστούμε ότι κανένα φιλοσοφικό σύστημα δεν μπορεί να αναμετρηθεί με ζητήματα ηθικής ερήμην των συναισθημάτων. Ωστόσο, ο περιορισμός της μελέτης των συναισθημάτων στον ασφυκτικό χώρο των συστηματικών φιλοσοφικών τους ορισμών ενέχει τον κίνδυνο της προβολής στις πηγές μας κανονιστικών αντιλήψεων που απορρέουν από τους προγραμματικούς στόχους του εκάστοτε φιλοσοφικού συστήματος. Δεύτερον, η μελέτη μη λογοτεχνικών πηγών μας επιτρέπει, ομολογουμένως όχι όσο συχνά θα θέλαμε, να ακούσουμε τις φωνές ανθρώπων ή ομάδων ανθρώπων οι οποίοι είναι συνήθως βωβά πρόσωπα στα κείμενα του λογοτεχνικού κανόνα. Ας αναφέρουμε ενδεικτικά μια πρόσφατη μελέτη του Χανιώτη σχετικά με την δουλεία και την ιστορία των συναισθημάτων, στην οποία ο ιστορικός αντλεί πλούσιο υλικό από τις επιγραφές. Σε ένα επιτύμβιο επίγραμμα που αφιέρωσε ένας δούλος ονόματι Ιέραξ σε έναν σύνδουλό του η συναισθηματική εμπειρία του θανόντος εκφράζεται πρωτοπρόσωπα. Η περιγραφή της στιγμής του θανάτου του χρωματίζεται από το έργο που επιτελούσε ως δούλος: ο Άδης άρπαξε από τα χέρια του τα γκέμια με τα οποία οδηγούσε τα μουλάρια και με την κίνηση αυτή του στέρησε την δυνατότητα να δει για μια τελευταία φορά την πατρική του γη στην Κιβύρα της Μ. Ασίας. Όπως έχει δείξει ο Χανιώτης σε πολλές μελέτες του, ο περαστικός που θα διάβαζε το επίγραμμα θα δάνειζε την φωνή του στον νεκρό και συνεπώς θα εμπλεκόταν προσωπικά στην ιστορία του. Το κυρίαρχο συναίσθημα στο επίγραμμα που προσαγάγαμε ως παράδειγμα είναι η νοσταλγία του νεκρού για την ιδιαίτερη πατρίδα του, ένα συναίσθημα το οποίο θα τον παρηγορούσε ίσως τις στιγμές που βαρυνόταν από τις αντιξοότητες ή την απανθρωπιά της δουλικής υπηρεσίας. Εξαιρετικά ενδεικτική της χρήσης των συναισθημάτων στο επίγραμμά μας είναι η αντιμετώπιση του αναπόδραστου θανάτου ως μιας μορφής απελευθέρωσης από την δουλεία. Όπως παρατηρεί ο Χανιώτης, οι ευκαιρίες που έχουμε να ακούσουμε την φωνή ενός δούλου για άλλους δούλους είναι εξαιρετικά λιγοστές. Ωστόσο, η ανάδειξη των συναισθημάτων των δούλων μέσα από τις μαρτυρίες των επιγραφών είναι πολύτιμη και σχετίζεται άμεσα με τις προτεραιότητες της ιστορικής έρευνας. Η σημαντικότερη ίσως συνεισφορά μελετών του Χανιώτη, όπως αυτή για τα συναισθήματα των δούλων, είναι ότι μας καλεί να αναστοχαστούμε σχετικά με τον προσανατολισμό της ίδιας της ιστορικής έρευνας. Η αρχαία ιστορία θα παραμένει κολοβή, αν δεν λαμβάνουμε υπόψη μας ότι τα υποκείμενα που την συγκροτούν δεν είναι μόνο τα πρόσωπα εκείνα που κατέλιπαν σημαντικά λογοτεχνικά έργα ή οι όμοιοί τους. Ένα πρόσθετο πλεονέκτημα της εστίασης σε υποεκπροσωπούμενες φωνές μέσω της μελέτης των επιγραφών σχετίζεται με την ίδια την ιστοριογραφία της αρχαίας ιστορίας. Η/ο σύγχρονη/ος ιστορικός που μελετά το επίγραμμα για τον δούλο που δεν πρόλαβε να δει την ιδιαίτερη πατρίδα του μοιράζεται την συναισθηματική εμπειρία του εκάστοτε περαστικού που το διάβασε επάνω στην πέτρα του μνήματος. Το μοίρασμα της συναισθηματικής εμπειρίας παρέχει στον μελετητή ή την μελετήτρια του αρχαίου κόσμου την ευκαιρία να οικειωθεί έναν ανοίκειο πολιτισμό ατενίζοντάς τον με αρτιότερες αξιώσεις συμπεριληπτικότητας. Επίσης, η στροφή στα συναισθήματα των κατατρεγμένων της αρχαιότητας παρέχει μια πρώτης τάξεως απάντηση σε όσους ενοχοποιούν τις κλασικές σπουδές για την υποτιθέμενη ταύτισή τους με κυρίαρχα καταπιεστικά σχήματα. Αν οι μαθητές μελετούσαν στα σχολεία επιγράμματα σαν αυτά που αναλύει ο Χανιώτης κοντά σε κείμενα γραμμένα από εκπροσώπους των εκάστοτε ελίτ (π.χ. τους Πόρους του Ξενοφώντα), θα καλλιεργούσαν με άμεσο και βιωματικό τρόπο τις ευαισθησίες τους σχετικά με επίκαιρα ζητήματα όπως η εργασιακή εκμετάλλευση ή η εκμετάλλευση των μεταναστών. Η μελέτη των συναισθημάτων στις σκληρές επιφάνειες της σκαλισμένης πέτρας συμπληρώνεται στο έργο του Χανιώτη από την μελέτη των αγαλμάτων, έργων τέχνης που συχνά προκαλούν μικτά συναισθήματα ως μετωνυμίες μιας ζωντανής, αλλά απούσας ύπαρξης. Η πιο σημαντική συμβολή του Χανιώτη στην μελέτη των αγαλμάτων έγκειται στο γεγονός ότι δεν τα αντιμετωπίζει ως παθητικά αντικείμενα θέασης που καλούν τον θεατή να αναγνωρίσει το εκάστοτε συναίσθημα που εκφράζουν, αλλά ως έργα τα οποία διαδρούν με τους θεατές συχνά πυροδοτώντας βιωματικές εμπειρίες. Έτσι, ο Χανιώτης αντιμετωπίζει τα αγάλματα ως οιονεί βουλητικά και αποβλεπτικά υποκείμενα, ενταγμένα σε συγκεκριμένα πολιτισμικά περιβάλλοντα. Για τον Χανιώτη τα αγάλματα χαρακτηρίζονται από επιτελεστικότητα στον βαθμό που τους αποδίδονται συγκεκριμένες λειτουργίες στον φυσικό και πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκουν. Καταγραφή γκράφφιτι στην Αφροδισιάδα με τον καθηγητή Takashi Fujii, 2023. Η μελέτη των αγαλμάτων εγγράφεται στην ευρύτερη ερευνητική παραγωγή του Χανιώτη σχετικά με τις συναισθηματικές πτυχές της τελετουργίας και παράλληλα την συμπληρώνει. Το φυσικό τοπίο, οι αναθηματικές επιγραφές, η αρχιτεκτονική και γενικότερα ό,τι πλαισιώνει την τελετουργική πράξη συμβάλλουν στην παραγωγή μιας κοινής συναισθηματικής εμπειρίας και ενός πολιτισμικά σημαίνοντος τόπου στον οποίο απελευθερώνεται η έκφραση συναισθημάτων, όπως ο φόβος, η ελπίδα ή η ευγνωμοσύνη. Η στροφή στην μελέτη του υλικού πολιτισμού και η μελέτη των λογοτεχνικών πηγών δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενα πεδία ερευνητικής ζήτησης. Αντίθετα, λειτουργούν και πρέπει να λειτουργούν συμπληρωματικά. Η συμπληρωματικότητα των πεδίων αυτών προκύπτει αβίαστα από το έργο του Χανιώτη, στο οποίο αξιοποιεί λογοτεχνικές πηγές για να δείξει τους τρόπους με τους οποίους οι θεατές διαδρούν με τα αγάλματα ή άλλες εκφάνσεις του υλικού πολιτισμού. Η συμβολή του Χανιώτη στην εδραίωση και την διάδοση της μελέτης της ιστορίας των συναισθημάτων, και μάλιστα με την αμεσότητα που χαρακτηρίζει την εκ του σύνεγγυς θέαση αντικειμένων του υλικού πολιτισμού, πιστοποιείται από την πρωτοβουλία που ανέλαβε μαζί με τους αρχαιολόγους Νικόλαο Καλτσά και Ιωάννη Μυλωνόπουλο να οργανώσουν από κοινού την έκθεση A World of Emotions: Ancient Greece, 700 BC–200 AD (Ένας κόσμος συναισθημάτων: Αρχαία Ελλάδα 700 π.Χ. - 200 μ.Χ.) στο Ίδρυμα Ωνάση (Νέα Υόρκη). Οι επισκέπτες της έκθεσης είχαν την ευκαιρία να δουν και να περιεργαστούν περισσότερα από εκατόν τριάντα εκθέματα, αγγεία, αγάλματα, επιτύμβιες στήλες και άλλα αντικείμενα, τα οποία απεικονίζουν συναισθηματικές εμπειρίες. Η έκθεση στεγάστηκε και στο Μουσείο Ακροπόλεως στην Αθήνα, όπου ο ακάματος Χανιώτης ξενάγησε εκατοντάδες συναδέλφους του, και κυρίως φοιτητές και φοιτήτριες με εξαιρετική παραστατικότητα και ζωντάνια. Κορυφαία στιγμή της καίριας συμβολής του Χανιώτη στην ανάδειξη της ιστορίας των συναισθημάτων σε ανεξάρτητο πεδίο των κλασικών σπουδών υπήρξε η επιτυχής διεκδίκηση χρηματοδότησης από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) για το ερευνητικό πρόγραμμα The Social and Cultural Construction of Emotions: The Ancient Greek Paradigm («H κοινωνική και πολιτισμική δόμηση των συναισθημάτων: Το ελληνικό παράδειγμα»). Ως επιστημονικός υπεύθυνος του συγκεκριμένου προγράμματος, ο Χανιώτης έδωσε σε δεκάδες νέους ερευνητές την ευκαιρία να μελετήσουν απερίσπαστοι από τις δεσμεύσεις του βιοπορισμού σημαντικές πτυχές της ιστορίας των συναισθημάτων στην αρχαία Ελλάδα. Παράλληλα, οι νέοι και νέες ερευνητές και ερευνήτριες που χρηματοδοτήθηκαν από το πρόγραμμα παρουσίασαν την δουλειά τους σε διεθνή fora, ιδίως στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης που υπήρξε φορέας υποδοχής του προγράμματος. Καρπός του προγράμματος, το οποίο χρηματοδοτήθηκε με 1.590.000 ευρώ, υπήρξαν τρεις συλλογικοί τόμοι με τον δηλωτικό τίτλο Unveiling Emotions (Αποκαλύπτοντας τα συναισθήματα), οι οποίοι εκδόθηκαν από τον οίκο Franz Steiner Verlag. Ο καθένας από τους τόμους αυτούς έκανε τα αποκαλυπτήρια διαφορετικών πτυχών της ιστορίας των συναισθημάτων στην αρχαιότητα. Όπως είναι εύλογο, ο πρώτος τόμος (2012) φιλοξένησε μελέτες οι οποίες επικεντρώνονται σε ζητήματα υποδομής, δηλαδή στην μεθοδολογία και την φύση των πηγών που αξιοποιούν στην έρευνά τους οι ιστορικοί του συναισθήματος. Οι μελέτες του δεύτερου τόμου (2014) είναι περισσότερο, αλλά όχι αποκλειστικά, προσανατολισμένες στον υλικό πολιτισμό και τις ενσώματες πτυχές της συναισθηματικής εμπειρίας. Επίσης, ο τόμος αυτός περιλαμβάνει κεφάλαια που αφορούν την Ρώμη. Ο τρίτος τόμος (2021) συνέχεται από τον προβληματισμό σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους εκφράζεται ή προκαλείται η συναισθηματική εμπειρία στον δημόσιο χώρο και συνεπώς εστιάζεται στα κάθε λογής αρχαία ακροατήρια. Οι τόμοι αποτυπώνουν την αισιόδοξη και δημιουργική πολυπραγμοσύνη του Χανιώτη: έλεος, φρίκη, φόβος, οργή, εμπιστοσύνη, υπερηφάνεια, θρήνος, αηδία, ενοχές, μεταμέλεια είναι κάποια από τα συναισθήματα που ανατέμνουν οι συγγραφείς των επιμέρους κεφαλαίων. Τα συναισθήματα στην πολιτική, τα συναισθήματα για τα παιδιά, τα συναισθήματα στους παπύρους, τα συναισθήματα στην ρητορική, οι ενσώματες εννοιακές μεταφορές για την έκφραση συναισθήματος είναι επίσης λίγες μόνο από τις θεματικές που θίγονται στους τόμους Unveiling 1-3, που επιμελήθηκε με αρτιότητα και δημοκρατικότητα ο Χανιώτης. Σε παλαιότερο ηλεκτρονικό μήνυμά του, ο Χανιώτης απευθύνθηκε στον συνάδελφό μου και συνεργάτη Γιώργο Καζαντζίδη και στον γράφοντα με τον παιγνιώδη χαρακτηρισμό «Ηρακλειδείς των συναισθημάτων». Ο Χανιώτης έσκωπτε την κοτσάνα ενεργού τότε πολιτικού, ο οποίος σε δηλώσεις του αναφέρθηκε υπαινικτικά στο δίδυμο των κατά τη γνώμη του υπαιτίων της εκλογικής ήττας του κόμματός του με τον χαρακτηρισμό «Ηρακλειδείς του στέμματος». Επιστρέφω από εδώ το πείραγμα – στον βαθμό τουλάχιστον που μου αναλογεί: το ανά χείρας κείμενο συνιστά μικρή χειρονομία αναγνώρισης της «Ηρακλείδειας», με κεφαλαίο Η, προσφοράς του Χανιώτη στην ιστορία των συναισθημάτων της αρχαιότητας. Γκράφφιτι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αρχαίων γκράφφιτι από την Αφροδισιάδα. Εικονίζονται επιτραπέζια παιχνίδια, μια επτάφωτη λυχνία και ένας ορθός φαλλός (ίσως με στόχο την προσβολή του ιουδαϊκού θρησκευτικού συμβόλου). [1] Σημ. ARB: Τα δοκίμια του Λυσιέν Φεβρ Ευαισθησία και ιστορία (1941) - Ιστορία και ψυχολογία (1938) εκδόθηκαν από το ΜΙΕΤ το 2015 σε ένα τομίδιο.

O Άγγελος Χανιώτης και η ιστορία των συναισθημάτων

Σύνδεση