Αναζητώντας το πρωτότυπο και παραμελημένο

Μια συνολική αποτίμηση του Άγγελου Χανιώτη ως ιστορικού θα όφειλε να εμπεριέχει τα θέματα όλων των συνεισφορών αυτού του αφιερώματος. Η πολιτική, η κοινωνία, η οικονομία, η θρησκεία, ο πολιτισμός, το δίκαιο είναι μερικές μόνο πλευρές της ιστορίας που ο Χανιώτης θεραπεύει. Η επιγραφική, τα συναισθήματα, η αρχαιολογική του δραστηριότητα αλλά και οι παρεμβάσεις στον δημόσιο λόγο, στις οποίες διατυπώνει απόψεις που συνδέουν το σήμερα με την Ιστορία, αποτελούν εξίσου αναπόσπαστα κομμάτια της ταυτότητάς του ως ιστορικού. Τα συναισθήματα των ανθρώπων, ο βιωμένος χρόνος της μέρας και της νύχτας δεν είναι, στις χανιώτειες προσεγγίσεις, λιγότερο ιστορία από τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα και τους πρωταγωνιστές τους. Στο έργο του οι διαφορετικές οπτικές εναλλάσσονται και συντίθενται δημιουργώντας οργανικά σύνολα και παράγοντας γόνιμη ιστορική σκέψη. Αυτή ακριβώς η σφαιρική προσέγγιση επεκτείνεται και στη μεθοδολογία του Χανιώτη. Η ευρεία οπτική του εδράζει πάντα στο συγκεκριμένο, στις λεπτομερώς μελετημένες γραπτές και αρχαιολογικές μαρτυρίες και στους –ενίοτε τολμηρούς αλλά τεκμηριωμένους– συσχετισμούς τους. Η παρουσίαση του συνόλου του ιστορικού έργου του Α. Χανιώτη, που συγκροτείται από 47 μονογραφίες και συλλογικούς τόμους και περίπου 350 άρθρα, δεν είναι εφικτή. Εδώ γίνεται αναπόφευκτα μια επιλογή των έργων που σηματοδοτούν τους σταθμούς και την εξέλιξη της ιστορικής του σκέψης. Στη διδακτορική διατριβή του, η οποία ολοκληρώθηκε το 1984 στη Χαϊδελβέργη υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Φριτς Γκσνίτσερ (Fritz Gschnitzer) και δημοσιεύτηκε τo 1988 στη σειρά Heidelberger Althistorische Beiträge und Epigraphische Studien,[1] ο Α. Χανιώτης δίνοντας ήδη το επιστημονικό του στίγμα δείχνει ενδιαφέρον για θέματα που λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα και ξεφεύγουν από την πεπατημένη, αξιοποιώντας τις επιγραφές ως βασικό εργαλείο προσέγγισης. Το βιβλίο μελετά αφενός τα ιστοριογραφικά έργα που καταγράφονται σε λίθο, αφετέρου τις τιμητικές επιγραφές για ιστορικούς. Πρόκειται για δύο –έως τότε– λιγότερο μελετημένες πτυχές της πολλαπλής σύνδεσης της ιστορίας με τις επιγραφές που δείχνουν μια διαφορετικού χαρακτήρα ιστοριογραφία από εκείνη που γνωρίζουμε από τα έργα των μεγάλων ιστορικών όπως ο Θουκυδίδης και ο Πολύβιος. Είναι μια ιστοριογραφία που δίνει έμφαση στην τοπική ιστορία. Επίσης δείχνει τη σημασία διαλέξεων (ἀκροάσεων) από πλανόδιους ιστορικούς. Τα επιγραφικά κείμενα βρίσκονται, επίσης, στο επίκεντρο της υφηγεσίας που υποστήριξε ο Ά. Χανιώτης στη Χαϊδελβέργη το 1992 και δημοσιεύτηκε το 1996 με θέμα τις Συμβάσεις μεταξύ κρητικών πόλεων στην ελληνιστική εποχή.[2] Πρόκειται για 80 επεξεργασμένα, μεταφρασμένα και σχολιασμένα επιγραφικά κείμενα που αποδίδουν τις προσπάθειες των κρητικών κοινοτήτων να ρυθμίσουν εδαφικά, οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα. Στο βιβλίο αυτό οι επιγραφές αξιοποιούνται για να φωτίσουν την πολιτική, κοινωνική, οικονομική κατάσταση, καθώς και για το δίκαιο των κρητικών πόλεων σε μια ιδιαίτερα συγκεχυμένη ιστορική περίοδο. Η ιδιαίτερη πρωτοτυπία της μελέτης αυτής δεν συνίσταται μόνο στην εξαντλητική ανάλυση των νομικών ρυθμίσεων, αλλά κυρίως στη σύνδεσή τους με ιδιαιτερότητες της οικονομίας της Κρήτης, όπως η περιοδική μετακίνηση βοσκών από και προς χειμαδιά. Ήδη σε αυτή την πρώτη φάση της επιστημονικής του δραστηριότητας γίνεται σαφές ότι τον Ά. Χανιώτη συνεχίζουν να τον απασχολούν τα θέματα των μονογραφιών του και μετά την ολοκλήρωσή τους. Ξετυλίγει από αυτά περαιτέρω ερωτήματα και σκέψεις που διατυπώνονται σε άρθρα και βιβλία. Γίνεται, επίσης, σαφές ότι, εντός της ευρείας οπτικής του, τα ζητήματα τέμνονται, «συνομιλούν», συνδυάζονται, γίνονται αφετηρία για νέες προσεγγίσεις και παράγουν γόνιμη σκέψη. Έτσι, η Κρήτη, θέμα στο οποίο ο Ά. Χανιώτης δουλεύει εντατικά από την αρχή της ακαδημαϊκής καριέρας του έως σήμερα και αποτελεί αντικείμενο ειδικού άρθρου στο παρόν αφιέρωμα, έχει δώσει όχι μόνο την υφηγεσία, αλλά και άλλα βιβλία και κυρίως πολυάριθμα άρθρα. Η αφετηρία μιας άλλης θεματικής στην οποία είναι ιδιαίτερα παραγωγικός μπορεί να ανιχνευτεί μάλλον στη διατριβή του. Η ενασχόληση του Ά. Χανιώτη (στο δεύτερο μέρος της διατριβής) με ιστοριογράφους και άλλους δημιουργούς ιστορικού ή παρα-ιστορικού λόγου (ποιητές, μουσικούς, παντόμιμους) αποτελεί το ξεκίνημα μιας μακράς και γόνιμης ενασχόλησης με τα θεάματα και γενικά τις πολιτιστικές δραστηριότητες, αλλά και τις εορταστικές περιστάσεις που έδιναν το πλαίσιο. Το άρθρο του για τις διπλωματικές αποστολές επαγγελματιών μουσικών με τον ποιητικό τίτλο «Όταν οι διπλωμάτες χόρευαν και τραγουδούσαν»[3] ή αυτό για την άνθιση των γιορτών στον ελληνιστικό κόσμο με τον υπαινικτικό τίτλο «Γιορτές για τον εαυτό τους» / «Αυτοεορτασμοί»[4] αποτελούν δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Το άρθρο για την «Ποιητική της Μνήμης», που αφορά την κατασκευή της μνήμης της κοινότητας, όπως αυτή καταγράφεται σε επιγραφικά κείμενα,[5] είναι αρκετά μεταγενέστερο από τη διατριβή, αν και ανάγεται σαφώς στο ευρύ πεδίο της προβληματικής της. Επιβεβαιώνει ότι ο συγγραφέας επανέρχεται στα ιστορικά θέματα που τον απασχολούν και εμβαθύνει σε αυτά ανατροφοδοτώντας τη σκέψη του. Το ίδιο ισχύει και για τη μελέτη για τη χρήση της ιστορίας ως επιχειρήματος σε διακρατικές σχέσεις – ένα φαινόμενο γνωστό και από την εποχή μας. Αν κάτι μπορεί να χαρακτηρίσει το έργο του Ά. Χανιώτη στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία συνολικά είναι το ενδιαφέρον του για την κοινωνική ιστορία με μια απόλυτα ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Όχι με την τυπική προσέγγιση που θέλει την κοινωνική ιστορία ως ένα κλάδο ανάμεσα στην πολιτική και την οικονομική, αλλά με την ευρεία οπτική που βλέπει την κοινωνική ιστορία ως το σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις οργανωμένες κοινωνίες. Ο Χανιώτης προχωρά στη σύνθεση της Ιστορίας μέσα από ιστορίες. Μέσα από αυτό το πρίσμα ο Χανιώτης έχει ασχοληθεί ερευνητικά και έχει εκδώσει μονογραφίες, συλλογικούς τόμους και πληθώρα άρθρων πάνω σε θέματα, όπως ο πόλεμος, η θρησκεία και οι λατρευτικές πρακτικές στον αρχαιοελληνικό κόσμο, η νυχτερινή μοναξιά και η νυχτερινή βία, οι ανησυχίες ανθρώπων που καταφεύγουν στο μαντείο της Δωδώνης και οι αντιπαλότητες και συγκρούσεις σε χωριά και πολίχνες της Μικράς Ασίας. H μονογραφία που εκδόθηκε το 2005 για τον πόλεμο κατά την ελληνιστική περίοδο[6] δεν ασχολείται με το πώς διεξάγονταν οι πόλεμοι (τακτικές, στρατηγική) ούτε με τι (εξοπλισμούς, στρατιωτική τεχνολογία). Αυτά θίγονται μόνο παρεμπιπτόντως σε ορισμένα σημεία του βιβλίου. Αντίθετα, ο Χανιώτης εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους ο πόλεμος διαμόρφωσε την ελληνιστική κοινωνία και τον πολιτισμό και αναλύει πώς οι πόλεμοι ανταποκρίνονταν στις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες. Η έρευνά του αγγίζει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Εστιάζει στη διασταύρωση του πολέμου, της πολιτικής και της διπλωματίας κατά την ελληνιστική περίοδο, στις οικονομικές προεκτάσεις των ελληνιστικών πολέμων, στην αναπαράσταση και διατήρηση της μνήμης τους, καθώς επίσης στην αισθητική του πολέμου στις εικαστικές τέχνες και τη λογοτεχνία της εποχής. Το γεγονός ότι οι γυναίκες και η θρησκεία –θεματικές που δεν περιμένει κανείς να συναντήσει σε ένα βιβλίο για τον πόλεμο– απαντούν ως διακριτές ενότητες, καθιστά σαφές ότι ο Χανιώτης προσεγγίζει τον πόλεμο μέσα από τις κοινωνίες που τον παράγουν ή τον υφίστανται. Μεταφράσεις σε διάφορες γλώσσες του Age of Conquests του Άγγελου Χανιώτη. «Η Εποχή των Κατακτήσεων» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Η ευρεία ματιά της κοινωνικής ιστορίας διαποτίζει, επίσης, τα θρησκευτικά και λατρευτικά ζητήματα που απασχολούν τον Ά. Χανιώτη, είτε αυτά αφορούν τις πιο πολιτικές πλευρές της θρησκείας, όπως η λατρεία των ηγεμόνων[7] είτε τις πιο προσωπικές, όπως οι εξομολογήσεις.[8] Ο συλλογικός τόμος Δυναμικές της τελετουργίας στην Αρχαία Μεσόγειο: Δράση, συναισθήματα, φύλο, αναπαράσταση (Ritual Dynamics in the Ancient Mediterranien. Agency, Emotion. Gender, Representation, Στουτγκάρδη 2011) εστιάζει στις τελετουργίες, τις οποίες αντιλαμβάνεται ως σύνθετες κοινωνικοπολιτισμικές κατασκευές εντός της εκάστοτε κοινότητας και παρακολουθεί τις μεταβολές τους σε συνάρτηση με την εξέλιξη των κοινωνιών, δίνοντας έμφαση στα συναισθήματα που αυτές πυροδοτούν και αντανακλούν. Για τον Χανιώτη η θρησκεία αποτελεί εργαλείο κατανόησης των κοινωνιών και των ανθρώπων τους είτε πρόκειται για αυτούς που λατρεύουν τον Δία στο Ιδαίο Άντρo είτε εκείνους που αποκαλούν «Μεγάλους» τους θεούς τους στα ρωμαϊκά χρόνια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εισάγει εξάλλου τον όρο «Μεγαθεϊσμός», που αποδίδει πολύ σωστότερα από τον όρο «Μονοθεϊσμός» την σχέση του παγανιστή πιστού με το θείο.[9] Από τα παραπάνω, που δεν είναι παρά ενδεικτικά, γίνεται σαφές ότι στις ιστορικές μελέτες του ο Άγγελος Χανιώτης διακρίνεται συνολικά για τη διευρυμένη οπτική του. Συνεχώς αναζητά το πρωτότυπο και παραμελημένο. Σε τόμο αφιερωμένο στις φυσικές καταστροφές έγραψε για τους ευπρόσδεκτους σεισμούς· σε συνέδριο αφιερωμένο στο θέατρο ασχολήθηκε με τη θεατρική συμπεριφορά έξω από το θέατρο· ανάλογη πρωτοτυπία βλέπει κανείς π.χ. στην ενασχόλησή του με την επιγραφική της νύχτας. Συνδέει τα ζητήματα που πραγματεύεται σε διάλογο όχι μόνο μεταξύ τους αλλά και με το παρόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μονογραφία του με τίτλο Θεατρικότητα και Δημόσιος Βίος στον ελληνιστικό κόσμο που εκδόθηκε το 2009 στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Εδώ αναδεικνύονται τα στοιχεία θεατρικής συμπεριφοράς και σκηνοθεσίας στη δημόσια ζωή των ελληνιστικών χρόνων, τόσο την κοσμική όσο και τη θρησκευτική, καθώς και η συνδρομή τους στην πολιτική και τη λατρεία. Οι παρατηρήσεις για τον ρόλο της εικόνας στη διαμόρφωση της κοινωνίας των θεατών και για τη συνδρομή της θεατρικότητας στην συγκρότηση ενισχυμένης εξουσίας, συσχετίζουν το τότε με το σήμερα εντοπίζοντας αναλογίες που, ακόμη και αν αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη λόγω της διαφορετικότητας των κοινωνικών που τις παράγουν, είναι ενδιαφέρουσες. Ο ευρυγώνιος φακός θέασης, η έμφαση στην κοινωνία και οι αναγωγές στο σήμερα αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά και του πιο πρόσφατου βιβλίου του Ά. Χανιώτη με τίτλο Η εποχή των κατακτήσεων: Ο ελληνικός κόσμος από τον Αλέξανδρο στον Αδριανό, 336 π.Χ. - 138 μ.Χ., το οποίο εκδόθηκε από το Harvard University Press το 2018 και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες μεταξύ των οποίων και στα ελληνικά το 2021 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Στο βιβλίο αυτό, που απευθύνεται τόσο στον ειδικό και στον φοιτητή όσο και σε κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη, ο Χανιώτης αποδίδει με γλαφυρό τρόπο τις ποικίλες οπτικές του πολύμορφου ελληνιστικού κόσμου και συνθέτει μια εικόνα που μπορεί να χρησιμεύσει τόσο για εμβάθυνση όσο και για μύηση. Ο ελληνιστικός κόσμος του Χανιώτη, όπως αναδύεται από τις σελίδες αυτού του βιβλίου, είναι ζωντανός, κινητικός, ρευστός, γεμάτος ανατροπές στερεοτύπων και επιστημονικών προκαταλήψεων. Αναγνωρίζει κανείς ότι οι ρίζες αυτού του βιβλίου βρίσκονται σε προφορικές παραδόσεις για φοιτητές. Άλλωστε, στην πλειονότητά του το δημοσιευμένο έργο του πρωτοπαρουσιάστηκε προφορικά σε συνέδρια, ενώ αντίθετα σπανίζουν τα άρθρα σε περιοδικά. Τον ιστορικό Χανιώτη τον καταλαβαίνει κανείς καλύτερα όταν παρακολουθεί ομιλίες του. Η πιο χαρακτηριστική ανατροπή είναι η πρότασή του για νέα περιοδολόγηση της ελληνιστικής ιστορίας. Αφήνοντας στην άκρη τα στρατιωτικά και γεγονοτολογικά ορόσημα και στηριζόμενος στις συνέχειες των κοινωνικών και πολιτιστικών φαινομένων ο Ά. Χανιώτης εισάγει την έννοια της μακράς ελληνιστικής περιόδου. Κατά τη χανιώτεια άποψη οι ελληνιστικοί χρόνοι, που παραδοσιακά τελειώνουν με τη ναυμαχία στο Άκτιο και τη διάλυση του τελευταίου ελληνιστικού βασιλείου των Πτολεμαίων, επεκτείνονται στη ρωμαϊκή εποχή και φτάνουν μέχρι το τέλος της βασιλείας του Αδριανού. Ρίχνοντας γέφυρες τόσο στην ελληνορωμαϊκή Ανατολή όσο και στη Δύση, ο Χανιώτης τοποθετεί την ελληνιστική οικουμένη του σε ευρύτατα χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια, όπως ακριβώς της αρμόζει. Συγκροτεί τη σκέψη και το κείμενό του σε πολλαπλά επίπεδα. Φροντίζει να το επενδύει με καβάφεια κείμενα, κάνει παραλληλισμούς με τα σύγχρονα τεκταινόμενα και αναφορές σε κινηματογραφικό και τηλεοπτικό υλικό. Πρόκειται για μια προσπάθεια να προσελκύσει τους σύγχρονους αναγνώστες βιωματικά στην αφήγησή του. Η εμπειρία μου από τα αμφιθέατρα της Φιλοσοφικής, στα οποία έχω δουλέψει με αυτό το βιβλίο, είναι ότι τα καταφέρνει. Λίγοι ιστορικοί της αρχαιότητας έχουν προωθήσει την έρευνα σε τέτοιο βαθμό με ερευνητικά προγράμματα, που δίνουν τη δυνατότητα απασχόλησης σε νεότερους ερευνητές. Επί δύο και πλέον δεκαετίες εξασφαλίζει εξωτερική χρηματοδότηση από φορείς όπως το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας, το Ίδρυμα Πάκαρντ, το Εθνικό Ίδρυμα για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες των ΗΠΑ, το Ίδρυμα Χούμπολντ, το Γερμανικό Ίδρυμα Ερευνών και άλλα, για προγράμματα αφιερωμένα σε θέματα όπως «Στρατηγικές Πειθούς», «Η δυναμική των τελετουργιών», «Η γλώσσα της θρησκευτικής επικοινωνίας», «Η κοινωνική και πολιτιστική κατασκευή του συναισθήματος», για την έκδοση του Supplementum Epigraphicum Graecum, για την ψηφιοποίηση εκτύπων επιγραφών, για επιγραφικές έρευνες στη Βοιωτία, τη Λακωνία, τη Βόρειο Μακεδονία και τη Μικρά Ασία και για την ανασκαφή της Λύττου στην Κρήτη. Με εξασφάλιση χορηγιών που φτάνουν τα 5 εκατ. ευρώ, ο Χανιώτης πρόσφερε απασχόληση και ερευνητική υποστήριξη σε δεκάδες νέων ερευνητών. Η συνεισφορά του Άγγελου Χανιώτη στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία δεν είναι μόνο πληθωρική και πολυσχιδής. Εμπεδώνει μια άποψη προσέγγισης και αφήνει ένα σαφές αποτύπωμα σε όλους τους χώρους στους οποίους δραστηριοποιείται και με τους οποίους συνομιλεί τόσο στο διεθνές επίπεδο, όσο και στην νεοελληνική πραγματικότητα. Θα ήταν ελλιπές να κλείσουμε αυτή την πολύ σύντομη παρουσίαση του έργου του Α. Χανιώτη ως ιστορικού, χωρίς να τονίσουμε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του να γίνει η ιστορική γνώση κτήμα πολλών και κυρίως να γοητεύσει τους πολλούς. Εκτός από τα βιβλία του που διακρίνονται για τον γλαφυρό, αφηγηματικό τρόπο και τις αναγωγές στο σήμερα, ο Ά. Χανιώτης διδάσκει την Αρχαία Ιστορία, διά ζώσης ή διαδικτυακά, κάνοντας το ακροατήριό του κοινωνό ενός γοητευτικού αφηγήματος. Διαδικτυακά μαθήματα με θέματα «Δημοκρατίες στην αρχαία Ελλάδα: Γένεση και εξέλιξη», «Η μακρά ελληνιστική εποχή: Ο ελληνικός κόσμος από τον Αλέξανδρο στον Αδριανό», «Πατήρ πάντων πόλεμος: Οι ελληνιστικοί πόλεμοι ως κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο», «Μνήμη, πάθος, πίστη: Το ανθρώπινο πρόσωπο του μετακλασικού ελληνικού κόσμου», που έχουν καταγραφεί στο Mathesis και σε άλλες σχετικές πλατφόρμες, κάνουν αυτή τη εμπειρία κτήμα μιας διαδικτυακής κοινότητας ευρύτερης από τα ακροατήρια των Πανεπιστημίων στα οποία έχει διδάξει. Μια από τις πολλές σαρκοφάγους από την Αφροδισιάδα, που δημοσίευσε ο Χανιώτης, με επιγραφές που δίνουν στοιχεία για την κοινωνία της πόλης. Η συγκεκριμένη μαρτυρεί την παρουσία Ρωμαίου εκατόνταρχου. [1] Ιστορία και Ιστορικός στις ελληνικές επιγραφές: Επιγραφικές συμβολές στην ελληνική ιστοριογραφία (= Historie und Historiker in den griechischen Inschriften: Epigraphische Beiträge zur griechischen Historiographie. Heidelberger Althistorische Beiträge und Epigraphische Studien 24, Στουτγκάρδη 1988). [2] Die Verträge zwischen kretischen Poleis in der hellenistischen Zeit. Heidelberger Althistorische Beiträge und Epigraphische Studien 24, Στουτγκάρδη 1996. [3] “Sich selbst feiern? Städtischen Feste des Hellenismus im Spannungsfeld von Religion und Politik” στο M. Wörrle και P. Zanker (επιμ.), Stadtbild und Bürgerbild im Hellenismus, Μόναχο 1995, σ. 147-172. [4] “Als die Diplomaten tanzten und sangen. Zu zwei Dekreten kretischer Städte in Mylasa”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 71 (1988), σ. 154-156. [5] “Mnemopoetik: die epigraphische Konstruktion von Erinnerung in den griechischen Poleis”, στο O. Dahly, T. Hölscher, S. Muth και R. Schneider (επιμ.), Medien der Geschichte. Antikes Griechenland und Rom, Βερολίνο 2014, σ. 132-169. [6] War in the Hellenistic World. A Social and Cultural History, Οξφόρδη 2005. [7] Τη λατρεία των ηγεμόνων αφορούν μεταξύ άλλων τα άρθρα “The Divinity of Hellenistic Rulers”, στο A. Erskine (επιμ.), A Companion to the Hellenistic World, Οξφόρδη 2003, σ. 431-445 και “The Ithyphallic Hymn for Demetrios Poliorcetes and Hellenistic Religious Mentality”, στο P.P. Iossif, A.S. Chankowski και C.C. Lorber (επιμ.), More than Men, Less than Gods. Studies in Royal Cult and Imperial Worship. Λέβεν 2011, σ. 157-195. [8] Σημαντικό σχετικό άρθρο είναι το “Illness and Cures in the Greek Propitiatory Inscriptions and Dedications of Lydia and Phrygia”, στο H.F.J. Horstmanshoff, P.J. van der Eijk και P.H. Schrijvers (επιμ.), Ancient Medicine in its Socio-Cultural Context, Άμστερνταμ - Ατλάντα 1995, τόμος II, σ. 323-344. [9] “Megatheism: The Search for the Almighty God and the Competition of Cults”, στο S. Mitchell και P. van Nuffelen (επιμ.), One God: Pagan Monotheism in the Roman Empire, Καίμπριτζ 2010, σ. 112-140.

Αναζητώντας το πρωτότυπο και παραμελημένο

Σύνδεση