Από το Άλεφ ώς το Ταυ

Στον καθηγητή κ. Ν. Χ. Κονομή «Εἰ δὲ πάτρα Φοίνισσα, τίς ὁ φθόνος;» (Ζηνόδοτος) ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ [*] Το παρόν άρθρο προκλήθηκε από μια επιστολή αναρμόδιου καθηγητή του ΕΜΠ σε καθημερινή εφημερίδα που προσπαθεί να μας «αποσκοτίσει» για το ζήτημα (βλ. ενότητα 9). Παρά το ασυνάρτητο της επιστολής («Η (αληθής) ηλικία της ελληνικής γραφής», 5.7.2025), το θέμα είναι σοβαρό. Συνεπώς ευχαριστώ προκαταβολικά τον περί ού ο λόγος καθηγητή για την δοθείσα ασήμαντη αφορμή. 1. Οι «Σκοτεινοί Αιώνες» Μεταξύ των τελευταίων δειγμάτων της μυκηναϊκής Γραμμικής Β (περ. 1150 π.Χ.) και των πρώτων της ελληνικής αλφαβητικής γραφής (περ. 750 π.Χ.) μεσολαβούν τέσσερις συνεχείς αιώνες στη διάρκεια των οποίων δεν μαρτυρείται κανενός είδους γραφή στην Ελλάδα και το Αιγαίο. Η γραφή εκλείπει και μαζί της και τα περισσότερα στοιχεία που χαρακτήριζαν τον μυκηναϊκό πολιτισμό. Η απουσία γραφής είναι απόλυτη. Γύρω στα μέσα του 8ου π.Χ. κάνει την επανεμφάνισή της η γραφή, αλλά σε ένα διαφορετικό τώρα σύστημα, το αλφαβητικό. Μεταξύ της Γραμμικής Β και ελληνικού αλφαβήτου δεν υπάρχει καμία γενετική σχέση. Πέραν τούτου, η Γραμμική Β είναι γραφή συλλαβική, ενώ η αλφαβητική διασπά τη συλλαβή και ακολουθεί την αρχή «ένα γράφημα για ένα φώνημα»∙ ή πιο απλά ένα γράμμα για ένα φθόγγο. Βεβαίως η Γραμμική Β εφαρμόζει αυτή την αρχή για τα φωνήεντα a, e, i, o, u, αλλά αυτό δεν την καθιστά ημι-αλφαβητική. Αυτό συμβαίνει διότι τα φωνήεντα αποτελούν από μόνα τους συλλαβές. Τούτο συμβαίνει διότι τα φωνήεντα αποτελούν από μόνα τους συλλαβές. Το φαινόμενο της γραφής παρουσιάζει πολυγένεση. Δηλαδή διάφοροι λαοί σε διαφορετικούς τόπους και σε διαφορετικές εποχές επινόησαν διάφορα συστήματα γραφής, αρωγούς της μνήμης. Ειδικά η αλφαβητική γραφή όμως φαίνεται πως εμφανίστηκε σε έναν τόπο και από εκεί διαδόθηκε και κατέκτησε όλο τον κόσμο (μονογένεση). Όπως γράφει ο μεγάλος οριενταλιστής G.R. Driver για το αλφάβητο, «it was one of the gifts of the Semites to mankind». Η εξήγηση γι’ αυτή την απότομη, σχεδόν εν μια νυκτί, έκλειψη της γραφής από την Ελλάδα είναι ότι αυτή χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για τις διοικητικές ανάγκες των μυκηναϊκών κρατών. Έτσι μαζί με την πτώση των Ϝανάκτων και των ανακτόρων εξέλιπε και η γραφή. Σημειωτέον επίσης ότι στη μυκηναϊκή Ελλάδα απουσιάζουν εντελώς οι δημόσιες ή μνημειακές επιγραφές. Κατά την περίοδο των «Σκοτεινών χρόνων» μέχρι την γεωμετρική εποχή, η ελληνική κοινωνία έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας oral society, μιας προφορικά θεσπισμένης κοινωνίας. Η ίδια η επική ποίηση, ποίηση προφορική, λειτουργούσε για τις ανάγκες μιας τέτοιας κοινωνίας. Ο επικός ποιητής αποτελούσε την «εγκυκλοπαίδεια της φυλής» (E. Havelock), βοηθώντας με την τέχνη του στην αναπαραγωγή της συλλογικής μνήμης και γνώσης[1]. Ήταν ο κατ’ εξοχήν δημιουργός. Δηλαδή αυτός που εργάζεται για τον δήμο, το σύνολο της κοινότητας. Άλλωστε δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει πως όσο διαδίδεται η χρήση της γραφής τόσο η επική ποίηση περιορίζεται και τελικά φθίνει. Μετά την πτώση των Μυκηναίων, που διαδέχθηκαν τη μινωική θαλασσοκρατορία, στα νησιά του Αιγαίου και τις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας κάνουν έντονη την παρουσία τους οι Φοίνικες, φημισμένοι θαλασσοπόροι και έμποροι. Περίφημα ήταν βέβαια εδώ τα φοινικικά εμπορεία με «τες καλές πραγμάτειες, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής». Τα ταξίδια γίνονταν εμπορίης αλλά και θεωρίης ένεκεν. (Στους Φοίνικες πιστώνεται ο περίπλους της δυτικής Αφρικής όπως και η νυχτερινή ναυσιπλοΐα με τη βοήθεια των άστρων). Τα εμπορικά πλοία, όπως μας διδάσκει το παράδειγμα του ναυαγίου του Uluburun, ενίοτε ήσαν πολυεθνικά και οι πλόες κυκλικοί. Σ’ αυτά μάλιστα οι φόρτου μνήμονες χρησιμοποιούσαν και κάποιους πίνακες πτυκτούς για σύντομες σημειώσεις. Η θάλασσα και μάλιστα η ανατολική Μεσόγειος μπορεί μεν να ήταν θάλασσα πονηροδιδάσκαλος, αλλά συνάμα το εμπόριο αδέλφωνε λαούς και φυλές. Δημιουργούσε συντροφίες και μικτές επιχειρήσεις. Πρώτα όμως έπρεπε να λυθεί το πρόβλημα της προφορικής και γραπτής συνεννόησης. Το ελληνο-φοινικικό αλφάβητο ακολούθησε τους δρόμους του εμπορίου στα υγρά της θαλάσσης κέλευθα. Ενδεχομένως μάλιστα να γεννήθηκε στο κατάστρωμα κάποιου εμπορικού πλοίου με μικτό πλήρωμα. Άλλωστε η παγκόσμια ιστορία της γραφής διδάσκει ότι στα «γράμματα» οι έμποροι και οι λογιστές προηγήθηκαν των συγγραφέων. 2. Τι πίστευαν οι αρχαίοι Στην Ελλάδα οι πρώτες δημόσιες επιγραφές εμφανίζονται γύρω στα 650 π.Χ., δηλαδή έναν περίπου αιώνα μετά από τα πρώτα δείγματα της αλφαβητικής γραφής. Αυτές είναι κατά κανόνα νομικού περιεχομένου. Με τη διάδοση της γραφής και την συνακόλουθη ανάπτυξη του πνεύματος στην Ελλάδα οι άνθρωποι άρχισαν να προβληματίζονται για την πρώτη εμφάνιση των «γραμμάτων». Ο Ιουδαίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος (1ος αι. μ.Χ.), παρατηρεί δηκτικά ότι «Ὅλως δὲ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν οὐδὲν ὁμολογούμενον εὑρίσκεται γράμμα τῆς Ὁμήρου ποιήσεως πρεσβύτερον» (Κατ’ Απίωνος Ι,2.). Ο λόγος για την αλφαβητική γραφή. Άλλωστε το ζήτημα της γραφής αποτέλεσε τον πυρήνα του Ομηρικού ζητήματος το οποίο επανέφερε στη συζήτηση από το σημείο που το είχαν αφήσει οι Αλεξανδρινοί γραμματικοί ο οξυδερκής F.A. Wolf με τα περίφημα Prolegomena ad Homerum (Χάλλη, 1795).[2] Μάλιστα μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια έχει υποστηριχθεί ευφάνταστα (T. Wade-Gery, B.P. Powell, κ.ά.) ότι το ελληνικό αλφάβητο επινοήθηκε προκειμένου να καταγραφούν τα ομηρικά έπη.[3] Στην αρχαία γραμματεία υπάρχουν πάνω από εκατό αναφορές στα «γράμματα» και γύρω στις τριάντα εξ αυτών συνδέονται με συγκεκριμένα πρόσωπα, κυρίως μυθικά. Πολλές όμως από αυτές τις αναφορές αποτελούν επαναλήψεις ή παραλλαγές της ίδιας εκδοχής. Σχετικά παρατηρούνται δύο τάσεις: η μυθικοθρησκευτική και η ορθολογιστική. Συχνή είναι επίσης η αναφορά σε συγκεκριμένους ευρετές, ένα συνηθισμένο χαρακτηριστικό της αρχαίας σκέψης[4]. Συνοπτικά, οι αρχαίοι Έλληνες αλλά και κάποιοι Λατίνοι απέδιδαν την επινόηση των «γραμμάτων» σε μια σειρά από λαούς ή πρόσωπα, μυθικά ή και πραγματικά, όπως την Αθηνά, τον Προμηθέα, τον Ερμή, τις Μούσες, τον θεό των Αιγυπτίων Θευθ ή Θωθ, τους Πελασγούς, τους Κρήτες, τους Φοίνικες, τους Σύρους, τους Εβραίους, τους Αιγύπτιους, τους Ασσύριους, τους Βαβυλώνιους, τους «βαρβάρους» γενικά. Επίσης στους Δαναό, Κέκροπα, Μουσαίο, Κάδμο τον Φοίνικα, Σιμωνίδη τον Κείο, τον Αιγύπτιο Μιν, τους Αβραάμ, Μωυσή κ.ά. Ειδικότερα δε ως εισηγητές ή μεταρρυθμιστές των ελληνικών παραλλαγών του αλφαβήτου φέρονται ο Όμηρος, ο Παλαμήδης, ο Κάδμος ο Μιλήσιος, ο Προναπίδης ο Αθηναίος, ο Σιμωνίδης ο Κείος, ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ο Επίχαρμος ο Συρακούσιος, ο Καλλίστρατος ο Σάμιος, ο Αρχίνος ο Αθηναίος, κ.λπ. Είναι βέβαια γνωστό ότι με ψήφισμα που προτάθηκε από τον Ευκλείδη επί άρχοντος Αρχίνου στα 403/2 π.Χ. η Αθήνα υιοθέτησε το ιωνικό αλφάβητο, το οποίο με την πνευματική και πολιτική ισχύ της πόλης κατέληξε να γίνει σχεδόν πανελλήνιο. Γραμματόσημο με την οινοχόη του Διπύλου, όπου η γραφή είναι συνεχής και οι λέξεις κολλημένες μεταξύ τους. Είναι γραμμένη «επί τα λαιά», αριστερόστροφα: «hος νυν ορχεστον παντον αταλοτατα παιζει το τοδε...», δηλαδή την κανάτα θα την πάρει ο χορευτής που χορεύει πιο χαριτωμένα. Χρονολογείται από το 720 π.Χ. Σε κάποια Σχόλια στη Γραμματική Τέχνη του περίφημου Διονυσίου του Θρακός (Scholia Vaticana) αναφέρονται μαζί οι κυριότερες αρχαίες απόψεις για το θέμα που μας απασχολεί. Έτσι, την αρχαιότερη μνεία που διαθέτουμε κάνει ο ποιητής Στησίχορος (630-555 π.Χ.) που αποδίδει την εφεύρεση στον Παλαμήδη, ήρωα του Τρωικού Πολέμου. Η επινοητικότητα του Παλαμήδη ήταν παροιμιώδης (Πβ. Πλάτ. Φαίδρ. 261d)[5]. Ο Εκαταίος (fl. c. 500 π.Χ.) υποστήριζε ότι την τέχνη της γραφής έφερε στην Ελλάδα ο Δαναός (Jacoby, FGH I.1 F 20). Ο Αισχύλος απέδιδε την επινόηση στον Προμηθέα, ενώ ο Ευριπίδης στον Παλαμήδη. Στους Ποιμένες του Σοφοκλή (fr. 514, S. Radt / fr. 471 Nauck2) υπάρχει η φράση «φοινικίοις γράμμασι», «ἐπεὶ δοκεῖ Κάδμος αὐτὰ (sc. τα γράμματα) ἐκ Φοινίκης κεκομικέναι» όπως λέει ο Σχολιαστής. Στην επόμενη γενιά κύρια πηγή μας είναι ο Ηρόδοτος, ο οποίος προσπαθεί να δώσει μια ρασιοναλιστική εξήγηση, η οποία στον πυρήνα της πλησιάζει την αλήθεια. Ξεκινώντας από το γεγονός ότι στην εποχή του η λέξη για τα γράμματα ήταν φοινικήια, αναφέρει πως οι Φοίνικες που ακολουθούσαν τον Κάδμο (όταν αυτός αναζητούσε την αδελφή του Ευρώπη) ήταν εκείνοι που έφεραν την τέχνη της γραφής στην Ελλάδα. Για τον λόγο αυτόν αποκαλεί το αλφάβητο και καδμήια γράμματα (Ιστ. 5.58-61). Οι Φοίνικες, κατά τον «πατέρα της Ιστορίας», πέρα από τα γράμματα εισήγαγαν στην Ελλάδα και πολλές άλλες τέχνες που προηγουμένως δεν υπήρχαν εδώ. Τα γράμματα αυτά στην αρχή ήταν όπως τα μεταχειρίζονταν όλοι οι Φοίνικες, αλλά με την πάροδο του χρόνου, μαζί με τη γλώσσα μετέβαλαν και το σχήμα τους. Ωστόσο ο Ηρόδοτος δεν είναι ο πρώτος που υποστήριξε τη συγκεκριμένη προέλευση των γραμμάτων. Διότι οι προγενέστεροί του Αναξίμανδρος και ο Εκαταίος υποστήριζαν ότι τα γράμματα τα εισήγαγε στην Ελλάδα ο Δαναός «προ Κάδμου». Όπερ σημαίνει ότι η περί τον Κάδμο αφήγηση ήταν ήδη γνωστή∙ και ότι ο Ηρόδοτος απλώς την αιτιολογεί. Συνεπώς η περί Κάδμου άποψη είναι εξίσου παλαιά με εκείνη του Παλαμήδη, αλλά η φοινικική εκδοχή των γραμμάτων κερδίζει διαρκώς έδαφος όσο η Ελλάδα συνεχίζει την επική πορεία της από τον Μύθο στο Λόγο. Αργότερα ο Κριτίας (στη δεκαετία του 430) σ’ ένα στίχο του αναφέρει ότι «Φοίνικες δ’ εὗρον γράμματ’ ἀλεξίλογα» (Αθήν. Δειπνοσοφισταί 1.50.20), ενώ την ίδια άποψη είχε και ο Αριστοτέλης (fr. 501 Rose). Είναι σημαντικό ότι πέρα από τις γραμματειακές αναφορές, έχει βρεθεί και μία επιγραφή από την Τέω της Μ. Ασίας (472/464 π.Χ.) όπου τα γράμματα ονομάζονται φοινικήϊα (Dittenberger, Syll.3 [=Sylloge inscriptionum graecarum, 3rd ed.] I, no 38, 1.37). Μια ακόμη παλαιότερη (περ. 500 π.Χ.) επιγραφή εντοπίσθηκε το 1969 στο Βρετανικό Μουσείο όπου γίνεται λόγος για τον φοινικιστή (ποινικαστάς είναι ο δωρικός τύπος της λέξης). Πρόκειται για τον γραμματέα και μνήμονα της κοινότητας, ενώ το σχετικό ρήμα είναι ποινικάζε(ι)ν[6], δηλαδή φοινικίζειν. Στη Μυτιλήνη ένας δημόσιος αξιωματούχος, κάτι σαν γραφέας ή γραμματέας, ονομαζόταν φοινικογράφος (IG 12 (2) 96,97). Όσο για την ελληνόφρονα άποψη ότι φοινικικά γράμματα δεν σημαίνει «των Φοινίκων», αλλά «κόκκινα», φαίνεται ότι και εδώ για παλαιά συνήθεια των Φοινίκων πρόκειται[7]. Η συγκεκριμένη προέλευση της γραφής δεν δημιουργούσε στους αρχαίους απολύτως κανένα πρόβλημα. Αντιθέτως, μάλλον ευγνώμονες εμφανίζονται. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο (Βίοι, 7.30) όταν πέθανε ο θεμελιωτής της στωικής φιλοσοφίας Ζήνων ο Κιτιεύς (262 π.Χ.) που πιθανότατα ήταν φοινικικής καταγωγής («φοινικίδιον» τον προσφωνούσαν στην Αθήνα)[8] ο Ζηνόδοτος του αφιέρωσε το εξής επίγραμμα: «εἰ δὲ πάτρα Φοίνισσα, τίς ὁ φθόνος; οὐ καὶ ὁ Κάδμος / κεῖνος, ἀφ’ οὗ γραπτὰν Ἑλλὰς ἔχει σελίδα;». (Κι αν η πατρίδα σου ήταν η Φοινίκη ουδείς φθόνος. Σάμπως από εκεί δεν ήταν και ο Κάδμος από τον οποίο η Ελλάδα απέκτησε γραπτό λόγο;). Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι με την πάροδο του χρόνου το ζήτημα της καταγωγής της ελληνικής γραφής εκλογικεύεται και η κάδμεια / φοινικική καταγωγή της παγιώνεται. Στον 1ο αιώνα π.Χ. ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι ο Λίνος ήταν εκείνος που όταν ο Κάδμος έφερε τα γράμματα από τη Φοινίκη, τα μετέφερε στην ελληνική γλώσσα, όρισε τα ονόματά τους και χάραξε το σχήμα τους. (Ιστορ. Βιβλ. 3.67). Πολύ αργότερα ο επικός ποιητής Νόννος (fl. c. 400 μ.Χ.) γράφει: «αὐτὰρ ὁ πάσῃ / Ἑλλάδι φωνήεντα καὶ ἔμφρονα δῶρα κομίζων / γλώσσης ὄργανα» (Διονυσιακά, εκδ. R. Keydell, Βερολίνο 1959, 4.259-264). Κάνοντας εδώ ένα μεγάλο άλμα, ας μνησθούμε και του κατ’ εξοχήν φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα που απευθυνόμενος στους υπόδουλους προγόνους μας γράφει στον Δον Ζουάν: “You have the letters Cadmus gave / think ye he meant them for a slave?” (Έχετε γράμματα που έδωσ’ ο Κάδμος / θαρρείτε τά ’δωσε να τά ’χει σκλάβος;)[9]. Ο κεντρικός πυρήνας του αιτιολογικού μύθου του Κάδμου είναι ότι ένας ήρωας[10] έρχεται από την Ανατολή (Φοινίκη) και γίνεται ιδρυτής μιας πόλης (της Καδμείας) και γενάρχης των Καδμείων, όνομα με το οποίο ο Όμηρος αποκαλεί τους Θηβαίους. Μαζί του φέρνει στοιχεία και δώρα πολιτισμού, μερικά από τα οποία, όπως λ.χ. η γραφή, πιστοποιούνται και ιστορικά[11]. Μάλιστα ειδικοί υποστηρίζουν ότι η φοινικική προέλευση του ελληνικού αλφαβήτου είναι “the only definite historical element in the legend”[12]. Το όνομα Κάδμος συνήθως θεωρείται ότι προέρχεται από το φοινικικό kdm (πβ. εβρ. qedem) που σημαίνει «ανατολή». Άλλωστε από τα 800 π.Χ. αρχίζει στην Ελλάδα η λεγόμενη ανατολίζουσα περίοδος, κορυφαίο κέρδος και επίτευγμα της οποίας είναι η υιοθέτηση και επιδέξια προσαρμογή του φοινικικού αλφαβήτου[13]. Εντελώς φυσιολογικά λοιπόν το εγκυρότατο περιοδικό για την προ- και πρώιμη ελληνική επιγραφική ονομάστηκε KADMOS (έκδ. De Greuter, Βερολίνο - Νέα Υόρκη, 1962 επ.). Προσωπικά θεωρώ ότι ο μύθος του Κάδμου θα πρέπει να συνδεθεί με το εμπόριο του παπύρου, την κατ’ εξοχήν γραφική ύλη. Η ίδια η λέξη βύβλος (> βυβλίον > βιβλίον = μικρή βίβλος) αρχικά σήμαινε πάπυρος∙ τον οποίο οι Έλληνες προμηθεύονταν από τη Βύβλο της Φοινίκης. Γράφει σχετικά ο S.W. Matthews στο άρθρο του “The Phoenicians. Sea Lords of Antiquity” (National Geographic, τχ. Αυγούστου 1974, σσ. 149-189:157): «Τόσο στενά είχαν ταυτιστεί ο πάπυρος και η Βύβλος στην εποχή των Ελλήνων, που όταν τα τρομερά γραπτά των Εβραίων προφητών μεταφράστηκαν στα ελληνικά, στο μεγάλο αυτό έργο δόθηκε το όνομα της πόλης: η Βίβλος». Ο πάπυρος άρχισε να εισάγεται μαζικά στην Ελλάδα κατευθείαν από την Αίγυπτο μετά τα 650 π.Χ. οπότε ο φαραώ Ψαμμήτιχος άνοιξε τις πύλες της Αιγύπτου στους Έλληνες. Από τότε κι έπειτα ο πάπυρος άρχισε να χρησιμοποιείται μαζικά στην Ελλάδα, αφού η χώρα ήδη πορευόταν προς έναν κόσμο των γραμμάτων, του βιβλίου, της λογοτεχνίας και της επιστήμης. Οι εγγράμματοι πλέον, για να επικαλεστούμε τον Ντετιέν, ήταν «οι κάτοχοι της αλήθειας». Επίσης και μία άλλη λέξη για γραφική ύλη, η δέλτος, είναι φοινικικής προελεύσεως (πβ. φοινικ. dlt, εβρ. delet). Στην Κύπρο, νησί με έντονη φοινικική παρουσία, η λέξη απαντάται στον τύπο δάλτος. Ο Ηρόδοτος (7.239) αναφέρεται στο «δελτίον δίπτυχον», δηλαδή δύο ξύλινες πινακίδες αλειμμένες με κερί για να γράφουν στην επιφάνεια, οι οποίες δίπλωναν. (Πβ. τον πτυκτόν πίνακα του Ομήρου, και Παλ. Διαθ. Ιεζεκιήλ 37:16-17). Η χρήση στην Ελλάδα τέτοιων πινακίδων γραφής συμπίπτει με την εισαγωγή του φοινικικού αλφαβήτου. Τέλος, αξίζει εδώ να προσθέσουμε ότι η νήσος Μήλος ονομαζόταν επίσης και Βυβλίς ως των «Βυβλίων ἄποικος». Σύμφωνα με τον Ε. Ρενάν, και η λ. χάρτης είναι σημιτική. Θα είχε ενδιαφέρον μια μελέτη για την ετυμολόγηση ελληνικών λέξεων για πράγματα που σχετίζονται με τη γραφή. Γιατί η γραφή δεν ήρθε μόνη στην Ελλάδα και το Αιγαίο. Ασφαλώς κουβαλούσε και τα παραφερνάλιά της. Σε ενίσχυση των λεγομένων μας περί του μύθου του Κάδμου ας προσθέσουμε εδώ και μία εικαστική μαρτυρία. Συγκεκριμένα, στην εξελληνισμένη Τύρο της Φοινίκης, πατρίδα του Κάδμου, επί των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Φιλίππου του Άραβος (244-249 μ.Χ.) και Γαλλιηνού (253-268) εκδόθηκαν δύο νομίσματα. Σ’ αυτά εικονίζεται ο Κάδμος φορώντας σημιτικό χιτώνα (η ίδια η λ. χιτών είναι σημιτική) να παραδίδει σε τρεις Έλληνες, που ίσως αντιπροσωπεύουν τους Ίωνες, Αιολείς και Δωριείς, ντυμένους με χαρακτηριστικά ιμάτια, έναν παπυρικό κύλινδρο που συμβολίζει τα γράμματα. Κάτω από τους τρεις άνδρες υπάρχει η λεζάντα ΕΛΛΗ[ΝΕΣ], ενώ κάτω από τον Φοίνικα πρίγκιπα η λ. ΚΑΔ[ΜΟΣ]. Στα νομίσματα αυτά υπάρχουν και φοινικικές όπως και λατινικές επιγραφές της ρωμαϊκής κυριαρχίας, ενώ στο κάτω μέρος της εικόνας υπάρχει ένα κοχύλι μούριξ (murex), σύμβολο της Τύρου, από το οποίο γινόταν η πορφύρα. Σημειωτέον ότι στη Γραμμική Β μαρτυρείται η λέξη po-ni-ki-ja, φοινικεία, σε περιγραφές αρμάτων, που δηλώνει το βαθύ κόκκινο χρώμα. Μαρτυρείται επίσης και η λ. po-pu-re-ja, πορφύρ(ε)ια, για το πορφυρό χρώμα. Πρόκειται προφανώς για πρώιμα σημιτικά γλωσσικά δάνεια. Σχετικά με τα φοινικεία διαβάζουμε καμιά φορά ότι τα γράμματα δεν λέγονταν έτσι λόγω της καταγωγής τους, αλλά από το χρώμα των επιγραφών που είχαν κόκκινα γράμματα∙ που κι αυτό σημιτικό είναι. Αυτό όμως δεν στέκει διότι επιγραφές με κόκκινα γράμματα συναντάμε σε αρκετά μεταγενέστερες εποχές. Στα πρώτα δείγματα που διαθέτουμε οι επιγραφές είναι άχρωμες και χαραγμένες. Τέλος, και η ετυμολογία τη λέξης γραφή, μας δείχνει από πού ξεκίνησαν όλα. Το ρήμα γράφω, σημαίνει ξύνω, αμύσσω, χαράσσω, «γρατζουνάω». Στην Κύπρο επίσης το ρ. εναλίνω / ιναλίνω σημαίνει engrave, inscribe (LSJ s.v.). 3. Μεταξύ Μύθου και Λόγου Μπορούμε τώρα να παραθέσουμε εντελώς ενδεικτικά κάποιες γραμματειακές αναφορές από μεταγενέστερες εποχές, που κάνουν λόγο για (αλφαβητική) γραφή σε εποχές που η ύπαρξή της δεν μαρτυρείται ιστορικά. Έτσι στο απόσπασμα 85 του Ησιόδου (Rzach): «...φασὶν εἴσω τῶν τειχῶν οὖσάν τινα παρθένον ἐρασθῆναι τοῦ Ἀχιλλέως καὶ λαβοῦσαν μῆλον εἰς τοῦτο ἐπιγράψαι καί ῥίψαι εἰς μέσον Ἀχαιῶν· ἦν δὲ ἐν αὐτῷ γεγραμμένον...» κ.λπ. (Πβ. την επιγραφή στο μῆλον τῆς ἔριδος «ἡ καλὴ λαβέτω» που αναφέρει ο Λουκιανός). Από τα Τρωικά, πάλι, υπάρχει η παράδοση ότι οι Αχαιοί έγραψαν πάνω στον Δούρειο Ίππο «Ἕλληνες Ἀθηνᾷ χαριστήριον». Τα Σχόλια στον Αριστοφάνη (Όρνιθες 212) αναφέρουν ότι η Φιλομήλα δήλωσε την ύβρι του Τηρέως «ὑφαίνουσα διὰ γραμμάτων». Η Φαίδρα, πριν απαγχονιστεί, γράφει κάποιο σημείωμα για να συκοφαντήσει τον Ιππόλυτο (Ευριπ. Ιππόλυτος 856 επ. Πβ. Πλουτ. Ηθικά, 314 α-β: «Ψευδεῖς ἐπιστολὰς ἐχάραξε»). Ο Πλίνιος αναφέρει για κάποιον ναό στη Λυκία, όπου φυλασσόταν επιστολή σε πάπυρο γραμμένη από τον Σαρπηδόνα, αδελφό του Μίνωα. Ο Σοφοκλής στις Τραχίνιες (157) αναφέρει πως ο Ηρακλής «λείπει παλαιὰν δέλτον ἐγγεγραμμένην ξυνθήμαθ’» (άφησε στη Δηιάνειρα μια παλιά πινακίδα που είχε χαραγμένες παλαιές γραφές). Ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι (35 επ.) βάζει τον Αγαμέμνονα να αποφεύγει παντοιοτρόπως να στείλει το γράμμα στην Ιφιγένεια με το οποίο θα την καλούσε ανυποψίαστη για την θυσία της. Στη δε Ιφιγένεια εν Ταύροις (727 επ.) βάζει την ηρωίδα να παραδίδει μια επιστολή (δέλτον) στον Ορέστη και τον Πυλάδη να την πάνε στο Άργος. Στις δε Τρωάδες (στ. 1188 επ.), η Εκάβη μοιρολογεί τον νεκρό εγγονό της παίδα Αστυάνακτα αναφέροντας τι επίγραμμα άραγε θα γράψει ο μουσοποιός στον τάφο του, ενώ η πρακτική των επιγραμμάτων είναι πολύ μεταγενέστερη. Η Μεσόγειος είναι διάσπαρτη από φοινικικές επιγραφές, συχνά δίγλωσσες. Με τη βοήθεια του ελληνικού κειμένου πάνω σε μια φοινικο-ελληνική επιγραφή από τη Μάλτα στις στήλες (cippi) του Μελκάρτ, ο αββάς Μπαρτελεμύ διάβασε στα 1758 τη φοινικική γραφή. Ο Πλούταρχος στο Περὶ Σωκράτους δαιμονίου (Ηθικά, 577e επ.) γράφει ότι στον Αλίαρτο και στον τάφο της Αλκμήνης βρέθηκε κατά τους χρόνους που ο Αγησίλαος διέτριβε εκεί (συνεπώς το 378 π.Χ.) χάλκινος πίνακας που έφερε «γράμματα πολλὰ θαυμαστὰ ὡς παμπάλαια», τα οποία έμοιαζαν με αιγυπτιακά. Τα έστειλαν λοιπόν στην Αίγυπτο να τα διαβάσουν. Επίσης ο Πλούταρχος, στον βίο του Μάρκελλου (20.3-4) αναφέρει ότι στην μικρή πόλη της Σικελίας Εγγύιον υπάρχει ένα ιερό που ίδρυσαν οι Κρήτες. Εκεί λοιπόν έδειχναν λόγχες και κράνη χάλκινα «τὰ μὲν ἔχοντα Μηριόνου, τὰ δ’ Οὐλίξου, τουτέστιν Ὀδυσσέως, ἐπιγραφάς», που είχαν ανατεθεί στις θεές. Ουλιξεύς είναι ένας άλλος τύπος του ονόματος Οδυσσεύς. Αυτόν τον τύπο γνώρισαν αρχικά οι Λατίνοι και το απέδωσαν Ulisses, εκείθεν δε το παρέλαβαν και οι λοιπές ευρωπαϊκές γλώσσες. Και ο Τζόυς βεβαίως. Ο Μάξιμος ο Τύριος, ρητοροδιδάσκαλος και φιλόσοφος του 2ου μ.Χ. αιώνα, στα Φιλοσοφούμενά του (10.2) αναφέρει ότι ο Πυθαγόρας, που πρώτος τόλμησε να διδάξει στους Έλληνες την μετεμψύχωση, πίστευε ότι στην προηγούμενη ζωή του ήταν Τρώας και ονομαζόταν Εύφορβος (Ἐπίστευον δὲ αὐτῷ οἱ ἄνθρωποι ταῦτα λέγοντι, καὶ ὅτι ἤδη πρότερον γένοιτο ἐν γῇ ἐν ἄλλῳ σώματι, Εὔφορβος δὲ εἶναι ὁ Τρὼς τότε). Όταν λοιπόν ο Πυθαγόρας ήλθε στην Αθήνα, είδε στον ναό της Αθηνάς πολλά και διάφορα αναθήματα, μεταξύ δε αυτών και μία φρυγική ασπίδα που είχε γίνει ἐξίτηλος ὑπὸ χρόνου. Είπε λοιπόν ο Πυθαγόρας: «Γνωρίζω αυτή την ασπίδα. Μού την πήρε αυτός που με σκότωσε τότε στο Ίλιον στη μάχη». Οι ντόπιοι ακροατές θαύμασαν και απόρησαν μ’ αυτό που άκουσαν. Ξεκρέμασαν λοιπόν την ασπίδα και πάνω της ήταν γραμμένο (επίγραμμα): «Παλλάδι Ἀθηνᾷ Μενέλεως ἀπὸ | Εὐφόρβου». Δηλαδή την αφιερώνει στην Παλλάδα Αθηνά ο Μενέλαος που την πήρε από τον Εύφορβο. Ο Εύφορβος, γιος του Πάνθου, ένας από τους πιο ανδρείους Τρώες, ήταν αυτός που πλήγωσε τον Πάτροκλο και σκοτώθηκε από τον Μενέλαο (Ιλ. Π 806 επ.). Την πληροφορία ότι ο Πυθαγόρας πίστευε ότι ο ίδιος σε προηγούμενη ζωή ήταν ο Τρώας Εύφορβος αναφέρει και ο Διογένης ο Λαέρτιος (8.1.4) όπως και μια παρόμοια ιστορία με ασπίδα. Το ίδιο και ο Πορφύριος στον Πυθαγόρου Βίον (26). Επίσης και η Κνωσός θεωρείται το πεδίο μιας περίεργης ιστορίας. Σύμφωνα μ’ αυτήν, κατά τους χρόνους του Νέρωνα βρέθηκε μετά από ένα σεισμό ο τάφος του Δίκτυ, ενός συντρόφου, υποτίθεται, του Ιδομενέα, που περιείχε ένα κουτί από κασσίτερο. Μέσα σ’ αυτό υπήρχε το χρονικό του Τρωικού Πολέμου, γραμμένο σε φύλο φιλύρας με γράμματα φοινικικά. Επειδή το κείμενο ήταν γραμμένο σε γράμματα που δεν τα γνώριζαν, κατέληξε στον Νέρωνα, που τότε βρισκόταν στην Ελλάδα, ο οποίος διέταξε να το μεταφράσουν στα ελληνικά και το έβαλε στη βιβλιοθήκη του. Πολύ αργότερα, κάποιος Λεύκιος Σεπτίμιος, που πρέπει να έζησε στα μέσα του 4ου αι. μ.Χ. μετέφρασε το κείμενο στα λατινικά (Dictys Cretensis, Ephemeris (ή Annales) Belli Troiani) απ’ όπου και διασώθηκε. Φυσικά κανένας δεν πιστεύει σήμερα ότι ο περί ού ο λόγος «Δίκτυς» έζησε τα «γεγονότα» που αφηγείται, αφού το είδος ανήκει στη μεθομηρική και αντιομηρική φιλολογία. Κατά τον ανασκαφέα της Κνωσού Άρθουρ Έβανς, πρόκειται για έργο που ανήκει στην κατηγορία των φιλολογικών απατών[14]. Πρόκειται δηλαδή για το λογοτεχνικό είδος, όπου κάποιοι, προκειμένου να προσδώσουν αληθοφάνεια στο (ψευδεπίγραφο) έργο τους, ισχυρίζονται ότι έζησαν πριν από τον Όμηρο. Στις ανωτέρω αναφορές σε γραπτά πρόκειται για κραυγαλέους αναχρονισμούς οι οποίοι στην εποχή τους περνούσαν απαρατήρητοι. Άλλωστε κανείς εκ των ακροατών ή των αναγνωστών τους δεν γνώριζε την προϊστορία της γραφής στην Ελλάδα και το Αιγαίο. 4. Φοινικεία Γράμματα Η Φοινίκη αποτελεί μια στενή λωρίδα γης, μήκους εξήντα και πλάτους το πολύ τριάντα μιλίων στην μεσογειακή ακτή της Συρο-παλαιστίνης. Δυτικά βρέχεται από τη Μεσόγειο θάλασσα και ανατολικά ορίζεται από τα όρη του Λιβάνου. Η Φοινίκη στην αρχαιότητα δεν ήταν πολιτικά ενωμένη, αλλά αποτελείτο από διάφορες πόλεις-κράτη που κατοικούνταν από τον ίδιο φυλετικά λαό. Οι μεγαλύτερες τέτοιες πόλεις ήταν η Βύβλος, η Σιδών, η Τύρος και βορειότερα η Ουγκαρίτ. Σε διάφορες εποχές οι πόλεις αυτές αποκτούσαν δύναμη έτσι ώστε να υπερισχύουν των άλλων πόλεων. Μέχρι το 1200 π.Χ. περίπου οι Φοίνικες ήταν υποταγμένοι στην Αίγυπτο. Κατόπιν άρχισαν να αποκτούν κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας. Αυτό οφειλόταν και στην εμφάνιση των λεγόμενων «Λαών της Θάλασσας», που υποχρέωσε τους Αιγύπτιους να αποσυρθούν από τη Χαναάν. Σ’ αυτό το γεγονός οφείλεται η εμφάνιση στην περιοχή των Φιλισταίων (εβρ. Pəlištîm), που θεωρείται ότι ανήκαν στις ορδές των Λαών της Θάλασσας και πιθανώς προέρχονταν από την Κρήτη[15]. Η φύση των φοινικικών πόλεων και η κατάρρευση της μυκηναϊκής ναυτικής δύναμης, θα έλεγε κανείς πως «έσπρωχναν» τους Φοίνικες προς τη θάλασσα και στο εμπόριο. Σχετικά γρήγορα δημιούργησαν εμπορικούς σταθμούς και αποικίες σ’ ολόκληρη τη Μεσόγειο. Τεκμήρια φοινικικής παρουσίας αποτελούν οι επιγραφές που έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη της ίδιας της Φοινίκης, όπως και στη Μικρά Ασία, την Κύπρο, την Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Μάλτα, τη Ρόδο, την Κρήτη, την Ελλάδα γενικότερα, την Αίγυπτο, τις Βαλεαρίδες νήσους και την Ισπανία. Οι παλαιότερες φοινικικές επιγραφές κάποιας έκτασης είναι οι βασιλικές επιγραφές από τη Βύβλο, που χρονολογούνται στον 10ο αιώνα π.Χ., ενώ οι επιγραφές εκτός Φοινίκης μαρτυρούνται από τον 9ο αιώνα π.Χ. και φθάνουν μέχρι τον πρώτο αιώνα μ.Χ. Η παλαιότερη φοινικική επιγραφή στην Ελλάδα είναι σε μια χάλκινη φιάλη του 9ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στο βόρειο νεκροταφείο της Κνωσού. Η επιγραφή φέρει το όνομα του κατόχου: «Κύπελλο του Χ, γιου του Ψ». Το εύρημα αυτό ενισχύει την άποψη ότι οι Κρήτες ενδέχεται να ήταν οι πρώτοι που δέχθηκαν το φοινικικό αλφάβητο. Αριστερά: Επιτύμβια στήλη από πεντελικό μάρμαρο πάνω σε τάφο από τον Κεραμεικό της Αθήνας του 4ου αι. π.Χ. Ο νεκρός είναι επιφανής Φοίνικας από αυτούς που κατοικούσαν μόνιμα στην πόλη. Οι Φοίνικες ασχολούνταν με το εμπόριο και τις τραπεζικές συναλλαγές αλλά συμμετείχαν και στην πνευματική ζωή. Κορυφαία τέτοια περίπτωση ήταν ο Ζήνων ο Κιτιεύς. Στο βάθος του αναγλύφου διακρίνεται η πλώρη ενός φοινικικού πλοίου. Οι Φοίνικες της Αθήνας ζούσαν σε δική τους συνοικία στα δυτικά ή ΒΔ της πόλης ενώ οι περισσότερες δουλειές τους ήταν στον Πειραιά. Εύλογα οι επιγραφές είναι δίγλωσσες. Η ελληνική επιγραφή λέει: «Ἀντίπατρος Ἀφροδισίου Ἀσκα[λωνίτης] Δομσαλὼς Δομανὼ Σιδώνιος ἀνέθηκε». Δεξιά: Το πρώιμο φοινικο-ελληνικό αλφάβητο με τις τοπικές παραλλαγές τους (κατά τους Friedrich - Rӧllig και Powell). Πάμπολλες φοινικικές επιγραφές έχουν βρεθεί στην Καρχηδόνα, αυτή τη σημαντική φοινικική αποικία της βόρειας Αφρικής, η οποία διέθετε μάλιστα και σπουδαίες βιβλιοθήκες, όπως μας πληροφορούν Ρωμαίοι συγγραφείς. Οι βιβλιοθήκες αυτές κάηκαν ή καταστράφηκαν με την κατάληψη και καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ., δηλαδή την ίδια χρονιά που οι Ρωμαίοι υπέταξαν και την Ελλάδα. Οι περισσότερες φοινικικές και καρχηδονιακές (punic) επιγραφές είναι βασιλικές, επιγραφές σε τάφους και σαρκοφάγους (βασιλικές και μη) και επιγραφές που σχετίζονται με τη λατρεία. Η καρχηδονιακή διάλεκτος μαρτυρείται από τον 6ο αιώνα π.Χ. και μετά, ενώ το λεξιλόγιό της βαθμιαία επηρεάζεται από δάνειες λέξεις, όπως ελληνικές, λατινικές ή και νουμιδικές: π.χ. drachma, imperator, senator, podium. Η δημιουργία του συμφωνικού φοινικικού αλφαβήτου αποτελεί την κατάληξη μιας μακράς εξέλιξης. Η φοινικική γραφή βασίζεται στην αρχή της ακροφωνίας. Δηλαδή σχεδιάζουμε την εικόνα ενός συνηθισμένου αντικειμένου, και απομονώνουμε το πρώτο σύμφωνο. π.χ. σχεδιάζουμε ένα βουνό για να δηλώσουμε το β-, μία γάτα για το γ-, ένα δαυλό για το δ- κ.ο.κ. Πιθανώς οι επινοητές της φοινικικής γραφής να είχαν γνώση του αιγυπτιακού συστήματος που βασίζεται σ’ αυτήν ακριβώς την αρχή. Βέβαια οι Φοίνικες απλοποίησαν το σύστημα έτσι ώστε κάθε γράμμα να αποδίδει ένα συμφωνικό φώνημα. Η γραφή στις παλαιότερες φάσεις ήταν άτακτη ως προς την διεύθυνση, αλλά μέχρι το 1000 π.Χ. χονδρικά η φοινικική γραφή σταθεροποιείται στην αριστερόστροφη εκδοχή της. Σ’ αυτή τη μορφή πρέπει να τη γνώρισαν, οπότε και την μιμήθηκαν οι Έλληνες. Μέχρι τον 11ο αιώνα π.Χ. τα αρχικά εικονογράμματα που αποτέλεσαν τα σχήματα για τη δημιουργία των γραμμάτων στυλιζαρίζονται και σταθεροποιούνται, λαμβάνοντας έτσι μια γραμμική μορφή. Σ’ αυτή την εξελιγμένη μορφή εμφανίζονται οι φοινικικές επιγραφές, τόσο της Φοινίκης όσο και της Καρχηδόνας ενώ τα εβραϊκά και αραμαϊκά συστήματα γραφής ακολουθούν τους δικούς τους δρόμους. Η φοινικική γραφή ήταν γραφή συμφωνική. Η κατάσταση αυτή δημιουργούσε πολλές αμφισημίες και αμφιβολίες, οι οποίες γίνονταν ανυπέρβλητες αν δεν ήταν παρών ο συντάκτης ή κάποιος γνώστης του συγκεκριμένου κειμένου για να δώσει την σωστή εξήγηση. Τις αμφιβολίες περιορίζει η καταφυγή στα συμφραζόμενα. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα από την εβραϊκή γραφή, που όπως και η αραβική, είναι συμφωνική αλφαβητική: η λέξη ktb ή ktv, μπορεί, ανάλογα με τα συμφραζόμενα να διαβάζεται katav (έγραψα), kotav (γράφω, ένας συγγραφέας), katoov (γραμμένο), kitav (γράμματα, γραφή), αλλά επίσης και kitovet (διεύθυνση), kitoobah (πιστοποιητικό γάμου), katban (γραφέας), κ.λπ.[16] Έτσι τόσο στη φοινικική, όσο και στις άλλες σημιτικές γραφές, αναπτύχθηκε ένα σύστημα χρησιμοποίησης κάποιων συμφώνων ή άλλων διακριτικών σημαδιών για δήλωση φωνηεντικών φθόγγων. Ως γνωστόν, η επινόηση είναι θυγατέρα της ανάγκης. Ας αναφερθούμε τώρα σύντομα στις παλαιότερες θεωρούμενες φοινικικές επιγραφές. Η παλαιότερη από αυτές βρέθηκε το 1923 από τον γάλλο αιγυπτιολόγο Montet στη Βύβλο και είναι χαραγμένη στο σκέπασμα μιας σαρκοφάγου από ασβεστόλιθο, που ανήκε στον βασιλιά της Βύβλου (Gebal) Ahiram. Οι χρονολογήσεις του ευρήματος ποικίλλουν και κυμαίνονται από τα τέλη του 12ου π.Χ. αιώνα μέχρι το 1000 π.Χ. Υπάρχει και η άποψη ότι η σαρκοφάγος μπορεί να είναι του 13ου-12ου αι., αλλά η επιγραφή ενδεχομένως να είναι κάπως μεταγενέστερη[17]. Η επόμενη σε παλαιότητα είναι μια επιγραφή σε κτίριο του βασιλιά της Βύβλου Yehimelek, που χαράχτηκε πάνω σ’ έναν λευκό ασβεστολιθικό βράχο. Η αρχή της επιγραφής αναφέρει: «οίκος (=ναός) του Yehimelek, βασιλιά της Βύβλου. Το εύρημα χρονολογείται στον 12ο αιώνα π.Χ. Κατά δύο αιώνες νεότερες είναι οι επιγραφές του Αζαρμπάαλ και του βασιλιά Αμπιμπάαλ. Η επιγραφή που αναφέρεται στον τελευταίο βρίσκεται σ’ έναν ογκόλιθο που περιέχει και αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και έτσι χρονολογείται στους χρόνους του αιγύπτιου βασιλιά Shashanq A΄, ιδρυτή της 22ης δυναστείας (περ. 945-924 π.Χ.). Στα τέλη του 10ου αιώνα χρονολογείται η επιγραφή του Ελιμπάαλ, διαδόχου του Αμπιμπάαλ, που χρονολογείται από τον αιγύπτιο βασιλιά Osorken A (924-895), γιο του προαναφερθέντος Shashanq. Στο διάστημα μεταξύ 12ου-10ου αι. χρονολογούνται κάποιες επιγραφές πάνω σε αιχμές βελών, που βρέθηκαν στον νότιο Λίβανο. Οι επιγραφές γράφουν: «βέλος του Addo – γιου του Akki». Μια σημαντικότατη φοινικική επιγραφή, αν και δεν βρέθηκε σε φοινικικό έδαφος, είναι η περίφημη Στήλη του Μεσά, που βρέθηκε στα 1868 στην Diban (βιβλική Didon) στη χώρα των Μωαβιτών, και προέρχεται από τον μωαβίτη βασιλιά Μεσά, που αναφέρεται στη Βίβλο (Β΄ Βασιλ. 3:4). Στη στήλη αυτή ο μωαβίτης βασιλιάς απαριθμεί τις μάχες που έδωσε ενάντια στον ισραηλίτη βασιλιά Ομρί, καθώς και τα κτίρια που οικοδόμησε. Η επιγραφή γενικά χρονολογείται στο 842 π.Χ. Η γλώσσα της επιγραφής, που καταλαμβάνει 34 γραμμές, είναι η αρχαία εβραϊκή, με μικρές αποκλίσεις, αλλά η γραφή η φοινικική που είχε διαδοθεί και στις εβραϊκές φυλές. Η σημαντικότατη αυτή επιγραφή αρχίζει ως εξής: «Είμαι ο Μεσά, γιος του Κεμοσμελέκ (ή Κεμοσκάν), βασιλιάς της Μωάβ από τη Διδόν. Ο πατέρας μου ήταν βασιλιάς της Μωάβ για τριάντα χρόνια, και εγώ έγινα βασιλιάς μετά από τον πατέρα μου, και ετοίμασα αυτό το ιερό («υψηλό τόπο») στον Κεμός στην […] για τη σωτηρία του Μεσά. Γιατί αυτός με έσωσε από όλους του βασιλιάδες και είθε να έχω την αποφασιστικότητα (εναντίον) όλων των εχθρών μου. Ο Ομρί έγινε βασιλιάς του Ισραήλ και καταπίεζε τη Μωάβ για πολύ χρόνο, γιατί ο Κεμός ήταν οργισμένος με τη χώρα του». (Η μετάφραση δεν είναι απαλλαγμένη από αβεβαιότητες). Αρχαία φοινικικά γράμματα υπάρχουν επίσης σε μια επιγραφή που ανακαλύφθηκε το 1876 στην Κύπρο. Αναπτύσσεται επάνω σε οκτώ κομμάτια που προέρχονται από δύο μπρούντζινα πιάτα. Αποτελούν κάτι σαν αφιέρωση από τους Τύριους που κατείχαν το Κίτιο, kt στα φοινικικά. Η μεγαλύτερη επιγραφή, που είναι γραμμένη πάνω σε έξι κομμάτια του μπρούντζινου πιάτου αναφέρει: «Χ (όνομα), κυβερνήτης του Κιτίου, υπηρέτης του Χιράμ, βασιλιά της Σιδώνας. Αυτό που έδωσε (αναθηματική προσφορά) στον Βάαλ του Λιβάνου, ο κύριός του, από το καλύτερο μέταλλο (...)». Επειδή εδώ πρόκειται προφανώς για τον Χιράμ Β΄, η επιγραφή τοποθετείται γύρω στα 750 π.Χ. Οι επιγραφές που έχουν βρεθεί στη Φοινίκη δεν είναι πολλές. Περισσότερες είναι εκείνες που προέρχονται από διάφορους τόπους στη Μεσόγειο, όπου υπήρχαν φοινικικές αποικίες ή εμπορικοί σταθμοί. Η ίδια η φύση του φοινικικού λαού δεν έρεπε προς αυτό που αποκαλούμε «τα γράμματα», αλλά χρησιμοποιούσε τη γραφή κυρίως για λόγους εμπορικούς και θρησκευτικούς. Παρά δηλαδή το γεγονός ότι η communis opinio αποδίδει στους Φοίνικες την επινόηση του αλφαβήτου, ή έστω τη διάδοσή του μέσω των Φοινίκων σε άλλους λαούς της Μεσογείου via Graecia, εν τούτοις από τους ίδιους τους Φοίνικες δεν έχουμε σχεδόν καμιά πληροφορία για σημαντικά ιστορικά γεγονότα που τους αφορούσαν. Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη σε διάφορες πόλεις της Φοινίκης αρχείων και συλλογών επισήμων ντοκουμέντων, “including explicit references to a tradition of historiography” (Πβ. Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία 8.55 και Κατ’ Απίωνος 1.107[18]. Πολλές πληροφορίες που έχουμε για τους Φοίνικες προέρχονται από Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς, όπως επίσης και από αιγυπτιακές ή Μεσανατολικές πηγές. Τα θρησκευτικά αρχαιολογικά ευρήματα και οι περίφημες φοινικικές αναθηματικές στήλες προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για τη θρησκεία των Φοινίκων. Στη Μεσόγειο έχουν βρεθεί πολλές επιγραφές με τα κόστη (tarifs) των διαφόρων ιεροπραξιών. Τα ίδια τα ονόματα πολλών Φοινίκων αποτελούσαν σύνθετα με το όνομα κάποιου θεού. Πολύ σημαντικές επίσης είναι οι πληροφορίες που αντλούμε από τη βιβλιοθήκη της Ουγκαρίτ. Στην Καρχηδόνα έχουν βρεθεί χιλιάδες επιγραφές (επί το πλείστον αναθηματικές) και νομίσματα που φέρουν επιγραφές. Τα περισσότερα από τα ευρήματα αυτά προέρχονται από τους δύο τελευταίους αιώνες της καρχηδονιακής ανεξαρτησίας. Οι παλαιότερες επιγραφές που βρέθηκαν στην Καρχηδόνα φαίνεται να είναι δύο στήλες που ανακαλύφθηκαν στη Σαλαμπό στα 1945 και 1950 και δημοσιεύθηκαν από τον J.-G. Février. Χρονολογούνται γύρω στα 600 π.Χ. Πρόκειται για στήλες που έχουν ανατεθεί στον Βάαλ Άμμωνα[19]. Επίσης δεν στερείται σημασίας το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του (1272b) θεωρούσε την Καρχηδόνα υπόδειγμα ευνομούμενης πολιτείας. Σε ό,τι αφορά τα βιβλία, ενδεικτικά το σπουδαίο γεωπονικό σύγγραμμα του Καρχηδόνιου Mago (3ος αι. π.Χ.) μεταφράστηκε στα λατινικά και στα ελληνικά και ήταν βασικό έργο της ύστερης αρχαιότητας στην Ευρώπη πάνω στα σχετικά θέματα. 5. Οι τροποποιήσεις που οδήγησαν στο ελληνικό αλφάβητο Το κλασικό ελληνικό αλφάβητο διέθετε 24 γράμματα που ονομάζονταν ως εξής: «ἄλφα, βῆτα, γάμμα, δέλτα, εἶ, ζῆτα, ἦτα, θῆτα, ἰῶτα, κάππα, λάβδα, νῦ , οὖ, πεῖ, ῥῶ, σίγμα, ταῦ, ὖ, φεῖ, χεῖ, ψεῖ, ὦ. Όλες αυτές οι ονομασίες, εκτός των μῦ και ξεῖ, υπάρχουν στον Πλάτωνα, που τον είχε απασχολήσει σοβαρά το ζήτημα της γραφής. Κατ’ αρχήν να αναφέρουμε ότι στην έρευνα επικρατεί η άποψη ότι έγιναν δύο προσαρμογές: α) μία από το φοινικικό Uralphabet ή Mutteralphabet στο ελληνικό και β) από αυτό στα κατά τόπους ή επιχώρια ελληνικά αλφάβητα[20]. Ο Α. Kirchhoff έχει χωρίσει τα ελληνικά αλφάβητα σε δύο βασικές κατηγορίες, τα ανατολικά και τα δυτικά, με περαιτέρω υποδιαιρέσεις. Συνήθως γίνεται δεκτό ότι οι Έλληνες παρέλαβαν το συμφωνικό φοινικικό αλφάβητο, χρησιμοποίησαν κάποια γράμματά του για τα φωνήεντα, και έτσι δημιούργησαν το πρώτο πλήρες αλφάβητο. Η φύση του φοινικικού αλφαβήτου οφείλεται και στη φύση της φοινικικής γλώσσας. Έτσι τα φωνήεντα κατέχουν εκεί επουσιώδη θέση και μπορεί να θεωρηθούν ως αποχρώσεις συμφώνων που απλώς διευκολύνουν την προφορά τους. Αφού λοιπόν η φοινικική γραφή απέδιδε μόνο τα σύμφωνα, ο αναγνώστης ουσιαστικά δεν διάβαζε[21] αλλά ερμήνευε τα κείμενα για να ανασχηματίσει τις λέξεις. Και οι μεν σημιτικοί λαοί όταν διάβαζαν ένα κείμενο εύκολα μπορούσαν να προσθέσουν τα φωνήεντα, ιδίως των συνηθισμένων λέξεων. Όπως λ.χ. εμείς σήμερα αν κάπου συναντήσουμε τις συντομογραφίες κ.λπ., κ.τ.τ. πβ., μτφρ. βλ., στ. (στίχος)., τχ. (τεύχος) μτβτ. / αμτβ. (μεταβατικό / αμετάβατο), μτχ. (μετοχή) ρ. (ρήμα) αρσ., θηλ. αρχ[αίο])., κ.κ. (κύριοι) κ.λπ., τις κατανοούμε χωρίς δυσκολία προσθέτοντας τα φωνήεντα κατά την εκφώνηση[22]. Πρόβλημα είχαν οι σημιτικοί λαοί με τις ξενικές λέξεις, ιδίως ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια, που δεν ήταν δεδομένο στον αναγνώστη πώς προφέρονται. Σε αυτές τις περιπτώσεις για την αποφυγή σύγχυσης, είχαν επινοήσει ένα σύστημα, με τις λεγόμενες matres lectionis, με 3 ή 4 γράμματα «μπαλαντέρ» να παίζουν και ρόλο φωνήεντος. Αυτά ήταν συνήθως μικρότερου μεγέθους και τοποθετούνταν επάνω ή κάτω από το σύμφωνο που ήθελαν να εξηγήσουν πώς προφέρεται. Η χρήση αυτών των βοηθητικών γραμμάτων φαίνεται πως εφαρμόστηκε το πρώτον στο συμφωνικό σφηνοειδές σημιτικό αλφάβητο της Ουγκαρίτ, που χρονολογείται στον 13ο αιώνα π.Χ. Χρησιμοποιείται επίσης στη φοινικική επιγραφή της Στήλης του Μεσά, αλλά και σε κάποιες αραμαϊκές επιγραφές[23]. Επειδή όμως ένα καθαρά συμφωνικό σύστημα θα ήταν πρακτικά άνευ αξίας για την γραπτή απόδοση της γλώσσας τους, οι Έλληνες γίνεται δεκτό ότι προχώρησαν ως εξής: α) Κατ’ αρχήν διατήρησαν αυτούσια ένδεκα από τα σύμφωνα του μητρικού αλφαβήτου, τα οποία δήλωναν φθόγγους περίπου όμοιους τόσο στη σημιτική γλώσσα των Φοινίκων, όσο και στην ελληνική. Τα σύμφωνα αυτά ήσαν: beth (β-ῆτα), gimmel (γ-άμμα), daleth (δ-έλτα), zajin (ζ-ῆτα), kaf (κ-άπα), lamed (λ-άμβδα), mem (μ-εί), nun (ν-εί), pe (π-εί), res (ρ-ώ), taw (ταῦ). β) Κάποια άλλα φοινικικά γράμματα χρησιμοποιήθηκαν για ελαφρώς διαφορετικούς φθόγγους. Για παράδειγμα, το γράμμα waw χρησιμοποιήθηκε τόσο για την απόδοση του ελληνικού δίγαμμα (Ϝ) όσο και του Υ. Επίσης το teth, το οποίο παριστούσε τον σκληρό σημιτικό φθόγγο t, χρησιμοποιήθηκε για το ελληνικό θ-ῆτα, ενώ το qoph, που παριστά το σημιτικό εμφατικό k, χρησιμοποιήθηκε ως κόππα, (προ των ο και υ) προς διάκριση από το κάπα. Π.χ. QΟΡΙΝΘΟΣ. γ) Σε ό,τι αφορά τα φωνήεντα: σε όλα τα επιχώρια ελληνικά αλφάβητα, συνεπώς και στο πρωταρχικό, τα σημιτικά σύμφωνα alef, he, waw, jod και ajin, χρησιμοποιήθηκαν για τη δήλωση των πέντε βασικών ελληνικών φωνηέντων α, ε, υ, ι, ο. δ) Δημιούργησαν τα πρόσθετα γράμματα Ξ, Φ, Χ και Ψ, ενώ ο φθόγγος σ παραστάθηκε στα διάφορα ελληνικά αλφάβητα με γράμματα που προέρχονταν είτε από το φοινικικό tsade είτε από τα sin ή san. Στη δωρική μάλιστα διάλεκτο το σίγμα ονομαζόταν σάν (Ηρόδοτος 1.139: «τὠυτὸ γράμμα, τὸ Δωριέες μὲν σὰν καλέουσι, Ἴωνες δὲ σίγμα»). Στο τέλος τοποθέτησαν το Ω, ὠ-μέγα, προς δήλωση του μακρού ο > ω. Εντούτοις, τα φοινικικά ονόματα των γραμμάτων του αλφαβήτου δεν έχουν διασωθεί. Για την επίλυση του προβλήματος οι ειδικοί καταφεύγουν συνήθως στη βοήθεια άλλων σημιτικών γλωσσών και δη της εβραϊκής, γλώσσας καλώς μελετημένης[24]. Ακόμη οι ειδικοί καταφεύγουν στη βοήθεια της ελληνικής μετάφρασης της εβραϊκής Βίβλου από τους Εβδομήκοντα (Ο΄) τον 3ο αι. π.Χ. όπου τα σημιτικά γράμματα χρησιμοποιούνται για την απαρίθμηση των Θρήνων, καθώς και στις σχεδόν ταυτόσημες αναφορές του Ευσέβιου Καισαρείας (Ευαγγελική Προπαρασκευή 10.5). Υστερότερες μαρτυρίες αυτής της πρακτικής έχουμε από τα μασοριτικά σχόλια της Βίβλου. Οι φωνητικές αξίες των φοινικικών γραμμάτων βασίζονται στην αρχή της ακροφωνίας. Έτσι οι λέξεις για τα γράμματα δηλώνουν συγκεκριμένα πράγματα. Από τις λέξεις αυτές, απομονώνεται το πρώτο γράμμα, με το οποίο αποδίδεται ο αντίστοιχος φθόγγος. Φαίνεται λοιπόν ότι οι Έλληνες, μαζί με τα άλλα φοινικικά διδασκάλια (πβ. Ηροδ. 5.58.3) πήραν και την αρχή της ακροφωνίας, ως απαραίτητο μέρος της διαδικασίας εκμάθησης της γραφής. Μάλιστα ως δεκτικοί μαθητές προσπάθησαν να την εξελληνίσουν. Λ.χ. το γράμμα Ο προέρχεται από το φοινικικό ayin που σημαίνει μάτι. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Αντώνιο Σιγάλα, το ayin προφερόταν σε ορισμένες διαλέκτους oyin[25], οπότε η επιλογή υπήρξε φυσιολογική, αφού αρκετές σχετικές λέξεις αρχίζουν από ο: ο-φθαλμός, ό-μμα, ό-ραση κ.λπ. Η λέξη αλφάβητο είναι πολύ μεταγενέστερη. Απαντάται το πρώτον στα Anecdota Graeca (Bechtel 1.1.8) και στα Σχόλια στον Διονύσιο τον Θράκα (Gramm, gr., Ill, p. 1.83, Hilgard). Στα λατινικά η λέξη alphabetum απαντάται για πρώτη φορά στον Άγιο Ιερώνυμο (Epist., 30,3). Ειδικά τα συμφωνικά αλφάβητα συχνά ονομάζονται στις μέρες μας consonantries ή abjad (άμπτζαντ), από τα τέσσερα πρώτα γράμματα των συμφωνικών αραβικών αλφαβήτων Alif, Ba, Jim, Dal. Σημ: Στο επόμενο τεύχος, το Β΄ και τελευταίο Μέρος. [1] Στη θεωρία του των συστημάτων ο Niklas Luhmann ταυτίζει τον πολιτισμό (Kultur) με τη μνήμη μιας κοινωνίας. Έτσι θα πρέπει να γίνεται διάκριση ανάμεσα στην ατομική θύμηση και τη συλλογική μνήμη. Η συλλογική μνήμη είναι κάτι πολύ περισσότερο από το άθροισμα των ατομικών μνημών μιας κοινότητας. [2] Περισσότερα στο Χ.Ε. Μαραβέλιας, «Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ: Ο άνθρωπος που έβγαλε τον Όμηρο “αγράμματο”», Athens Review of Books, τχ. 114 (Φεβρ. 2020). [3] Οι απόψεις μου για το ζήτημα στο Χ.Ε. Μαραβέλιας «Ο Όμηρος και η γραφή: έλεγχος μιας θεωρίας», Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ. 109 (Δεκ. 2008), διαθέσιμο και στο Διαδίκτυο. [4] Βλ. πρόχειρα A. Kleingünther, «Πρώτος ευρετής. Untersuchungen zur Geschichte einer Fragstellung», Philologus, Suppl. 26/1, 1934. Ειδικά για τη γραφή, σ. 26, 60 επ., 145,147, 149. [5] Για τον Παλαμήδη: Γ. Ζωγράφου-Λύρα, Ο μύθος του Παλαμήδη στην αρχαία ελληνική γραμματεία (διδ. διατριβή), Γιάννινα 1987, σ. 253-276. Για τα γράμματα ιδ. 269-270. [6] L. Jeffery & A. Morpurgo – Davies, «ΠΟΙΝΙΚΑΣΤΑΣ and ΠΟΙΝΙΚΑΖΕΝ: BM 1969.42.1: A New Archaic Inscription from Crete», Kadmos, 9, 1970, σ. 118-154. [7] Βλ. τον Κατάλογο της έκθεσης (2012) του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης με τίτλο «Έλληνες και Φοίνικες στα σταυροδρόμια της Μεσογείου», προσβάσιμο και στο Διαδίκτυο. (https://tinyurl.com/4xfn4x9y). Στα εκθέματα Νο 123-124, 135, 137-138 δίγλωσσες ελληνοφοινικικές επιγραφές από Κω, Ρόδο, Κεραμεικό, Κρήτη, κ.λπ. [8] Το Κίτιον στα φοινικικά λεγόταν kt ήτοι «πόλη», «οικισμός» ή και «αποικία». [9] Βλ. επίσης J. Bérard, «Écriture pré-alphabetique et alphabet en Italie et dans les pays égéens», Minos 2 (1953), 65-83) όπου και όλες οι άξιες λόγου αναφορές. [10] Ο J. Campbell στον Ήρωα με τα χίλια πρόσωπα, μτφρ Θ. Σιαφαρίκας, Ιάμβλιχος, Αθήνα 1990, κάνει λόγο για τη «γραμματική των συμβόλων». [11] Πβ. Ι.Θ. Κακριδής (εποπτ.), Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτικής Αθηνών, τ. 3, σ. 74. [12] R.B. Edwards, Kadmos the Phoenician, Hakkert, Άμστερνταμ, 1979, σ. 174. [13] W. Burkert, Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Η επίδραση της Ανατολής, μτφρ. Α. Λογιάκη, Παπαδήμας, Αθήνα 22003, σ. 47. Βλ. Ακόμη M.L. West, The East Face of Helicon. West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth, Clarendon Press, Οξφόρδη 1997. [14] A.J. Evans, Scripta Minoa Ι, Οξφόρδη 1909, σ. 109. [15] Οι Φιλισταίοι μεταφορικά στη νεώτερη ευρωπαϊκή παράδοση ασφαλώς δεν θεωρούνται η αφρόκρεμα της διανόησης. [16] Πβ. Α. Robinson, The Story of Writing. Alphabets, Hieroglyphs & Pictograms, Λονδίνο 2001 (ανατύπωση), σ. 173. [17] Πβ. S. Moscati, The Phoenicians, I.B. Tauris, 2001, σ. 292. [18] Για περισσότερα βλ. Mazza, σε Moscati, The Phoenicians, ό.π., σ. 548. [19] J. B. Pritchard, The Αncient Near East. An Anthology of Texts and Pictures II, Πρίνστον 1975, σ. 218-9. [20] Το κλασικό σύγγραμμα της L. H. Jeffery: The Local Scripts of Archaic Greece. A Study of the Origin of the Greek Alphabet and its Development from the Eighth to the Fifth Centuries B.C. Revised Edition with a Supplement by A. W. Johnston (Oxford Monographs on Classical Archaeology), Clarendon Press, 1990, ασχολείται ακριβώς με αυτό το θέμα. [21] Ανά-γνωση είναι η ανάκτηση της καταγραμμένης γνώσης∙ και γλώσσας. Αυτός που εκφωνεί ένα κείμενο το διαβιβάζει > διαβάζει. Για το θέμα βλ. J. Svenbro, Phrasikleia: anthropologie de la lecture en Grèce ancienne, Παρίσι 1988. [22] Στην Ελλάδα και τη Ρώμη η ανάγνωση γινόταν μόνο υψηλόφωνα. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να διαβάσουν «από μέσα τους». Ο άγιος Αυγουστίνος στις Εξομολογήσεις του αναφέρεται στον επίσκοπο Μεδιολάνων Αμβρόσιο, που όταν προς μεγάλη του έκπληξη τον συνέλαβε να διαβάζει σιωπηλά έκανε τη σκέψη πως ο επίσκοπος δεν ήθελε να μάθουν οι άλλοι τι διάβαζε. (H. Günther, Das Bücherlesebuch, Klaus Wagenbach, Βερολίνο 1994, σ. 17. [23] Βλ. πρόχειρα J. Vendryes, Le langage. Introduction linguistique à l’histoire, Παρίσι 1921, σ. 383: «Στο ελληνικό αλφάβητο η αρχή των matres lectionis χρησιμοποιήθηκε επιδέξια για να δημιουργηθεί ένα ειδικό σημείο για κάθε φωνήεν». [24] M. Guarducci, L’epigrafia greca dale origini al tardo impero, Ρώμη 1987, σ. 20, υποσ. 3. [25] Αντ. Σιγάλας, Ιστορία της ελληνικής γραφής, Θεσσαλονίκη 1934, σ. 74-5 και υποσ. 1.

Σύνδεση