Το τίμημα του πυρηνικού γοήτρου του Ιράν

Ο θάνατος, τον Απρίλιο του 2025, του Ακμπάρ Ετεμάντ, του νονού του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, μας υπενθυμίζει την αντιφατική και συχνά τυχοδιωκτική προσέγγιση της Ισλαμικής Δημοκρατίας σε σχέση με τις πυρηνικές εξελίξεις. Ο Ετεμάντ ήταν παθιασμένος υποστηρικτής του δικαιώματος του Ιράν να αναπτύξει πυρηνική ενέργεια και συνηγόρησε δυναμικά υπέρ αυτού. Διορισμένος ως ο πρώτος επικεφαλής της Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας του Ιράν (AEOI) από τον τελευταίο Σάχη το 1974, ο Ετεμάντ υποστηρίχθηκε αμέσως από τους αξιωματούχους της Ισλαμικής Δημοκρατίας για την υποστήριξη της δικής τους ατζέντας, σε μια προσπάθεια να επισημοποιηθεί η συνέχεια του προγράμματος. Η πραγματικότητα, φυσικά, δεν ήταν τόσο απλή. Μετά την ανατροπή του Σάχη, το πυρηνικό πρόγραμμα είχε κλείσει. Ο Ετεμάντ διέφυγε και οι συνάδελφοί του φυλακίστηκαν για ένα πρόγραμμα που οι επαναστάτες θεωρούσαν μια δυτικής έμπνευσης σπατάλη χρημάτων. Μόνο κατά τον πόλεμο Ιράν-Ιράκ, η ανακάλυψη ενός ιρακινού προγράμματος προκάλεσε μια απότομη στροφή στην πολιτική. Οι επιστήμονες απελευθερώθηκαν και επέστρεψαν στη δουλειά τους, αν και σε ένα μεταμορφωμένο περιβάλλον. Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν μπορεί να περιγραφεί ως φιλόδοξο, με την έννοια ότι θεωρούνταν επί μακρόν ως ένα σχέδιο γοήτρου, η επιτυχία του οποίου θα έδειχνε σε όλους όσους ενδιαφέρονται ότι το Ιράν έχει αναπτυχθεί, τόσο από επιστημονική όσο και από βιομηχανική άποψη. Ως πρώιμος φορέας του προγράμματος «ατομική ενέργεια για την ειρήνη» του Αϊζενχάουερ το 1957, η αρχική δραστηριότητα του Ιράν στην πυρηνική φυσική είχε ουσιαστικά σταματήσει το 1969. Παρ’ όλα αυτά, το Ιράν ήταν μεταξύ των πρώτων που υπέγραψαν την Συνθήκη Μη Διάδοσης των Πυρηνικών Όπλων (NPT) το 1970. Για τους Ιρανούς πολιτικούς και επιστήμονες, οι εξελίξεις στην πυρηνική επιστήμη προσέφεραν στο Ιράν την ευκαιρία να βρεθεί στην πρώτη σειρά της επόμενης βιομηχανικής επανάστασης. Όπως μου είπε ο Ετεμάντ, υπήρχε πραγματική δυσαρέσκεια για το γεγονός ότι, παρά τις άφθονες πηγές υδρογονανθράκων, το Ιράν δεν είχε δική του πετρελαϊκή βιομηχανία. Τη διαχειριζόταν, αλλά δεν παρήγαγε τα μηχανήματα και τον τεχνικό εξοπλισμό που την τροφοδοτούσαν. Αυτή τη φορά, ωστόσο, τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά. Η πρωτοπορία στο πεδίο της πυρηνικής φυσικής θα παρείχε στο Ιράν μια απαράμιλλη βιομηχανική βάση από την οποία θα μπορούσαν να αναπτυχθούν πολλά πράγματα εκτός από την πυρηνική ενέργεια. Ο ενθουσιασμός του Ετεμάντ βρήκε ανταπόκριση στο πρόσωπο του Σάχη. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, είχε εποπτεύσει μια θεαματική οικονομική άνθιση, η οποία στις αρχές της δεκαετίας του 1970 είχε εξάψει τη φαντασία των δυτικών εταίρων. Το 1972, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στο Λονδίνο, έγιναν διακριτικές επαφές σχετικά με το ενδιαφέρον του Σάχη για την πυρηνική ενέργεια. Μέχρι το 1974, ωθούμενος από την πετρελαϊκή έκρηξη του προηγούμενου έτους, ο Σάχης ήταν έτοιμος να ξεκινήσει το δικό του πρόγραμμα στο Ιράν. Ο Ετεμάντ επιστρατεύτηκε από τη θέση του ως πρύτανης του Πανεπιστημίου Μπου Αλί Σινά στη Χαμεντάν για να ηγηθεί του νέου Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας. Αποδείχθηκε μια εμπνευσμένη επιλογή. Το 1974 μπορεί να θεωρηθεί τόσο η καλύτερη όσο και η χειρότερη εποχή όσον αφορά τις πυρηνικές φιλοδοξίες του Ιράν. Ο Σάχης, ο οποίος διέθετε πολλά χρήματα, ενθάρρυνε τον Ετεμάντ να είναι φιλόδοξος με τα σχέδιά του για μια εγχώρια πυρηνική βιομηχανία. Ωστόσο, η πρώτη επιτυχής δοκιμή πυρηνικού όπλου από την Ινδία τον Μάιο του 1974 επηρέασε τη διεθνή ατμόσφαιρα με τρόπους που επρόκειτο να αποδειχθούν δυσμενείς για το Ιράν. Η ανάπτυξη μιας «βιομηχανίας» απαιτούσε να μην εξαρτάται το Ιράν από μια ξένη δύναμη για οποιαδήποτε πτυχή του πυρηνικού κύκλου, συμπεριλαμβανομένης, κατά μείζονα λόγο, της τεχνολογίας εμπλουτισμού. Το Ιράν ως ένας από τους πρώτους υπογράφοντες την NPT ήταν σίγουρο ότι θα αναγνωριζόταν το δικαίωμά του να εμπλουτίζει ουράνιο – έστω και σε περιορισμένες ποσότητες. Μια δορυφορική εικόνα που δόθηκε στη δημοσιότητα από την Maxar Technologies δείχνει τρύπες και κρατήρες σε μια κορυφογραμμή στις υπόγειες εγκαταστάσεις εμπλουτισμού ουρανίου στο Φορντό μετά από τις αεροπορικές επιδρομές των ΗΠΑ στο Ιράν, 22 Ιουνίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / MAXAR TECHNOLOGIES Σύντομα αυτή η πεποίθησή του διαψεύσθηκε. Αντίθετα με ό,τι ισχυρίζονται σήμερα οι αξιωματούχοι στο Ιράν, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν υποστήριξαν ποτέ ένα εγχώριο πρόγραμμα εμπλουτισμού (η αιφνιδιαστική πυρηνική δοκιμή της Ινδίας το 1974 είχε επηρεάσει αρνητικά το κλίμα). Αντ’ αυτού, η Ουάσιγκτον προέτρεψε τον Σάχη να αναζητήσει το ουράνιό του από καθιερωμένες διεθνείς κοινοπραξίες. Ο Σάχης επένδυσε αναλόγως, αλλά ήταν σαφές ότι οι Ιρανοί ήταν απογοητευμένοι. Παρ’ όλα αυτά, καθώς προχωρούσαν τα σχέδια, βρήκαν έναν εκπληκτικό εταίρο στο πρόσωπο της Βρετανικής Αρχής Ατομικής Ενέργειας (AEA). Υπήρχαν αναμφίβολα προσωπικοί δεσμοί φιλίας με τον Ουόλτερ Μάρσαλ, τον αναπληρωτή πρόεδρο της AEA και επικεφαλής επιστήμονα του Υπουργείου Ενέργειας, τον οποίο ο Ετεμάντ γνώριζε καλά. Αλλά οι υπολογισμοί του Ετεμάντ ήταν τόσο ρεαλιστικοί όσο και προσωπικοί. Η Βρετανία βρισκόταν στην αιχμή των πυρηνικών εξελίξεων, αλλά, όπως και σε μεγάλο μέρος της βιομηχανικής της πολιτικής, υστερούσε σε σχέση με τους ανταγωνιστές της. Ο Μάρσαλ αγωνιζόταν να την αναζωογονήσει. Ο Ετεμάντ ήταν πρόθυμος να τον βοηθήσει με το σκεπτικό ότι η συνεργασία με το Ηνωμένο Βασίλειο θα παρείχε τις καλύτερες ευκαιρίες για το Ιράν. Οι Γάλλοι θεωρούνταν πολύ ακριβοί, οι Γερμανοί ασχολούνταν μόνο με ολοκληρωμένα έργα (αυτό δεν εμπόδισε τη σύναψη μιας σύμβασης το 1975 για το μοιραίο εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής στην Μπουσέρ) και οι Αμερικανοί ήταν απλώς πολύ αργοί. Το σημαντικότερο είναι ότι η Βρετανία κατανόησε την ανάγκη για μεταφορά τεχνολογίας και παραδέχθηκε ότι το Ιράν πιθανότατα θα κατάφερνε να ελέγξει τον κύκλο εμπλουτισμού μέχρι το τέλος του αιώνα (μια προφητική εκτίμηση, όπως συνέβη) και, ως εκ τούτου, θα ήταν καλύτερα να εμπλακεί. Επί 18 μήνες, από τον Φεβρουάριο του 1977, Βρετανοί και Ιρανοί αξιωματούχοι επεξεργάζονταν ένα λεπτομερές στρατηγικό σχέδιο συνεργασίας που προέβλεπε επένδυση από το Ιράν 20 δισ. δολαρίων στην πυρηνική βιομηχανία της Βρετανίας με αντάλλαγμα την κατασκευή 20 πυρηνικών αντιδραστήρων (δύο τον χρόνο από το 1984), παρέχοντας περίπου 24.000 MW στο δίκτυο μέχρι το 1994 – περίπου το ένα τρίτο των εκτιμώμενων ενεργειακών αναγκών του Ιράν μέχρι εκείνη την ημερομηνία. Ο τρόπος με τον οποίο αξιολογήθηκαν αυτά τα στοιχεία δεν ήταν ποτέ σαφής για τον Ετεμάντ, αλλά η φιλοδοξία ήταν σαφής. Όσον αφορά το ενδεχόμενο στρατιωτικής χρήσης, ο Σάχης απέρριψε τις ανησυχίες με το σκεπτικό ότι οι ένοπλες δυνάμεις του ήταν –εκείνη τη στιγμή τουλάχιστον– ανώτερες από κάθε άμεση απειλή. Υπήρχε μια σαφής αντιστάθμιση έναντι των μελλοντικών εξελίξεων και οι Βρετανοί είχαν πλήρη επίγνωση των κινδύνων που εγκυμονούσε η διευκόλυνση ή η μεταφορά της τεχνολογίας εμπλουτισμού. Ήταν εν μέρει λόγω αυτών των ανησυχιών και του φόβου της μακροπρόθεσμης πολιτικής αστάθειας (αν και όχι, πρέπει να επισημανθεί, της επικείμενης επανάστασης) που τα σχέδια σταμάτησαν στα μέσα του 1978.[1] Αυτό ήταν το πρόγραμμα που οι επαναστάτες αρχικά έκλεισαν και στη συνέχεια επανέφεραν ξαφνικά το 1984. Η διαφορά τώρα ήταν ότι το περιβάλλον είχε αλλάξει δραματικά, σε πολλαπλά επίπεδα, ενώ τα σχέδια παρέμεναν εντυπωσιακά στατικά. Αν ο Σάχης έβρισκε τα δυτικά εμπόδια απογοητευτικά, τέτοια προβλήματα επρόκειτο να πολλαπλασιαστούν για ένα επαναστατικό καθεστώς που αυτοπροσδιοριζόταν ως αντίθετο της Δύσης. Οι αμερικανικές αντιρρήσεις για τον εμπλουτισμό στο Ιράν απλώς ενισχύθηκαν μέσα σε ένα διεθνές περιβάλλον που, μετά την πανωλεθρία του ατυχήματος στον πυρηνικό σταθμό Three-Mile Island το 1979, κινούνταν όλο και περισσότερο εναντίον της πυρηνικής ενέργειας – μια τάση που εντάθηκε μετά την καταστροφή στο Τσέρνομπιλ το 1986. Το Ιράν επρόκειτο να αποδειχθεί λιγότερο ελκυστικό για τους δυτικούς εταίρους αφού δεν ήταν πλέον η οικονομική δύναμη της περιοχής με την οποία ήταν επιτακτική η συνεργασία. Μετά το 1979 είχε λιγότερα χρήματα και η επαναστατική πολιτική το καθιστούσε λιγότερο φιλικό για τις επιχειρήσεις. Ίσως ακόμη πιο προβληματική ήταν η επαναστατική νοοτροπία, η οποία ταυτόχρονα καταδίκαζε το παλαιό καθεστώς και προσπαθούσε να το μιμηθεί σε βαθμό που δεν απαιτούσε καμία αλλαγή. Τα σχέδια που εκπονήθηκαν τη δεκαετία του 1970 προέβλεπαν μια διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας που απομακρυνόταν από το πετρέλαιο υπέρ της πυρηνικής, της υδροηλεκτρικής, ακόμη και της ηλιακής ενέργειας για έναν πληθυσμό που σταδιακά θα έφτανε τα 40 εκατομμύρια. Όταν η Ισλαμική Δημοκρατία βγήκε εξαντλημένη από τον πόλεμο Ιράν-Ιράκ, ο πληθυσμός είχε ήδη φτάσει τα 58 εκατομμύρια και αυξανόταν με ταχείς ρυθμούς. Αυτό θα είχε σαφώς συνέπειες στην κατανάλωση ενέργειας, και ακόμη και αν οι αριθμοί του Σάχη ήταν φιλόδοξοι, θα περίμενε κανείς να έχει γίνει κάποιου είδους επανεκτίμηση, για να μην αναφερθούμε στο γεγονός ότι υπήρχαν πλέον λιγότεροι σύμμαχοι και λιγότερα χρήματα. Αλλά υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις ότι έγιναν σοβαρές προσαρμογές στο σχέδιο του 1977. Αναμφίβολα, εν μέρει λόγω αυτής της αναντιστοιχίας, τα πυρηνικά σχέδια του Ιράν αντιμετωπίζονταν με λιγότερη ανησυχία από ό,τι η υποστήριξη της τρομοκρατίας. Πράγματι, όσον αφορά τις όποιες ανησυχίες στη Δύση σχετικά με τα ιρανικά όπλα μαζικής καταστροφής, αυτές εστίαζαν αποκλειστικά στα βιολογικά και χημικά όπλα. Παρ’ όλα αυτά, θεωρήθηκε ότι η επανέναρξη του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, η οποία προκλήθηκε από τη διαπίστωση ότι οι Ιρακινοί είχαν δικό τους πρόγραμμα, δεν ήταν απολύτως ειρηνική και, μάλιστα, ένα σαφές πρόβλημα για το πρόγραμμα ήταν ότι οι φιλοδοξίες του δεν ανταποκρίνονταν πλέον στην πραγματικότητα. Η ανάπτυξη μιας εγχώριας πυρηνικής βιομηχανίας μπορεί να είχε κάποιο νόημα τη δεκαετία του 1970, λιγότερο όμως τη δεκαετία του 1990. Ως εκ τούτου, η υπόθεση, όχι εντελώς άστοχη, ήταν ότι υπήρχε στρατιωτική διάσταση στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, και οι αξιολογήσεις του ΝΑΤΟ κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το Ιράν κατασκεύαζε την υποδομή για μια βόμβα, αλλά δεν θα έκανε το επόμενο βήμα. Ο αρχιστράτηγος Αμίρ Χαταμί (δεξιά) κατά τη διάρκεια σύσκεψης στην αίθουσα επιχειρήσεων του Ιρανικού Στρατού, σε άγνωστη τοποθεσία. Η φωτογραφία δόθηκε στη δημοσιότητα από το Γραφείο Τύπου του Ιρανικού Στρατού στις 23 Ιουνίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / IRANIAN ARMY MEDIA OFFICE Αυτό από μόνο του κρατούσε το Ιράν στη σωστή πλευρά της ΝΡΤ. Ήταν πιο προβληματικό όταν λαμβανόταν υπόψη στο πλαίσιο των εξελίξεων στους βαλλιστικούς πυραύλους (που ήταν άμεση συνέπεια των «διδαγμάτων» κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ), καθώς και της αντι-ισραηλινής ιδεολογίας του καθεστώτος, η οποία εκφράζεται τακτικά με το είδος της πολεμικής ρητορικής που δεν καθησύχαζε καθόλου το Ισραήλ ή τους συμμάχους του. Με αυτή την έννοια, ακόμη και αν το πυρηνικό σχέδιο της Ισλαμικής Δημοκρατίας αντανακλούσε εκείνο του Σάχη, το Ιράν δεν υπολόγισε ποτέ την αλλαγή του διεθνούς περιβάλλοντος, για την οποία οι ίδιοι οι ηγέτες της Ισλαμικής Δημοκρατίας είχαν συμβάλει τα μέγιστα. Για παράδειγμα, οι Ιρανοί αξιωματούχοι[2] εξέφραζαν τακτικά την έκπληξή τους για το γεγονός ότι οι ΗΠΑ στράφηκαν εναντίον τους μετά το 1979[3]. Εν τω μεταξύ, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η απόφαση της Νότιας Ασίας να αναπτύξει πυρηνικά με δοκιμές στο Πακιστάν και την Ινδία προκάλεσε σημαντικές ανησυχίες στο Ιράν, και όχι λίγο φθόνο, και κατά πάσα πιθανότητα επιτάχυνε την έρευνα και την ανάπτυξη. Σε αυτό και όχι στην υποτιθέμενη απειλή του Ισραήλ επικεντρώνονταν τα μυαλά των ιθυνόντων στο Ιράν. Σύντομα αυτό θα αντισταθμιζόταν από εκείνο στο οποίο επικεντρωνόταν η σκέψη στη Δύση μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Με την έναρξη του Παγκόσμιου Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας, η Ευρωπαϊκή Τρόικα (Βρετανία, Γαλλία και Γερμανία) κινήθηκε με αποφασιστικότητα προκειμένου να αποτρέψει μια πιθανή επέκταση της σύγκρουσης στο Ιράν, ξεκινώντας γρήγορα διαπραγματεύσεις που ήλπιζαν ότι θα κατεύναζαν τους ευρύτερους φόβους. Ο παρατεταμένος χαρακτήρας των συζητήσεων δεν θα έπρεπε να μας εφησυχάζει. Αρκεί να πούμε ότι οι ευκαιρίες για τη διευθέτηση του θέματος χάθηκαν και από τις δύο πλευρές μέχρι που, το 2009, η κυβέρνηση Ομπάμα αποφάσισε να αναλάβει δράση και να ασχοληθεί ευθέως με το πρόβλημα. Στο μεταξύ, το Ιράν αντιμετώπιζε τα δικά του προβλήματα σε μια διαφαινόμενη εσωτερική κρίση που δημιουργήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον ασταθή πρόεδρό του, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, ο οποίος συνδύαζε έναν ζωηρό χιλιασμό (συμπεριλαμβανομένης της αντι-ισραηλινής ρητορικής και της άρνησης του Ολοκαυτώματος) με την ακλόνητη πεποίθηση ότι το Ιράν είχε το «δικαίωμα» να εμπλουτίζει ουράνιο, επικαλούμενος το άρθρο 4 της NPT. Το όλο εγχείρημα μετατράπηκε σε μια άσκηση «εθνικών δικαιωμάτων», ξυπνώντας τις μνήμες της εθνικοποίησης του πετρελαίου το 1951 και κινητοποιώντας πολλούς στην Ιρανική διασπορά, ορισμένοι από τους οποίους αποδείχθηκαν πιο ενθουσιώδεις από πολλούς στο εσωτερικό του Ιράν. Η Δύση, και ιδίως οι Ηνωμένες Πολιτείες, συνέχισαν, όπως έκαναν από το 1974, να αμφισβητούν αυτή την ερμηνεία, αλλά η ίδια αυτή η προσέγγιση απαιτούσε προσαρμογή δεδομένης της προόδου του Ιράν στην τεχνολογία εμπλουτισμού. Η επένδυση του Ιράν και η πρόοδος που σημείωσε στην πυρηνική τεχνολογία κατέστησαν όλες τις αντιφάσεις της δεκαετίας του 1990 ακόμη πιο έντονες. Παρ’ όλη τη φιλοδοξία για ένα μη στρατιωτικό πυρηνικό πρόγραμμα, οι αντιφάσεις διατηρήθηκαν. Το Ιράν διέθετε ένα μόνο εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας στην Μπουσέρ, που είχε εγκαταλειφθεί από τους Γερμανούς και το είχαν αναλάβει οι Ρώσοι, του οποίου η πρόοδος προς την ολοκλήρωση ήταν, αν μη τι άλλο, ακόμη πιο αργή. Ενώ το όραμα του Σάχη ενσωμάτωνε ένα ευρύ φάσμα πηγών ενέργειας, η Ισλαμική Δημοκρατία απέρριψε την ανάπτυξη της ηλιακής ενέργειας και αρνήθηκε να εξετάσει την εγκατάλειψη των πυρηνικών φιλοδοξιών της με αντάλλαγμα την ανάπτυξη του φυσικού αερίου και της υδροηλεκτρικής ενέργειας. Το γεγονός ότι το Ιράν διέθετε τα δεύτερα υψηλότερα αποθέματα εκμεταλλεύσιμου φυσικού αερίου, τα οποία είχε αξιοποιήσει ελάχιστα, δεν βοηθούσε το επιχείρημά του για την αναγκαιότητα της πυρηνικής ενέργειας. Μέχρι το 2012, η πρόοδος για μια διπλωματική λύση φαινόταν να έχει αντιστραφεί. Η πολιτική οικονομία του Ιράν βρισκόταν σε κρίση, η οποία επιτεινόταν από τις αυστηρές κυρώσεις που είχαν επιβληθεί από το 2011, και ο Ομπάμα έλαβε τη μοιραία απόφαση να αναγνωρίσει το δικαίωμα εμπλουτισμού του Ιράν, ανατρέποντας την πολιτική τεσσάρων δεκαετιών των ΗΠΑ. Το ερώτημα τώρα ήταν σε ποιο βαθμό. Αφού όμως έγινε αποδεκτό επί της αρχής, ξεκίνησαν σοβαρές διαπραγματεύσεις, που οδήγησαν τελικά στο Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (JCPOA) το 2015[4], στο οποίο το Ιράν διαπραγματεύτηκε πτυχές του προγράμματός του με αντάλλαγμα την ελάφρυνση των κυρώσεων. Επικροτήθηκε ως θρίαμβος της διπλωματίας, αλλά δεν απουσίαζαν τα προβλήματα, τα οποία οξύνθηκαν από το γεγονός ότι, αντί να αποτελεί την αρχή μιας μακρότερης διαδικασίας δέσμευσης, σύντομα απέκτησε το καθεστώς μιας αυτοτελούς συμφωνίας. Ενώ η βασική αρχιτεκτονική ήταν ορθή, υπήρχαν αντιφάσεις που έπρεπε να αντιμετωπιστούν, αλλά, λόγω της αμοιβαίας εξάντλησης όλων των ενδιαφερομένων, οι περαιτέρω διαπραγματεύσεις αναβλήθηκαν ή αγνοήθηκαν βάσει της αισιόδοξης εκτίμησης ότι θα επιλύονταν από μόνες τους. Από την Ιρανική άποψη, ένα βασικό πρόβλημα ήταν ο ασύμμετρος χαρακτήρας των δεσμεύσεων, που σήμαινε ότι οι Ιρανοί έπρεπε να τηρήσουν τη δική τους πλευρά της συμφωνίας πριν από την εφαρμογή της ελάφρυνσης των κυρώσεων – μιας αρχικής αναστολής των κυρώσεων αντί για πλήρη άρση. Πιο επιβαρυντικό για τους Ιρανούς ήταν η προσήλωσή τους στις κυρώσεις του ΟΗΕ και όχι στο εκτεταμένο φάσμα των συνήθων κυρώσεων των ΗΠΑ, οι οποίες τους στερούσαν την πρόσβαση στο αμερικανικό δολάριο. Το γεγονός ότι οι Ιρανοί δεν θεώρησαν ποτέ ότι αυτό είναι σημαντικό[5] έδειξε την απόλυτη έλλειψη κατανόησης των παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών αγορών. Η μάλλον κοντόφθαλμη άποψή τους ήταν να θεωρήσουν ανούσια την ελάφρυνση από τις κυρώσεις, καθώς οι τράπεζες αρνούνταν οποιαδήποτε εμπλοκή. Από την πλευρά της Δύσης, τα προβλήματα ήταν λιγότερο άμεσα, αλλά υπαρκτά. Έχοντας προσέλθει στις διαπραγματεύσεις με το επιχείρημα ότι θα επιτρεπόταν στο Ιράν μια ελάχιστη ικανότητα εμπλουτισμού –όχι περισσότερους από 500 φυγοκεντριστές– το τελικό αποτέλεσμα ήταν υπερδεκαπλάσιος αριθμός. Αποδεχόμενοι το γεγονός ότι πολλοί από αυτούς ήταν παλαιότερης γενιάς, η συμφωνία δεν εμπόδιζε εργασίες σε πιο προηγμένους φυγοκεντριστές. Επιπλέον, οι περιορισμοί δεν ήταν αόριστοι και υπήρχαν σαφείς διαφορές ως προς τις επιπτώσεις των ρητρών λήξης. Οι Δυτικοί διπλωμάτες φάνηκε ότι λειτουργούσαν με τη λανθασμένη πεποίθηση ότι ο χρόνος που παρείχαν οι περιορισμοί θα επέτρεπε να λάβουν χώρα πολιτικές αλλαγές που θα καθιστούσαν τους περιορισμούς περιττούς –ένα υπερβολικό ρίσκο υπ’ αυτές τις συνθήκες– με την πρόσθετη πεποίθηση ότι το Ιράν θα υπέκυπτε σε μια παράταση των περιορισμών, αν αυτό δεν συνέβαινε. Οι Ιρανοί, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν το είδαν έτσι και κόμπαζαν τακτικά για τη βιομηχανική κλίμακα των φιλοδοξιών τους· σε μία φάση, ισχυρίστηκαν ακόμη και ότι σχεδίαζαν την εξαγωγή εμπλουτισμένου ουρανίου. Για μια χώρα που δεν είχε ακόμη αναπτύξει μια ουσιαστική στρατηγική για την κατασκευή σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, τα σχέδια αυτά φαίνονταν τόσο παράλογα όσο και επικίνδυνα. Ο σταθμός στην Μπουσέρ είχε τεθεί σε λειτουργία, αλλά συνεισέφερε λίγο περισσότερο από το 2% των συνολικών ενεργειακών αναγκών του Ιράν και δεν υπήρχαν άλλοι σταθμοί παραγωγής ενέργειας στον ορίζοντα. Επιπλέον, δεν βοηθούσε το γεγονός ότι οι αξιωματούχοι προέβαιναν τακτικά σε ασαφείς ισχυρισμούς σχετικά με πιθανή στρατιωτική χρήση – απειλές που αυξήθηκαν μόλις ο πρόεδρος Τραμπ αποσύρθηκε από την πυρηνική συμφωνία με το Ιράν το 2018. Δόθηκε μεγάλη σημασία σε έναν φετφά που υποτίθεται ότι είχε εκδώσει ο Ανώτατος Ηγέτης, ο οποίος απαγόρευε τα πυρηνικά όπλα, αν και κανείς δεν μπορούσε να τον εντοπίσει και σύντομα αποδείχθηκε, όπως πολλοί είχαν προειδοποιήσει, ότι οι φετφάδες –ως θρησκευτικές αποφάσεις– μπορούσαν να αλλάξουν ανάλογα με τις περιστάσεις. Σε αυτό, όπως και σε πολλά άλλα πράγματα, η Ισλαμική Δημοκρατία απλώς μιμείτο τον Σάχη. Ωστόσο, το έκανε αυτό υπό εξαιρετικά διαφορετικές συνθήκες στις οποίες απέτυχε συστηματικά να προσαρμοστεί, οδηγώντας σε αντιφάσεις που ενίσχυσαν τις ήδη έντονες υποψίες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, όπως και ο Σάχης, η Ισλαμική Δημοκρατία επιθυμεί διακαώς να γίνει ένα κράτος με πυρηνικές δυνατότητες, αλλά υπάρχουν επίσης λίγες ενδείξεις ότι βιαζόταν να περάσει αυτό το κατώφλι. Σε στιγμές αναστοχασμού, ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Ζαρίφ εξέφραζε την άποψη ότι η δημιουργική ασάφεια ήταν μια πολύ καλύτερη επιλογή για το Ιράν και ότι η απειλή της στρατιωτικής χρήσης προσέφερε σημαντικά περισσότερα περιθώρια διπλωματικής επιρροής. Ωστόσο, στο Ιράν πληθαίνουν οι φωνές που υποστηρίζουν ότι αν η Ουκρανία είχε διατηρήσει τα πυρηνικά της όπλα, δεν θα ήταν ευάλωτη σε επιθέσεις και ότι το Ιράν χρειάζεται το δικό του μέσον αποτροπής. Άλλοι επισημαίνουν ότι αυτό το επιχείρημα προδίδει μια σκέψη παλαιάς κοπής στα πρότυπα της δεκαετίας του 1970 και ότι το Ιράν θα πρέπει να δώσει μεγαλύτερη προσοχή στην τύχη της Σοβιετικής Ένωσης. Δεδομένου του τεράστιου κεφαλαίου που δαπανήθηκε σε ένα έργο γοήτρου που απέδωσε τόσο λίγα –το Ιράν αγωνίζεται να καλύψει τις ανάγκες του σε ηλεκτρική ενέργεια– είναι μια άποψη που κερδίζει έδαφος. © 2025 Ali Ansari / Engelsberg Ideas — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σημ. ARB: Το άρθρο του καθηγητή Αλί Ανσαρί γράφτηκε λίγο προτού ξεσπάσει ο «Πόλεμος των Δώδεκα Ημερών» του Ισραήλ κατά του Ιράν και δημοσιεύθηκε την παραμονή της έναρξής του (10 Ιουνίου). Ο πόλεμος που άρχισε στις 11 Ιουνίου θα τερματιζόταν με τους αμερικανικούς βομβαρδισμούς οι οποίοι κατέστρεψαν τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν (Φορντό, Νατάνζ και Ισφαχάν) στις 22 Ιουνίου. [1] A. M. Ansari, “The Curious Case of the Nuclear Company of Britain and Iran”, Iran, 2017, vol. 55(1), 73–86. https://doi.org/10.1080/05786967.2016.1277098 [2] Ali Akbar Salehi, “Iran: We do not want nuclear weapons”, The Washington Post, 12 Απριλίου 2012. [3] Seyed Hossein Mousavian, “A Nuclear Deal With Iran Is Possible—but Only if the U.S. Learns From History”, Foreign Policy, 18 Απριλίου 2025. [4] Kali Robinson, “What is the Iran Nuclear Deal?”, Council on Foreign Relations, 27 Οκτωβρίου 2023. [5] Rick Gladstone, “Iran Not Seeking Entry to U.S. Financial System, Envoy Says”, The New York Times, 20 Απριλίου 2016.

Το τίμημα του πυρηνικού γοήτρου του Ιράν

Σύνδεση