Το αίνιγμα του Ιρανισμού

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Abbas Amanat, Iran: A Modern History, Yale University Press, 2017, σελ. 979 Για τους περισσότερους Αμερικανούς το Ιράν είναι ένας γρίφος τυλιγμένος σε μια δέσμη ακατανόητων και εξαιρετικά εύφλεκτων αντιφάσεων. Για δεκαετίες, πριν από τη δημιουργία της Ισλαμικής Δημοκρατίας στα τέλη της δεκαετίας του 1970, το Ιράν αντιμετωπιζόταν με θαυμασμό από τις ΗΠΑ ως απαραίτητος σύμμαχος, ως ευνοούμενος πελάτης όπλων, ακόμη και ως αστυνόμος στον Περσικό Κόλπο. Τώρα προβάλλεται ως αδιάλλακτος αντίπαλος και απειλή που σχεδιάζει αδιάκοπα να επεκτείνει την επιρροή του από τη Μεσόγειο έως τον Ινδικό Ωκεανό. Επί δεκαετίες ο Σάχης του Ιράν πραγματοποιούσε ετήσιες επισκέψεις στον Λευκό Οίκο για να δώσει και να λάβει κολακείες. Ο σημερινός Ανώτατος Ηγέτης δεν θα καταδεχόταν να επισκεφθεί οποιαδήποτε ξένη χώρα, πόσο μάλλον τον Μεγάλο Σατανά. Για δεκαετίες, άνδρες που φαίνονταν μοντέρνοι, με καθαρά ξυρισμένα πρόσωπα, με μεταξωτές γραβάτες και ιταλικά κοστούμια, είχαν ηγηθεί του Ιράν. Μιλούσαν άπταιστα γαλλικά και, ακόμη πιο πρακτικά, αγγλικά. Κάποιες φορές δέχονταν επικρίσεις για το γεγονός ότι ήταν αυταρχικοί, αλλά ήταν τουλάχιστον «δικοί μας» αυταρχικοί. Τώρα η χώρα διοικείται από κληρικούς με τουρμπάνια και γκρίζα γένια, βοηθούμενοι από τεχνοκράτες με άγρια πρόσωπα οι οποίοι είναι βαθιά δύσπιστοι όχι μόνο ως προς την αμερικανική εξωτερική πολιτική αλλά και απέναντι σε πολλές πτυχές της κοσμικής κουλτούρας – εκτός από την πυρηνική τεχνολογία. Επιπλέον, για δεκαετίες οι ΗΠΑ θεωρούσαν το Ιράν όαση σταθερότητας σε μια περιοχή αστάθειας. Στη συνέχεια, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα δεκαπέντε μηνών, μεταξύ 1977 και 1979, το Ιράν βίωσε μια δραματική ανατροπή: την αντικατάσταση της μοναρχίας από την Ισλαμική Δημοκρατία, η οποία οδήγησε σε ριζική μεταβολή του συστήματος και της νομιμότητας της κυβέρνησης και της αντίληψης της κοινωνικής τάξης. Η Ισλαμική Επανάσταση συνοδεύτηκε από σημαντική βία, αν και όχι τόσο πολλή όσο ισχυρίζονται οι επαναστάτες, και από εντυπωσιακή μαζική συμμετοχή – και ώθησε σχεδόν ένα εκατομμύριο ανθρώπους να εγκαταλείψουν τη χώρα. Ο Ουίλιαμ Άβερελ Χάριμαν (στο μέσο), διορισμένος διαμεσολαβητής μεταξύ του Ιράν και του Ηνωμένου Βασιλείου μετά την εθνικοποίηση της Αγγλο-Ιρανικής Πετρελαϊκής Εταιρείας, με τον Ιρανό πρωθυπουργό Μοχάμαντ Μοσαντέκ (δεξιά), πριν την αναχώρησή του από την Τεχεράνη το 1951. © Keystone / Gamma-Rapho / Getty Images / Ideal Image Ο Τόμας Καρλάιλ, γράφοντας για το 1789, δήλωσε ότι οι πραγματικές επαναστάσεις ήταν ένα «υπερβατικό… Φαινόμενο της Σύγχρονης Εποχής μας», το οποίο ελπίζουμε ότι θα ξεσπά μόνο μία φορά στα χίλια χρόνια. Προφανώς υπερβάλλει για τη σπανιότητά τους, αλλά είχε κάποιο δίκιο. Μαζί με τη Γαλλική, τη Ρωσική και την Κινεζική Επανάσταση, η Ιρανική Επανάσταση μπορεί να συγκαταλεχθεί στις λίγες που αναμόρφωσαν πλήρως τις κοινωνίες τους. Οι Αμερικανοί εντυπωσιάστηκαν από τα πλάνα της πρώτης επανάστασης που μεταδόθηκε τηλεοπτικά και στη συνέχεια εξοργίστηκαν από τη νυχτερινή κάλυψη της κρίσης ομηρίας στην αμερικανική πρεσβεία στην Τεχεράνη, η οποία διήρκεσε 444 ημέρες. Από το 1980 οι ΗΠΑ έχουν υποστηρίξει ανοιχτά την αλλαγή καθεστώτος και ακόμη και στρατιωτικά πλήγματα κατά του Ιράν. Οι δύο χώρες γνώρισαν μια σύντομη αποκλιμάκωση το 2015, όταν ο πρόεδρος Ομπάμα υπέγραψε την συμφωνία για τα πυρηνικά και αντικατέστησε τη συζήτηση για την ανατροπή του καθεστώτος με εκκλήσεις να αλλάξει τη συμπεριφορά του. Αυτό το ιντερλούδιο έληξε απότομα το 2017, όταν ο Ντόναλντ Τραμπ κατήγγειλε την συμφωνία για τα πυρηνικά και ανέθεσε στον διευθυντή της CIA Μάικ Πομπέο να αποσταθεροποιήσει την Ισλαμική Δημοκρατία. Η απόφαση του Τραμπ στις 8 Μαΐου 2018 να αποσυρθεί από τη συμφωνία μπορεί πράγματι να ήταν αποσταθεροποιητική, αλλά αυτό ενδεχομένως οδήγησε σε ένα πολύ χειρότερο καθεστώς από αυτό που βρισκόταν στην εξουσία. Ο Πομπέο συμμεριζόταν με τους νεοσυντηρητικούς της κυβέρνησης του Τζορτζ Μπους την αντίληψη ότι το Ιράν είναι ένα εύθραυστο κράτος που θα μπορούσε καταρρεύσει με λίγη πίεση και βομβαρδισμούς. Έχουν μάλιστα αναδημοσιεύσει χάρτες του δέκατου ένατου αιώνα που απεικονίζουν την χώρα ως ένα μωσαϊκό αμέτρητων εθνοτικών ομάδων – από τις οποίες σχεδόν όλες έχουν αφομοιωθεί εδώ και καιρό και τώρα θεωρούν τους εαυτούς τους αναπόσπαστα μέρη του Ιράν. Οποιαδήποτε απόπειρα αλλαγής καθεστώτος στο Ιράν θα οδηγούσε πιθανότατα, αν όχι σε πόλεμο, τότε σε μια συνεχιζόμενη κρίση που θα παρέσυρε τις ΗΠΑ βαθύτερα σε στρατιωτική εμπλοκή στη Μέση Ανατολή. Μια διεθνής κρίση τέτοιας κλίμακας θα μπορούσε να είναι χρήσιμη για την κυβέρνηση ως αντιπερισπασμός από τις αθετημένες εγχώριες υποσχέσεις της. Αλλά μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ζημιά στον υπόλοιπο κόσμο. Το Ιράν: Μία σύγχρονη ιστορία του Αμπάς Αμανάτ, καθηγητή ιστορίας στο Γέιλ, είναι ένα μεγαλειώδες έργο που ξετυλίγει σε μεγάλο βαθμό για το αμερικανικό κοινό τα αινίγματα και τις προφανείς αντιφάσεις της χώρας. Κατά κάποιον τρόπο είναι συγκρίσιμο με την Ταυτότητα της Γαλλίας του Φερνάντ Μπρωντέλ και την Ιστορία των αραβικών λαών του Άλμπερτ Χουρανί. (Ο Χουρανί ήταν μέντορας του Αμανάτ στην Οξφόρδη). Ο Μπρωντέλ και ο Χουρανί ανήκαν στη παράδοση της σχολής της ιστοριογραφίας grand Annales που τονίζει τη σημασία της συνέχειας και της μονιμότητας στην κοινωνική και πολιτική ιστορία, την οποία θεωρούσαν ζήτημα σταδιακής εξέλιξης και όχι αιφνίδιων αλλαγών. Το βιβλίο καλύπτει πάνω από μισή χιλιετία ιστορίας, συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων ξεχωριστών καθεστώτων: τρεις δυναστείες –οι Σαφαβίδες (1501-1666), οι Κατζάροι (1797-1925) και οι Παχλαβί (1925-1979)– και η Ισλαμική Δημοκρατία, καθώς και ένα μακρύ διάστημα μεταξύ 1666 και 1797, όταν το Ιράν έπαψε να υπάρχει ως πολιτική οντότητα. Η ιστορία περιπλέκεται από τις μετατοπίσεις των συνόρων, ιδίως στον Καύκασο, και από τους εθνοτικά διαφορετικούς ηγεμόνες: οι Σαφαβίδες προήλθαν από ένα τάγμα Σούφι με Τουρκμένους και Κούρδους οπαδούς στο Αζερμπαϊτζάν· οι Κατζάροι από μια τουρκική φυλή από την ανατολική ακτή της Κασπίας Θάλασσας· και οι Παχλαβί από μια τουρκόφωνη στρατιωτική φυλή που κατείχε γη ως φέουδο στη Μαζανταράν στη νότια ακτή της Κασπίας. Ο Αμανάτ είναι πάρα πολύ καλός εμπειρικός ιστορικός στην αναζήτηση της συνοχής, της λογικής και της δομής σε αυτή τη κουλτούρα. Οι κοινωνικοί επιστήμονες, ιδίως οι ανθρωπολόγοι, συχνά αναζητούν μια τέτοια συνοχή· οι ιστορικοί είναι πρόθυμοι να δεχτούν την ασυνέπεια και την υβριδικότητα ως γεγονός της ζωής. Ο Αμανάτ δείχνει με πειστικό τρόπο ότι παρά το προφανές συνονθύλευμα της ιστορίας τους οι Ιρανοί έχουν μια ισχυρή αίσθηση πολιτισμικής ταυτότητας – αυτό που ορισμένοι έχουν ονομάσει «Ιρανισμό». Την περιγράφει ως «εθνική», «πολιτική» και «ιστορική ταυτότητα». Προέρχεται εν μέρει από τις αρχαίες ρίζες της περιοχής, που ανάγονται στους Σασσανίδες (224 μ.Χ.-651 μ.Χ.) και ακόμη και στους Αχαιμενίδες (550 π.Χ.-330 π.Χ.)· εν μέρει από τις λαϊκές παραδόσεις που έχουν τις ρίζες τους στη θρησκεία του Ζωροαστρισμού· εν μέρει από την πλούσια περσική λογοτεχνία, ιδίως το Σαχναμέ (Βιβλίο των Βασιλέων) του Φερντοσί και τους μυστικιστές ποιητές Σούφι, όπως ο Χαφέζ, ο Σααντί και ο Ρουμί. Έπειτα υπάρχει το σιιτικό Ισλάμ, το οποίο επικρατεί στο Ιράν από το 1500. Τέλος, υπήρξαν εξωτερικές πιέσεις από αυτοκρατορικές δυνάμεις – πρώτα από τη Βρετανία και τη Ρωσία, γνωστές στην καθομιλουμένη ως «βόρειοι» και «νότιοι» γείτονες, και πιο πρόσφατα από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτές οι εξωτερικές απειλές δημιούργησαν στο έθνος μια ισχυρή αίσθηση ότι βρίσκεται σε διαρκή κίνδυνο είτε υποταγής είτε κατοχής. Αυτή η πολιτισμική ταυτότητα ενισχύθηκε περαιτέρω από κρίσεις όπως η Συνταγματική Επανάσταση του 1905, η οποία εγκαθίδρυσε κοινοβουλευτική μοναρχία, οι στρατιωτικές κατοχές του Α΄ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το πραξικόπημα της CIA το 1953, η Ισλαμική Επανάσταση και ο καταστροφικός πόλεμος Ιράν-Ιράκ της δεκαετίας του 1980. Οι Ιρανοί μπορεί να έχουν αντλήσει διαφορετικά διδάγματα από αυτά τα τραύματα, όπως οι Αμερικανοί κατανοούν διαφορετικά τον Εμφύλιο Πόλεμό τους, αλλά αυτά έχουν διαμορφώσει το έθνος και τον λαό τους. Το βιβλίο του Αμανάτ, προϊόν έρευνας μιας ολόκληρης ζωής, ακολουθεί την παράδοση του Μπρωντέλ που αναζητά τη «βαθιά ιστορία» στην longue durée (μακρά διάρκεια), με αναφορά στη γεωγραφία, την οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Περιέχει όμως και πολιτικές ιστορίες – για τους σάχηδες και τις αδυναμίες και τις εκκεντρικότητές τους, τους υπουργούς και τις μικροπολιτικές τους, τους αρχηγούς των φυλών και τους πικρούς πολέμους τους, τις αποικιοκρατικές δυνάμεις και τους ανταγωνισμούς τους, καθώς και τις απρόβλεπτες καταστάσεις που οδήγησαν και ακολούθησαν τις δύο μεγάλες αναταραχές του εικοστού αιώνα, τη Συνταγματική Επανάσταση και την Ισλαμική Επανάσταση. Ο Μπρωντέλ αποκαλούσε διακριτά γεγονότα όπως αυτά «επιφανειακές διαταραχές, κορυφές αφρού που οι παλίρροιες της ιστορίας μεταφέρουν στις ισχυρές πλάτες τους». Αλλά παρ’ όλο που η πολιτική επιφάνεια μπορεί να ήταν ασήμαντη για τον Μπρωντέλ και τους πιο αυστηρούς οπαδούς του, είναι ουσιαστική για την κατανόηση του σύγχρονου Ιράν, καθώς πολιτικά γεγονότα όπως η συμμαχική κατοχή το 1941 και το πραξικόπημα του 1953 είχαν βαθιά επίδραση στη χώρα. Ο Aμανάτ αποδίδει πολλά εύσημα στους πολιτιστικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη δημιουργία του σύγχρονου Ιράν, αλλά τείνει να δίνει μικρή σημασία στη σημασία του κράτους –της κεντρικής κυβέρνησης με τα υπουργεία, τις υπηρεσίες και τους δημόσιους υπαλλήλους της– το οποίο δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1930 με τη βοήθεια του ιρανικού ισοδύναμου της κινεζικής τάξης των Μανδαρίνων: λογιστές και γραφείς των οποίων η γενεαλογία έφτανε μέχρι τη δυναστεία των Σαφαβιδών. Το κράτος διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο όχι μόνο στο να βοηθήσει στην εμπέδωση μιας κοινής ταυτότητας στον πληθυσμό αλλά και στο να κρατήσει τη χώρα ενωμένη σε περιόδους κρίσης. Στη δεκαετία του 1980 το Ιράν υπέστη δραστική μείωση των εσόδων από το πετρέλαιο, καθώς και μια μεγάλη εισβολή από το Ιράκ, πόλεμο και εκτεταμένη αστική καταστροφή. Παρ’ όλα αυτά, μπόρεσε να διατηρηθεί λόγω του σχεδιασμού και της κεντρικής διαχείρισης – περικοπές του προϋπολογισμού καθώς και προγράμματα δελτίων και πρόνοιας που θύμιζαν εκείνα που ανέπτυξαν οι δυτικές δημοκρατίες στον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, παρ’ όλη τη σφοδρή ρητορική του κατά της μοναρχίας, δεν διέλυσε το κράτος των Παχλαβί. Απλώς το κατέλαβε και το επεξέτεινε. Μια μεγάλη ιστορία που καλύπτει πάνω από πεντακόσια χρόνια στηρίζεται αναπόφευκτα σε δευτερογενείς πηγές, ιδίως για περιόδους που δεν ανήκουν στο πεδίο έρευνας του ίδιου του συγγραφέα. Αυτό δημιουργεί προβλήματα για τον Αμανάτ, του οποίου το προηγούμενο έργο αφορούσε κυρίως τον δέκατο ένατο αιώνα, καθώς πολλές από τις δευτερογενείς πηγές για το σύγχρονο Ιράν –ειδικά στην αγγλική γλώσσα– είναι έντονα χρωματισμένες από τον Ψυχρό Πόλεμο. Οι πρωτογενείς πηγές συχνά έρχονται σε αντίθεση με τις καθιερωμένες ιστορικές αναφορές. Για παράδειγμα, ο Aμανάτ γράφει ότι ο Τζαφάρ Πισεβαρί, ένας παλιός μπολσεβίκος από το Μπακού, βοήθησε στην ίδρυση του κομμουνιστικού κόμματος Τουντέχ το 1941. Στην πραγματικότητα, οι νεαροί μαρξιστές με δυτική μόρφωση που ίδρυσαν το κόμμα δεν ασχολούνταν με τον Πισεβαρί και τους ομοίους του. Το Τουντέχ κατηγορείται για μια εξέγερση του ψωμιού που ανέτρεψε την κυβέρνηση του πρωθυπουργού Άχμαντ Καβάμ τον Δεκέμβριο του 1942. Στην πραγματικότητα, ο νεαρός Σάχης, Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί, υποκίνησε την εξέγερση αυτή για να υπονομεύσει τον Καβάμ, ο οποίος απειλούσε την εξουσία του ως αρχιστράτηγος των ενόπλων δυνάμεων. Ο Αμανάτ κατηγορεί τον Πισεβαρί ότι ίδρυσε ένα «αποσχιστικό» κίνημα στο Αζερμπαϊτζάν το 1946 υπό την αιγίδα του Κόκκινου Στρατού. Στην πραγματικότητα, ο Πισεβαρί απλώς δημιούργησε μια περιφερειακή κυβέρνηση και ήταν πλήρως πρόθυμος να συμμετάσχει στις εθνικές εκλογές. Αυτός ακριβώς ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Σάχης αντιτάχθηκε σθεναρά στον Πισεβαρί: φοβόταν την παρουσία στο κοινοβούλιο ενός συμπαγούς μπλοκ βουλευτών που ελεγχόταν από την περιφερειακή κυβέρνηση του Πισεβαρί. Αυτός είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο ο Καβάμ, όταν επέστρεψε στην εξουσία το 1946, ήταν πρόθυμος να διαπραγματευτεί με τον Πισεβαρί, καθώς ήλπιζε να εξισορροπήσει τους αριστερούς βουλευτές από το Αζερμπαϊτζάν με τους δεξιούς και φιλοβρετανούς βουλευτές από το Νότο. Μόλις ο Σάχης έστειλε τον στρατό να συντρίψει την περιφερειακή κυβέρνηση ενάντια στις συμβουλές του Καβάμ, οι μέρες του ως πρωθυπουργού ήταν μετρημένες. Ο Αμανάτ γράφει ότι οι λογαριασμοί για τη συμμαχική κατοχή του Ιράν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τακτοποιήθηκαν από τη Δύση, αλλά ποτέ δεν τακτοποιήθηκαν από τους Σοβιετικούς. Όμως οι Σοβιετικοί διευθέτησαν τους λογαριασμούς τους το 1953-1954, ενώ οι ΗΠΑ –σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιευμένα έγγραφα της CIA–εξακολουθούσαν να παζαρεύουν με την ιρανική κυβέρνηση για τους δικούς τους στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Ο Αμανάτ κατηγορεί τους Σοβιετικούς ότι προκάλεσαν μια κρίση το 1944 απαιτώντας ξαφνικά μια παραχώρηση πετρελαίου στο βόρειο Ιράν. Ωστόσο, η απαίτησή τους προκλήθηκε από τις πληροφορίες που διέρρευσαν ότι η Standard Oil, με επικεφαλής τον Χέρμπερτ Χούβερ, διαπραγματευόταν κρυφά μια παραχώρηση πετρελαίου στο νοτιοανατολικό Ιράν και η Shell έκανε το ίδιο στα βορειοδυτικά, κοντά στα σοβιετικά σύνορα. Ο Τζορτζ Κένναν, ο οποίος υπηρετούσε στη Μόσχα και δεν ήταν καθόλου φιλοσοβιετικός στα αισθήματά του, κατηγόρησε τις Δυτικές εταιρείες ότι προκάλεσαν την κρίση. Ο Αμανάτ κατηγορεί το Τουντέχ ότι διοργάνωσε διαδηλώσεις στις 15 Ιουλίου 1951 για να διαμαρτυρηθεί για την άφιξη του Άβερελ Χάριμαν, τον οποίο είχε στείλει ο πρόεδρος Τρούμαν για να μεσολαβήσει στη διαμάχη για το πετρέλαιο μεταξύ του Ιράν και της Βρετανίας. Τουλάχιστον δέκα άνθρωποι σκοτώθηκαν και δεκάδες τραυματίστηκαν. Αλλά το Τουντέχ είχε ανακοινώσει το συλλαλητήριο εβδομάδες νωρίτερα για να τιμήσει τη γενική απεργία στη βιομηχανία πετρελαίου στις 16 Ιουλίου 1946. Ο Χάριμαν έτυχε να φτάσει την ημέρα του συλλαλητηρίου. Η βία –σύμφωνα με πηγές της βρετανικής πρεσβείας– ξεκίνησε από δεξιές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένου του τοπικού ναζιστικού κόμματος, που συνεργαζόταν στενά με τη CIA. Ο Αμανάτ παρέχει μια αρκετά ισορροπημένη περιγραφή της αγγλο-ιρανικής πετρελαϊκής κρίσης του 1951-1953, η οποία κορυφώθηκε με το πραξικόπημα του Αυγούστου 1953 κατά της κυβέρνησης του πρωθυπουργού Μοχάμαντ Μοσαντέκ. Το 1951, το ιρανικό κοινοβούλιο ψήφισε την εθνικοποίηση της Anglo-Iranian Oil Company (AIOC), μιας βρετανικής εταιρείας που πλήρωνε στο Ιράν δικαιώματα μικρότερα από το 20% των κερδών της. Οι Ιρανοί ήταν δυσαρεστημένοι καθώς η Βρετανία εισέπραττε περισσότερα φορολογικά έσοδα από την AIOC από όσα το Ιράν και διότι η εταιρεία δεν είχε εκπληρώσει τις υποσχέσεις της από μια συμφωνία του 1933 για αύξηση των μισθών και για την κατασκευή σχολείων και νοσοκομείων. Οι Ιρανοί ήλπιζαν επίσης να αποκτήσουν πλήρη κυριαρχία και εθνική ανεξαρτησία αποκτώντας τον αποκλειστικό έλεγχο του κύριου φυσικού τους πόρου. Μετά την εθνικοποίηση των περιουσιακών στοιχείων της AIOC, ο Μοσαντέκ εξελέγη πρωθυπουργός και τόσο η MI6 όσο και η CIA εργάστηκαν μυστικά για να τον εκδιώξουν και να τον αντικαταστήσουν με κάποιον που θα ήταν δεκτικός στις απαιτήσεις των δυτικών πετρελαϊκών εταιρειών. Τον Αύγουστο του 1953, μια εξέγερση ενορχηστρωμένη από τις υπηρεσίες κατασκοπείας και υπό την ηγεσία του στρατηγού Φαζλολά Ζαχέντι πέτυχε την απομάκρυνση του Μοσαντέκ. Επειδή η κοινή γνώμη απέναντι στην AIOC, η οποία σύντομα άλλαξε το όνομά της σε British Petroleum, ήταν τόσο δυσμενής, μεγάλες αμερικανικές, βρετανικές και γαλλικές πετρελαϊκές εταιρείες –συμπεριλαμβανομένων των BP, Shell, Gulf, Texaco, Standard Oil και άλλων– δημιούργησαν μια κοινοπραξία που τους επέτρεψε να διαπραγματευτούν καλύτερους όρους με την ιρανική κυβέρνηση. Ο ιδεολόγος της Ισλαμικής Επανάστασης Αλί Σαριατί (1933-1977). Έγγραφα που δημοσιοποιήθηκαν από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ μετά τη συγγραφή του βιβλίου του Αμανάτ αποκαλύπτουν ότι οι ΗΠΑ είχαν εμπλακεί βαθιά όχι μόνο στο πραξικόπημα αλλά και στην ιρανική πολιτική ήδη από το 1951[1]. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το Στέιτ Ντιπάρτμεντ καθυστέρησε τη δημοσιοποίηση αυτών των εγγράφων για πάνω από σαράντα χρόνια. Ο Λόι Χέντερσον, ο Αμερικανός πρεσβευτής στην Τεχεράνη, πίεζε συνεχώς τον Σάχη να αντικαταστήσει τον Μοσαντέκ με έναν πολιτικό που θα ήταν πιο υποχωρητικός στο θέμα του πετρελαίου. Εξέτασε τα βιογραφικά δεκαοκτώ υποψηφίων που είχε επιλέξει η MI6, μεταξύ των οποίων οι Καβάμ και Ζαχεντί. Ο Χέντερσον έθεσε βέτο σε έναν ήπιο διπλωμάτη με αμερικανική μόρφωση, αποδεκτό από τον Σάχη, με το σκεπτικό ότι ήταν «τόσο πεισματάρης όσο και ο Μοσαντέκ στο θέμα του πετρελαίου», και συμμετείχε ενεργά στην αντικατάσταση του Μοσαντέκ από τον Καβάμ τον Ιούλιο του 1952, γεγονός που οδήγησε στην εξέγερση της 21ης Ιουλίου η οποία επανέφερε στην εξουσία τον θριαμβευτή Μοσαντέκ. Ο Χέντερσον ήταν έξαλλος που ο Σάχης δεν ήταν πρόθυμος να χρησιμοποιήσει βία για να κρατήσει τον Καβάμ στην εξουσία και παρενέβη αποφασιστικά τον Φεβρουάριο του 1953, όταν ο Σάχης ήταν έτοιμος να φύγει για την Ευρώπη. Ο Χέντερσον έπεισε τον Σάχη να υποστηρίξει το πραξικόπημα υπονοώντας ότι αν δεν το έκανε θα τον αντικαθιστούσε στον θρόνο ένας από τους αδελφούς του. (Ο Σάχης τον ευχαρίστησε αργότερα που «έσωσε» τη μοναρχία). Ο Χέντερσον βοήθησε επίσης στην εφαρμογή του πραξικοπήματος στις 18 και 19 Αυγούστου 1953. Ενώ η CIA καλείται να εκτελεί μυστικές αποστολές, οι πρεσβευτές υποτίθεται ότι πρέπει να μένουν μακριά από τις βρώμικες εσωτερικές πολιτικές των χωρών υποδοχής τους. Τα έγγραφα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα περιέχουν επίσης σημαντικό αριθμό νέων πληροφοριών σχετικά με τις επιχειρήσεις της CIA στο Ιράν. Δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια της διοίκησης Τρούμαν το γραφείο της CIA για το Ιράν διοικούνταν από τους Άλεν Ντάλες, Κέρμιτ Ρούσβελτ, Ρίτσαρντ Χελμς και Ντόναλντ Γουίλμπερ – τους ανθρώπους που εφάρμοσαν το πραξικόπημα κατά τη διάρκεια της διοίκησης Αϊζενχάουερ. Η αξιολόγησή τους για το Ιράν ήταν περισσότερο ευθυγραμμισμένη με εκείνη της MI6 παρά με εκείνη του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας. Συστηματικά –και, θα μπορούσε να πει κανείς, κυνικά– υπερτόνιζαν τον «κομμουνιστικό κίνδυνο» στη χώρα. Με τον τρόπο αυτό, έρχονταν σε αντίθεση με τις δικές τους επιτόπιες έρευνες και εκτιμήσεις της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Μια έκθεση της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών που κατατέθηκε στις 12 Αυγούστου –πέντε ημέρες πριν από το πραξικόπημα που ήταν προγραμματισμένο να γίνει– απέρριπτε το Τουντέχ ως «μη σοβαρή απειλή», καθώς περιοριζόταν κυρίως στην Τεχεράνη, δεν διέθετε όπλα, δεν θα μπορούσε να επιβιώσει από μια στρατιωτική καταστολή και δεν είχε καμία πρόθεση να οργανώσει πραξικόπημα. Αυτή η έκθεση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να υπάρξει πιθανός κίνδυνος εάν το κόμμα αποκτούσε πλειοψηφία στις βουλευτικές εκλογές, αλλά μια άλλη έκθεση τοποθετούσε την υποστήριξη του Τουντέχ στο 2,3% του εθνικού εκλογικού σώματος. Τα έγγραφα δείχνουν επίσης ότι η CIA δραστηριοποιήθηκε στις βουλευτικές εκλογές της Ματζλίς (Majles) –η ιρανική Συμβουλευτική Εθνοσυνέλευση– και στη δέκατη έβδομη Ματζλίς (1952-1953), η οποία έκανε ό,τι μπορούσε για να υπονομεύσει τον Μοσαντέκ, και στην δέκατη όγδοη Ματζλίς (1954-1956), η οποία επικύρωσε τη νέα σύμβαση παραχώρησης πετρελαίου με την κοινοπραξία των δυτικών εταιρειών. Αναφερόμενος στις βουλευτικές εκλογές, ένας αξιωματούχος της πρεσβείας έγραψε χωρίς εμφανή ειρωνεία ότι οι Βρετανοί είχαν γίνει αντιδημοφιλείς στο Ιράν λόγω της βαθιάς ανάμιξής τους στην εθνική πολιτική. Οι όροι «εκλογική συνωμοσία», «εναλλακτικά γεγονότα» και «βαθύ κράτος» μπορεί να μην υπήρχαν τότε. Αλλά αποτελούσαν ουσιαστικό μέρος της εργαλειοθήκης της CIA. Το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο Αμανάτ είναι πώς να εξηγήσει την ξαφνική ανατροπή που γνώρισε το Ιράν το 1979, διατηρώντας παράλληλα την μπρωντελιανή του έμφαση στη συνέχεια, την μονιμότητα, τον σταδιακό μετασχηματισμό και αυτό που ο Μπρωντέλ αποκαλούσε «παγετώδη απορρόφηση». Ο ίδιος ο Μπρωντέλ έφτασε κοντά στο να παραδεχθεί ότι δυσκολευόταν με τη Γαλλική Επανάσταση. Ο Αμανάτ προσπαθεί να λύσει αυτό το πρόβλημα περιγράφοντας πώς το Σιιτικό Ισλάμ μετασχηματίστηκε πνευματικά στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 από μια συντηρητική, απολιτική πίστη σε μια άκρως πολιτικοποιημένη ιδεολογία που ανταγωνιζόταν τον μαρξισμό προσπαθώντας να τον ξεπεράσει σε ριζοσπαστισμό. Αυτή η μεταμόρφωση ίσως διαφαίνεται καλύτερα στους ετήσιους εορτασμούς του Μουχαράμ – των πιο ιερών ημερών στο σιιτικό ημερολόγιο. Για αιώνες, οι σιίτες τιμούσαν τον θάνατο του Ιμάμη Χουσεΐν –του εγγονού του Μωάμεθ, ο οποίος σκοτώθηκε στο πεδίο της Καρμπάλα την ημέρα της Ασούρα, τη δέκατη ημέρα του μήνα Μουχαράμ, το 680– με τον ίδιο τρόπο που οι χριστιανοί πάντα τιμούσαν τα πάθη του Χριστού στον Σταυρό πριν από το Πάσχα. Η παραδοσιακή σιιτική πίστη διδάσκει ότι ο Ιμάμης Χουσεΐν πήγε οικειοθελώς στο βέβαιο μαρτύριό του προκειμένου να εκπληρώσει τη θεϊκή θέληση. Τη δεκαετία του 1960, ριζοσπάστες κληρικοί άρχισαν να επιμένουν ότι ο Ιμάμης Χουσεΐν, παρά τις αντιξοότητες, ήταν πρόθυμος να πάρει τα όπλα εναντίον του Χαλιφάτου των Ομεϋαδών και να πεθάνει εξαιτίας της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης του Χαλιφάτου. Θεωρούσαν μάλιστα ότι είχε υπολογίσει πως είχε καλές πιθανότητες να νικήσει και να ανατρέψει το Χαλιφάτο, το οποίο θεωρούσε παράνομο και αντίθετο με το πνεύμα του Ισλάμ. Ορισμένοι μάλιστα χαρακτήρισαν τον Ιμάμη Χουσεΐν ως πρόδρομο του Τσε Γκεβάρα. Ένα δημοφιλές σύνθημα κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων του 1978 ήταν «Κάντε όλες τις μέρες Ασούρα, όλους τους μήνες Μουχαράμ, όλους τους τόπους Καρμπάλα». Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών άλλαξε και η σημασία των σιιτικών εκφράσεων. Ο λέξη ιμάμης, την οποίο οι σιίτες παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν μόνο για τους δώδεκα θεϊκούς διαδόχους του Προφήτη, άλλαξε από τη σημασία του «αλάθητου ηγέτη» σε κάτι παρόμοιο με έναν βεμπεριανό «χαρισματικό» ηγέτη όπως ο Χομεϊνί· η λέξη σαχίντ από «θρησκευτικός μάρτυρας» σε «επαναστατικός νεκρός ήρωας»· η τζιχάντ από μια μάχη που εγκρίνεται από τους κληρικούς ηγέτες σε έναν ένοπλο αγώνα που εξαπολύεται από πολιτικούς μαχητές· η λέξη ενκελάμπ από μια αναταραχή που συνδέεται με το χάος (φετνέ) σε μια επανάσταση με μοντέρνους συνειρμούς ιστορικής προόδου· η λέξη μακταμπί από έναν βιβλιοφάγο πιστό σε έναν μαχητικό ακτιβιστή· και, το σημαντικότερο όλων, η λέξη μοσταζαφίν από τους πράους, ταπεινούς ανθρώπους στις καταπιεσμένες μάζες. Παράλληλοι μετασχηματισμοί έλαβαν χώρα με τις ερμηνείες του Σαχναμέ. Στο παρελθόν διαβαζόταν ως έπος που τιμούσε τους Πέρσες βασιλιάδες. Τώρα διαβάζεται ως έργο που απεικονίζει τους βασιλιάδες ως άδικους, δόλιους, ανήθικους και κοινωνιοπαθείς, αν όχι ψυχοπαθείς. Οι ήρωες έγιναν ο απλός λαός και γενναία πρόσωπα πρόθυμα να θυσιαστούν για έναν δίκαιο σκοπό. Μόνο οι δυτικοί οριενταλιστές συνέχισαν να ερμηνεύουν το έπος ως έναν μεγάλο φόρο τιμής στη μοναρχία. Ο Αμανάτ περιγράφει αυτή τη δραματική μεταμόρφωση του σιιτικού δημόσιου λόγου με επιδέξιο τρόπο. Ωστόσο, τείνει να αποφεύγει κάθε ταξική ανάλυση αφήνοντας την εντύπωση ότι ο μετασχηματισμός ήταν αποκλειστικά ιδεολογικός. Στην πραγματικότητα, η δραματική αλλαγή ξεκίνησε, αναπτύχθηκε και διαδόθηκε κυρίως από μια νέα τάξη μηχανικών, γιατρών, δασκάλων, τεχνιτών, δημοσίων υπαλλήλων και επαγγελματιών που γεννήθηκαν σε οικογένειες εμπόρων και για τους οποίους ο σιιτισμός ήταν αναπόσπαστο μέρος της ζωής. Αυτή η νέα τάξη είχε εκτεθεί στο σχολείο στη ριζοσπαστική ερμηνεία του σιιτισμού που εξέφρασε ο Αλί Σαριατί[2] – ένας διανοούμενος με σπουδές στη Σορβόννη, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πραγματικός ιδεολόγος της επανάστασης. Ο Σαριατί, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, εξέφρασε τις προσδοκίες, τα παράπονα, τις δυσαρέσκειες και την κοσμοθεωρία αυτής της μορφωμένης τάξης που ήταν γνωστή στο Ιράν ως «νέα» ή «θρησκευτική» ροσανφεκράν (διανόηση, κυριολεκτικά «οι πεφωτισμένοι»). Είναι η σημασία της τάξης –την οποία ο Αμανάτ αναφέρει συχνά στο περιθώριο αλλά σπάνια της αποδίδει ενεργητικό ρόλο– που καθιστά τον Ζωρζ Λεφέμπρ, τον μεγάλο μαρξιστή ιστορικό της Γαλλικής Επανάστασης, πιο σημαντικό από τον Μπρωντέλ για την κατανόηση του σύγχρονου Ιράν, ιδίως της ανατροπής της μοναρχίας το 1979. Το μέλλον του Ιράν θα συνεχίσει να διαμορφώνεται από την πολιτική της ταξικής διαφοράς, αλλά είναι εξαιρετικά απίθανο αυτό να οδηγήσει σε μια νέα επανάσταση. Ο Καρλάιλ είχε δίκιο όταν έλεγε ότι οι πραγματικές επαναστάσεις είναι εξαιρετικά σπάνιες. © 2018, 2025 THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σημ. ARB: Το άρθρο “The Enigma of Iranianism” δημοσιεύθηκε στην New York Review της 7ης Ιουνίου 2018. [1] Foreign Relations of the United States, 1952–54: Iran, 1951–54, επιμ. James C. Van Hook (US Government Publishing Office, 2017). Βλ. επίσης την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη της CIA www.cia.gov/library/readingroom/search/site/Iran. [2] Αli Shariati (1933-1977). Ιρανός επαναστάτης και κοινωνιολόγος. (Σ.τ.Μ.)

Το αίνιγμα του Ιρανισμού

Σύνδεση