Η φωτιά του Θεού

Sverrir Jakobsson, Oι Βάραγγοι. Στην άγια φωτιά του Θεού, μτφρ. Πασχάλης Ανδρούδης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2025, σελ. 287 Βρισκόμαστε στα μέσα Ιουνίου του 860. H Κωνσταντινούπολη αντιμετωπίζει μία φοβερή πολιορκία. Στην πραγματικότητα κανείς δεν γνωρίζει τον λαό που έχει γεμίσει με μονόξυλα τη θάλασσα μπροστά από τη βασιλεύουσα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι προέρχονται από τις μακρινές χώρες του Βορρά. Την εποχή εκείνη στην Κωνσταντινούπολη πατριάρχης ήταν ο Φώτιος, μια μεγάλη εκκλησιαστική φυσιογνωμία, ο οποίος ανέλαβε να ενθαρρύνει τον λαό, τη στιγμή μάλιστα που ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ ο Μέθυσος ήταν μακριά από την Κωνσταντινούπολη. Ο Φώτιος περιγράφει με ζοφερά χρώματα τη φοβερή παρουσία και τα ήθη και τα έθιμα αυτού του λαού: πρόκειται για «ένα λαό βάρβαρο νομαδικό, που πολεμάει με θάρρος χωρίς φραγμό, ανεξέλεγκτο χωρίς ηγεσία», ο οποίος «ξεσηκώθηκε με τόση ορμή, εν ριπή οφθαλμού, σαν κύμα στα σύνορά μας και σαν αγριόχοιρος καταβρόχθισε τους κατοίκους της χώρας σε χορτάρι ή καλαμιές ή θάμνους». Ο αναγνώστης θα έχει ήδη καταλάβει ότι μιλάμε για τους Ρως, τον λαό εκείνο του Βορρά, ο οποίος σύμφωνα με την γενική παραδοχή των ιστορικών και του παρελθόντος και των σημερινών προερχόταν από τη Σκανδιναβία, όμως στα μέσα του ένατου αιώνα είχε διεισδύσει από τους εμπορικούς δρόμους της εποχής στη βόρεια Ρωσία, για να επεκταθεί αργότερα προς τα νότια και να ιδρύσει εκεί το κράτος του Κιέβου. Ο Σβέριρ Γιάκομπσον, καθηγητής της μεσαιωνικής ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Ισλανδίας, ειδικευμένος στην μεσαιωνική ιστορία της πατρίδας του, η οποία πολύ νωρίς αποικίστηκε από τους Βίκινγκς, τους άγριους Σκανδιναβούς πολεμιστές του Βορρά. Στο βιβλίο αυτό εξετάζει τις σχέσεις των Ρως με το Βυζάντιο. Τους Βίκινγκς που επέδραμαν στην Ανατολή, τους αποκαλούν οι ιστορικοί συνήθως Βαράγγους, ωστόσο, όπως μας λέει στην εισαγωγή του ο Γιάκομπσον, οι Βίκινγκς στην Ανατολή ήταν γνωστοί ως Ρως, από κει άλλωστε προέρχεται και το όνομα της σημερινής Ρωσίας. Το βιβλίο που έχουμε μπροστά μας είναι μία παραδοσιακού τύπου ιστορική πραγματεία, η οποία εξετάζει την ιστορία των Ρως, Βίκινγκς ή Βαράγγων, όπως είναι περισσότερο γνωστοί αυτοί οι άγριοι Σκανδιναβοί πολεμιστές με βάση τη συνδυαστική μελέτη πηγών από πολλές περιόδους, πολλούς λαούς και πολλές γλώσσες, η εστίασή του πάντως είναι στην αλληλεπίδραση των «Ρωμαίων» και του λαού των Ρως στην μελέτη και διασάφηση των ποικίλων σχέσεων που δημιουργούνται ανάμεσα σε αυτές τις δύο εθνότητες και στον τρόπο με τον οποίο η μία διαμορφώνει την άλλη. Ο συγγραφέας που είναι ένας πολύ σοβαρός παραδοσιακός ιστορικός δεν παραλείπει φυσικά να λάβει υπόψη του και σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις, οι οποίες έχουν να κάνουν με τον τρόπο που η πολιτιστική μνήμη των μεσαιωνικών Ευρωπαίων αφομοιώνει τις αφηγήσεις για τους Βίκινγκς, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οι Βυζαντινοί αλλά και οι Βίκινγκς αυτοπροσδιορίζονται σε σχέση με τον άλλο πόλο της διαλεκτικής αυτής σχέσης, παρακολουθώντας μάλιστα το αποτύπωμα αυτής της αλληλεπίδρασης στα σχετικά κείμενα. Μέχρι το 850 οι Ρως αναφέρονται ως έμποροι. Σε ένα λατινικό κείμενο του 839, γνωστό ως Annales Βertiniani αναφέρεται η άφιξη δύο απεσταλμένων του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόφιλου στο παλάτι του δυτικού αυτοκράτορα Λουδοβίκου του Ευσεβή, οι οποίοι είχαν μαζί τους κάποιους άνδρες που ονομάζονταν Ρως, τους οποίους ο Θεόφιλος συνέστησε στον Λουδοβίκο, ζητώντας του να τους βοηθήσει να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Ανήκαν στον λαό των Σουηδών, όπως μας λέει το κείμενο, ωστόσο, η αναφορά δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρη, εφόσον ο συγγραφέας των χρονικών αυτών ονομάζει τους μυστηριώδεις αυτούς ανθρώπους και Ρως. Πάντως δεν φαίνεται την εποχή αυτή οι Ρως να ήταν οι άγριοι πολεμιστές στους οποίους εξελίχθηκαν αργότερα. Όμως τα πράγματα το 860 έχουν ριζικά μεταβληθεί, όταν σχεδόν από το πουθενά οι Ρως εμφανίζονται μπροστά στην Κωνσταντινούπολη. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες, και μη βυζαντινές, σχετικά με τις πολεμικές δραστηριότητες των Ρως τον 9ο αιώνα. Ένας Πέρσης ιστορικός του 13ου αιώνα αναφέρει ότι την ίδια περίπου περίοδο που η Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε, οι Ρως είχαν επιτεθεί και στα ανατολικά παράλια της Κασπίας θάλασσας, απειλώντας τους Πέρσες, ωστόσο υπάρχουν και μαρτυρίες για μία πιο ειρηνική αλληλεπίδραση των Ρως με το Βυζάντιο. Ο Βίος του αυτοκράτορα Βασιλείου του Α΄, που έγραψε τον 10ο αιώνα ο εγγονός του, ο Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος, αναφέρεται μία αποστολή ενός αρχιεπισκόπου στους Ρως, ο οποίος τους έπεισε να βαπτιστούν. Δεν ξέρουμε αν αυτή η πληροφορία είναι απόλυτα αξιόπιστη και αν αναφέρεται στο σύνολο των Ρως, πράγμα πολύ δύσκολο έως αδύνατο, ή σε μία μικρή ομάδα του λαού αυτού, η οποία βρισκόταν κοντά στα παράλια του Εύξεινου Πόντου. Όπως και να έχουν τα πράγματα, οι Ρως στα τέλη του 9ου αιώνα έχουν πλέον προχωρήσει στη σημερινή Ουκρανία και στα παράλια του Εύξεινου Πόντου και ίσως έχουν επεκταθεί μέχρι την Κασπία θάλασσα. Το ρωσικό χρονικό του Νέστορος (πρόκειται για μία εντελώς συμβατική ονομασία του πρώτου σλαβονικού ιστορικού κειμένου που γράφτηκε στο κράτος του Κιέβου) περιέχει πληροφορίες για μία συνθήκη που υπογράφτηκε το 911 μεταξύ των Ρως και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με την οποία διευθετούνταν εμπορικά ζητήματα που αφορούσαν τους δύο λαούς και αναφέρεται στις ειρηνικές σχέσεις που προέκυψαν από αυτή τη συνθήκη. Το χρονικό αυτό εντάσσει τη συνθήκη αυτή στο πλαίσιο μιας αφήγησης για την επίθεση του ηγεμόνα Όλεγκ στην Κωνσταντινούπολη το 907, για την οποία όμως οι βυζαντινές πηγές σιωπούν Πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους Ρως μάς δίνει ο Άραβας Ιμπν Φατλάν, διπλωματικός απεσταλμένος του Αββασίδη χαλίφη της Βαγδάτης, ο οποίος επισκέφθηκε το Βόλγα τον Ιούνιο του 921: οι Ρως είχαν ήδη επεκταθεί στην περιοχή αυτή και ο Άραβας συγγραφέας παρέχει μία πολύ εναργή περιγραφή των ηθών και των εθίμων, ενός λαού απεχθούς κατά τη γνώμη του, ο οποίος διακρινόταν για τη σεξουαλική του αναισχυντία αλλά και για την φανατική προσήλωσή του στην ειδωλολατρική λατρεία, τις πρακτικές της οποίας περιγράφει με αναλυτικό τρόπο. Οι Βάραγγοι (Ρως) κάτω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης το 860. Ρωσικό χρονικό (το λεγόμενο του Νέστορος). Το 941 οι Ρως επιτέθηκαν ξανά στο Βυζάντιο: κατέπλευσαν με 10.000 πλοία στην Κωνσταντινούπολη, όμως ο ρωμαϊκός στόλος κατάφερε να τους συντρίψει, χρησιμοποιώντας το μυστικό όπλο των βυζαντινών, το υγρόν πυρ, ωστόσο οι βυζαντινοί δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν τις επιδρομές του εχθρού στα βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας όπου διέπραξαν διάφορες φρικαλεότητες. Για την επίθεση αυτή στην Κωνσταντινούπολη του 941 μιλούν διάφορες πηγές, και βυζαντινές όπως το Χρονικό του Συμεών του Λογοθέτη και ο Βίος του αγίου Βασιλείου του Νέου, αλλά και πηγές από άλλους λαούς, όπως μία ανώνυμη εβραϊκή επιστολή, η οποία βρέθηκε στο αποθετήριο άχρηστων κειμένων της εβραϊκής συναγωγής του Καΐρου. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, τον οποίο προαναφέραμε, δίνει μία λεπτομερή περιγραφή του ταξιδιού των Ρως προς την Κωνσταντινούπολη: ξεκινούν από το Κίεβο, κατεβαίνουν με τα μονόξυλά τους μέχρι τον Εύξεινο Πόντο μέσω του ποταμού Δνείπερου, και από εκεί πλέουν νότια προς το Βυζάντιο. Πρόκειται για την περίφημη περιγραφή του ταξιδιού του έργου εκείνου που είναι γνωστό με τον ελληνικό τίτλο «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν» και με τον λατινικό De administrando imperio. O Πορφυρογέννητος μας δίνει τοπωνύμια και στη σκανδιναβική γλώσσα και στη γλώσσα των Σλάβων, οι οποίοι είχαν σιγά-σιγά αρχίσει να αφομοιώνουν τους Ρως, και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Ένα άλλο κείμενο που προέρχεται από τον κύκλο του Πορφυρογέννητου, η γνωστή με το συμβατικό τίτλο «Έκθεσις της περί του βασιλείου τάξεως», περιγράφει την επίσκεψη της αρχόντισσας του Κιέβου Όλγας, της γνωστής αγίας Όλγας, η οποία πήγε την Κωνσταντινούπολη ή το 946 ή το 957. Μάλιστα, μαγεμένη από την λάμψη της Αγίας Σοφίας ασπάστηκε τον χριστιανισμό σύμφωνα με μία άλλη πηγή, την «Σύνοψη ιστοριών» του Ιωάννη Σκυλίτζη. Το γεγονός αυτό μας δείχνει ότι οι Ρως είχαν ήδη αρχίσει να εισέρχονται στον κύκλο επιρροής του Βυζαντίου, για να το διατυπώσουμε καλύτερα, να εντάσσονται στην βυζαντινή κοινοπολιτεία. Όμως οι Ρως για να ενταχθούν πλήρως στον χώρο της πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου έπρεπε να πολεμήσουν ακόμη μία φορά με τους βυζαντινούς. Ο ιστορικός του δεύτερου μισού του 10ου αιώνα Λέων ο Διάκονος περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες την επίθεση του ηγεμόνα του Κιέβου Σβιατοσλάβου στην Βουλγαρία, όπου συγκρούστηκε με τον στρατό του μεγάλου βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Η εικόνα του άλλου όπως αποτυπώνεται από τον Λέοντα το Διάκονο στην περιγραφή του Ρως ηγεμόνα είναι πολύ εντυπωσιακή. Μας δείχνει πώς είχε διαμορφωθεί η εικόνα του Ρως στα μάτια των λόγιων βυζαντινών και πώς το αφήγημα αυτό εξέφραζε τις νοοτροπίες της άρχουσας τάξης του Βυζαντίου έναντι ενός λαού βάρβαρου στα δικά τους μάτια και πολύ απειλητικού. Και οι βυζαντινές πηγές αλλά και οι πηγές άλλων λαών όπως των Αράβων ή των Αρμενίων, κάνουν λόγο για το κοσμοϊστορικό γεγονός της μεταστροφής των Ρως στον χριστιανισμό το 989. Ο Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος, ο οποίος στην αρχή της βασιλείας του αντιμετώπισε σοβαρό κίνδυνο εξαιτίας της αποστασίας του Βάρδα Φωκά, αναγκάστηκε να ζητήσει την συνδρομή των Ρως. Ο ηγεμόνας του Κιέβου Βλαδίμηρος έστειλε πράγματι ικανό αριθμό στρατιωτών Ρως στο Βυζάντιο κι από ό,τι φαίνεται ζήτησε σε αντάλλαγμα να παντρευτεί μία βυζαντινή πριγκίπισσα, ίσως την αδελφή του Βουλγαροκτόνου. Για να παντρευτεί όμως μία βυζαντινή πριγκίπισσα, θα έπρεπε να γίνει χριστιανός. Μαζί του εκχριστιανίστηκε και όλος ο λαός του. Τον 11ο αιώνα επικρατεί πλέον στις πηγές ο όρος Βάραγγοι, που χρησιμοποιείται για τον λαό, ο οποίος δηλωνόταν παλαιότερα με το όνομα των Ρως. Πιθανότατα η αλλαγή αυτή οφείλεται στην εδραίωση του κράτους του Κιέβου, όπου το σκανδιναβικό στοιχείο έπαψε πλέον να κυριαρχεί, οπότε και επινοήθηκε αναγκαστικά για τους Σκανδιναβούς που δεν είχαν αφομοιωθεί από τους Σλάβους ένας νέος όρος. Αυτός απαντά και σε αραβικές και σε βυζαντινές πηγές, υπάρχει όμως και στο χρονικό του Νέστορος. Ο Κεκαυμένος, στρατηγός τον 11ο αιώνα, στις παραινέσεις που απευθύνει στον γιο του, οι οποίες είναι γνωστές με τον συμβατικό τίτλο «Στρατηγικόν», μιλά για τις περιπέτειες του Χάραλντ, ενός Σκανδιναβού μισθοφόρου και τυχοδιώκτη, ο οποίος είχε ανδραγαθήσει στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Μάλιστα μετά τις περιπέτειές του στο Βυζάντιο, γύρισε στην πατρίδα του και αναγορεύτηκε βασιλιάς στην Νορβηγία, όπως μας λένε οι σκανδιναβικές πηγές. Ήταν μία ηρωική μορφή, της οποίας ίχνη υπάρχουν και στα ποιήματα των Σκανδιναβών που ονομάζονται σκαλδικά. «Σκαλντ» στην γλώσσα των Σκανδιναβών σημαίνει ποιητής. Είναι λίγο δύσκολο για τον Έλληνα αναγνώστη να παρακολουθήσει τον λαβύρινθο των πληροφοριών που μας δίνουν τα σκανδιναβικά αυτά κείμενα, τα οποία είναι μάλλον μεταγενέστερες καταγραφές προφορικών ποιημάτων για τον ηρωικό Χάραλντ. Δεν ξέρουμε καν ούτε από πού ήρθε στο Βυζάντιο, αν ακολούθησε δηλαδή την θαλάσσια οδό της Μεσογείου και μέσω Γιβραλτάρ έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, ή έφτασε εκεί από τον βόρειο δρόμο μέσω Κιέβου, Δνείπερου και Εύξεινου Πόντου. Πάντως φαίνεται ότι διατήρησε καλές σχέσεις με το Βυζάντιο, το οποίο ήδη από τις αρχές του 11ου αιώνα είχε αρχίσει να χρησιμοποιεί σε μεγάλη κλίμακα τους Βαράγγους ως μισθοφόρους, τόσο στον αυτοκρατορικό στρατό όσο και στον στρατό των θεμάτων, αλλά και στην αυτοκρατορική φρουρά της Κωνσταντινούπολης. Οι διάφοροι ιστορικοί του 11ου αιώνα, όπως ο Μιχαήλ Ψελλός ή ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, μας δίνουν διάφορες πληροφορίες για τις ένδοξες πράξεις αλλά και για τις λιγότερο ένδοξες και επαινετές δραστηριότητες των Βαράγγων, οι οποίοι συμμετείχαν ενεργά στην προσπάθεια του Βυζαντίου να αναχαιτίσει τις επιδρομές των Σελτζούκων Τούρκων εκείνη την εποχή. Πάνω: Συνάντηση ανάμεσα στον αυτοκράτορα Ιωάννη Τζιμισκή και τον Σφενδοσθλάβο (Σβιατοσλάβο) του Κιέβου. Κάτω: Υπό τις διαταγές του Τζιμισκή, ο εκ Μισθείας Θεόδωρος επικεφαλής επιλέκτου σώματος που προηγείτο του στρατού αντιμετώπισε στο Δορόστολο (Δορύστολο) τους Βαράγγους (Ρως) του Σβιατοσλάβου. Σε μια στιγμή της μάχης πολεμούσε μόνος του κρατώντας ως ασπίδα έναν Βάραγγο που είχε σκοτώσει. Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Εθνική Βιβλιοθήκη Μαδρίτης. Οι Σκανδιναβοί στα κείμενά τους, και τα ποιητικά αλλά και τα πεζά, φαίνεται ότι διατηρούν μια καλή ανάμνηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας: ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας θεωρείται προστατευόμενος του Θεού και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρουσιάζεται ως μία μυθική παραδεισένια χώρα, στην οποία ο πλούτος και η ευημερία των κατοίκων είναι πασιφανείς, με αποτέλεσμα να καθίστανται αξιοζήλευτες στα μάτια των «απολίτιστων» Σκανδιναβών πολεμιστών του Βορρά. Δεν έχει νόημα για τον Έλληνα αναγνώστη να ενημερωθεί περισσότερο για τις διάφορες φιγούρες Βαράγγων, που εμφανίζονται στα σκανδιναβικά έπη να ανδραγαθούν στο Βυζάντιο και να αποκτούν δόξα από την επαφή τους με την πλούσια και ένδοξη αυτή αυτοκρατορία. Φυσικά ο απόηχος των βυζαντινών γεγονότων είναι πολύ αχνός. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε ένα από τα σκανδιναβικά αυτά ποιήματα στον Χάραλντ αποδίδεται η τύφλωση ενός βυζαντινού αυτοκράτορα, μάλλον του Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου, ο οποίος βέβαια δεν τυφλώθηκε ποτέ. Τυφλώθηκαν, ωστόσο, στο Βυζάντιο την εποχή αυτή ο Μιχαήλ Ε΄ ο Καλαφάτης και ο Ρωμανός Δ΄ ο Διογένης. Να ήταν άραγε ο Χάραλντ ένας από τους δημίους εκείνους που σε έναν κεντρικό δρόμο της Κωνσταντινούπολης με εντολή της αυτοκράτειρας Ζωής τύφλωσαν τον σφετεριστή Μιχαήλ Καλαφάτη το 1042; Πάντως σε κάθε περίπτωση, οι περισσότερες πληροφορίες των σκανδιναβικών κειμένων για το Βυζάντιο είναι αρκετά επηρεασμένες από την αντίληψη που είχαν οι Βάραγγοι για το Βυζάντιο: τα στερεότυπα δεν τους επιτρέπουν να αποδίδουν με τρόπο αξιόπιστο τις βυζαντινές πραγματικότητες, όπως αυτές ίσχυαν τον 11ο και το 12ο αιώνα. Εντύπωση προκαλεί στον συγγραφέα του βιβλίου ότι οι Σκανδιναβοί δεν γνώριζαν σχεδόν τίποτε για το σχίσμα των εκκλησιών του 1054. Δεν θα έπρεπε! Και οι ίδιοι οι βυζαντινοί στα τέλη του 11ου αιώνα δεν είχαν σαφή ιδέα του τι ακριβώς συνέβη το 1054 και τόσο απότομα διακόπηκε η μνημόνευση του πάπα της Ρώμης στο Βυζάντιο. Πώς να το ξέρουν λοιπόν αυτό οι κάτοικοι της μακρινής Ισλανδίας; Εδώ θα μπορούσε ίσως κανείς να διατυπώσει μία ένσταση στην πρακτική του Γιάκομπσον, ο οποίος δίνει μεγάλη έμφαση στις πηγές που δεν προέρχονται από το Βυζάντιο εις βάρος των βυζαντινών πηγών. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα ο Ιγνάτιος Διάκονος, ένας σημαντικός λόγιος της δεύτερης εικονομαχίας, έγραψε τον Βίο του αγίου Γεωργίου επισκόπου Αμάστριδος, μιας πόλης στον Εύξεινο Πόντο. Όμως στον Βίο αυτόν, τον οποίο ο συγγραφέας αναφέρει εντελώς επιπόλαια και με λίγες μόνο αράδες, γίνεται η πρώτη αναφορά στους Ρως, οι οποίοι, όπως μας πληροφορεί, ο Ιγνάτιος, ο πιθανός συγγραφέας αυτού του κειμένου, λεηλάτησαν τις παραλιακές περιοχές του Πόντου, θύοντες και απολλύοντες. Το κείμενο αυτό έχει συζητηθεί εκτενώς και από τους Ρώσους και από τους Δυτικοευρωπαίους βυζαντινολόγους και τον 19ο και τον 20ό αιώνα, δίχως η έρευνα να έχει καταλήξει σε μία συμφωνία για την αξιοπιστία της πληροφορίας αυτής. Όμως ο Γιάκομπσον προσπερνά την πολύτιμη ούτως ή άλλως μαρτυρία του κειμένου αυτού, για να δώσει μεγαλύτερη έμφαση σε πηγές αραβικές, αρμενικές ή περσικές, οι οποίες έτσι κι αλλιώς ήταν γνωστές από παλιά και είχαν τύχει της κατάλληλης ιστορικής και φιλολογικής επεξεργασίας εκ μέρους των μεγάλων βυζαντινολόγων του 19ου και του 20ού αιώνα. Ασφαλώς και είναι πολύ χρήσιμη η εκτενής συζήτηση και η παράθεση αυτών των πηγών, ιδιαίτερα για τους αναγνώστες εκείνους οι οποίοι δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτές τις γλώσσες, όμως αυτό δεν θα έπρεπε να γίνεται σε βάρος των ελληνικών πηγών. Πρόκειται στην ουσία για μία τάση τον σύγχρονων ιστορικών της ύστερης αρχαιότητας αλλά και των βυζαντινολόγων, οι οποίοι αρέσκονται να στρέφουν την προσοχή τους σε εξωτικά κείμενα γραμμένα σε γλώσσες μη ελληνικές, γνωστά όμως στην έρευνα από παλιά και ήδη αξιοποιημένα ως προς τις πληροφορίες τους, για να δημιουργήσουν την εντύπωση μιας επιστημονικής εξωστρέφειας, μιας διεπιστημονικότητας, η οποία φυσικά υπήρχε και στους μεγάλους ιστορικούς του παρελθόντος, οι οποίοι φυσικά δεν έσπευδαν να τη διατυμπανίσουν, όπως κάνουν οι σημερινοί ιστορικοί που καταλήγουν να επαναλαμβάνουν γνωστά πράγματα, προβάλλοντας ένα επίχρισμα γνώσης και άλλων πηγών μη ελληνικών, η οποία δεν ξέρω όμως πόσο τεκμηριώνεται από τα πράγματα. Ένα άλλο μειονέκτημα του βιβλίου αυτού είναι η περιορισμένη χρήση της ρωσικής βιβλιογραφίας. Η ρωσική βιβλιογραφία, τόσο της τσαρικής περιόδου όσο και της περιόδου του κομμουνισμού, αλλά και της σύγχρονης εποχής είναι αχανής. Δεν είμαι βέβαιος, αν ο Γιάκομπσον γνωρίζει ρωσικά, υπάρχουν ελάχιστες παραπομπές σε ρωσικές μελέτες, τις οποίες όμως φαίνεται να τις γνωρίζει από δεύτερο χέρι. Όπως όμως και να έχουν τα πράγματα, το βιβλίο που παρουσιάζω είναι μία πολύ τεκμηριωμένη και διεισδυτική ανάλυση των προβλημάτων που συνδέονται με τους Βαράγγους. Ο συγγραφέας, όπως είπαμε και προηγουμένως, είναι στην πραγματικότητα ένας καλός παραδοσιακός ιστορικός, για να μπορέσει όμως προφανώς να κάνει το έργο του αρεστό στους σύγχρονους μανδαρίνους της επιστημονικής «ορθοδοξίας», φροντίζει να βάλει και λίγη μετανεωτερική σαλτσούλα: ασχολείται λίγο με την εικόνα του άλλου, μιλά για την πολιτισμική μνήμη, χρησιμοποιεί δηλαδή τα κλισέ εκείνα που είναι τόσο αγαπητά στους σύγχρονους ερευνητές, και τους σοβαρούς και τους λιγότερο σοβαρούς. Καλά και άγια όλα αυτά, αρκεί μόνο να μην καταλήγουν σε αυτονόητα συμπεράσματα. Όμως μπορούσε άραγε ο άνθρωπος να κάνει διαφορετικά; Σίγουρα ήθελε το βιβλίο του να έχει μία αξιοπρεπή πρόσληψη από την επιστημονική κοινότητα. Κι αν δεν τα έκανε αυτά, ο στόχος του δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί.

Σύνδεση