Η Μάχη της Κρήτης: Μια επανεξέταση

1. Εισαγωγή Στο ευρύτερο πλαίσιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η μάχη της Κρήτης, που διήρκεσε μια εβδομάδα τον Μάιο του 1941, όταν η ηπειρωτική Ελλάδα είχε καταληφθεί από τον εχθρό, ήταν ένα δευτερεύον γεγονός. Ωστόσο, σε μεγάλο μέρος της ιστορικής παραγωγής για τον Πόλεμο, η μάχη παραμένει σημαντική, όπως και οι λόγοι της ήττας των υπερασπιστών και η σημασία της νίκης των εισβολέων. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να ρίξει φως στα γεγονότα και τις ερμηνείες που περιβάλλουν τη σχετική διαμάχη, όπως αναδεικνύεται από τις ακόλουθες αντιφατικές εκτιμήσεις: «Ήταν γνωστό στο Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο, στους Αρχηγούς των Επιτελείων και στους Αρχιστράτηγους στη Μέση Ανατολή ότι η μόνη επιλογή ήταν μεταξύ του να πολεμήσουμε κάτω από αυτό το φοβερό μειονέκτημα ή να βιαστούμε να φύγουμε από το νησί, όπως θα μπορούσε να είχε γίνει τις πρώτες ημέρες του Μαΐου. Αλλά δεν υπήρχε καμία διχογνωμία μεταξύ κανενός από εμάς σχετικά με την αντιμετώπιση της επίθεσης: Και όταν βλέπουμε υπό το φως και τη γνώση του μεταγενέστερου χρόνου πόσο κοντά, παρά τις ελλείψεις μας, φτάσαμε στη νίκη και πόσο εκτεταμένα ήταν τα πλεονεκτήματα ακόμη και της αποτυχίας μας, πρέπει να είμαστε πολύ ικανοποιημένοι με τους κινδύνους που διατρέξαμε και το τίμημα που πληρώσαμε».[1] «Η μάχη της Κρήτης δεν έμοιαζε με καμία άλλη στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα παράξενο μίγμα νέου και παλιού, συνδύασε την πρώτη και μοναδική αεροπορική εισβολή σε ένα μεγάλο νησί με την αντίσταση ανταρτών από μια παλαιότερη εποχή. Και το τεράστιο πλεονέκτημα των πληροφοριών του Ultra, [αυτής] της μεγάλη καινοτομίας στις υποκλοπές σημάτων, σπαταλήθηκε μοιραία από έναν αρχιστράτηγο των Συμμάχων με νοοτροπία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που δεν μπορούσε να κατανοήσει την επανάσταση στον σύγχρονο πόλεμο. Η απώλεια της Κρήτης ήταν η πιο αχρείαστη ήττα απ’ όλες σε εκείνη την αρχική περίοδο της συμμαχικής ταπείνωσης στα χέρια της Βέρμαχτ του Χίτλερ. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτό την κατέστησε ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα επεισόδια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου».[2] 2. Η απρόθυμη εισβολή του Χίτλερ στην Ελλάδα Για τον Χίτλερ, η αρχική φάση του πολέμου –από την εισβολή στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου 1939 έως την εκκένωση των βρετανικών δυνάμεων από τη Γαλλία στη Δουνκέρκη στις 2 Ιουνίου 1940– ήταν μια σειρά από γρήγορες και θεαματικές νίκες. Ο επόμενος λογικός στόχος θα ήταν η εισβολή στη Βρετανία και καταρτίστηκαν σχέδια για την επιχείρηση «Θαλάσσιος Λέων». Ωστόσο, διστάζοντας να επιχειρήσει μια επικίνδυνη εισβολή πέρα από τη Μάγχη, ο Χίτλερ διέταξε τις μεραρχίες τεθωρακισμένων του στη Γαλλία να σταματήσουν την καταδίωξη των Βρετανών που υποχωρούσαν στα περίχωρα της Δουνκέρκης. Ο πιθανότερος λόγος για αυτή την μοιραία διαταγή ήταν ότι, μη μπορώντας να επιτύχει μια γρήγορη στρατιωτική νίκη επί της Βρετανίας, ο Χίτλερ θα θεωρούσε αρκετό να εξαναγκάσει την κυβέρνηση Τσώρτσιλ να αποδεχτεί την υποταγή της ευρωπαϊκής ηπείρου στη ναζιστική κυριαρχία. Ωστόσο, για να επιτύχει έναν τέτοιο θρίαμβο αποφεύγοντας τον κίνδυνο ενός πολέμου σε δύο μέτωπα, ο Χίτλερ έπρεπε πρώτα να νικήσει τη Ρωσία, της οποίας τα τεράστια εδάφη, οι πλούσιοι πόροι και οι ισχυρές ένοπλες δυνάμεις αποτελούσαν έναν τρομερό εχθρό που η Βρετανία και η Γαλλία είχαν επιχειρήσει να προσελκύσουν σε μια συμμαχία κατά του Άξονα. Ως εκ τούτου, ο Χίτλερ ενδιαφέρθηκε πρωτίστως να διαφυλάξει τα άρματα μάχης, το επίλεκτο πεζικό και τις αεροπορικές δυνάμεις του για την πρώτη του προτεραιότητα, τον πόλεμο κατά της Ρωσίας, και να αποφύγει την εμπλοκή τους σε δευτερεύουσες επιχειρήσεις στα Βαλκάνια. Εν τω μεταξύ, κρύβοντας τις απώτερες προθέσεις του, ο Χίτλερ είχε επιχειρήσει να κατευνάσει τους φόβους του Στάλιν και να ικανοποιήσει τις επιθετικές του βλέψεις μέσω του Συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, του Αυγούστου 1939. Με το Σύμφωνο αυτό, το Βερολίνο και η Μόσχα μοίρασαν τα λάφυρα από τις χωριστές επιθετικές τους ενέργειες σε βάρος της Πολωνίας, της Φινλανδίας και των Βαλτικών χωρών. Η μάχη της Κρήτης, 20-31 Μαΐου 1941. Μια ομάδα Βρετανών στρατιωτών σε χαρακώματα με ξιφολόγχες. Το καλοκαίρι του 1940, η προσοχή του Χίτλερ στράφηκε προς τη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, όπου μια μεγάλη ιταλική δύναμη θα προσπαθούσε να εκδιώξει τους Βρετανούς από την Αίγυπτο και το Σουδάν. Ωστόσο, μέχρι τον Δεκέμβριο, οι Ιταλοί είχαν ηττηθεί από τρία τεθωρακισμένα συντάγματα που εσπευσμένα έφτασαν από την Αγγλία. Ο στρατάρχης Βίλελμ φον Τόμα (Wilhelm von Toma), ο οποίος είχε σταλεί στην Αφρική για να κρίνει κατά πόσον γερμανικές δυνάμεις ήταν αναγκαίες να σώσουν τον Μουσολίνι από την ολοκληρωτική ήττα, συνέστησε ότι, αν δεν ήταν δυνατό να σταλούν τέσσερις γερμανικές τεθωρακισμένες μεραρχίες, θα ήταν προτιμότερο να εγκαταλειφθεί εντελώς η ιδέα. Σύμφωνα με την περιγραφή του Τόμα, το κίνητρο του Χίτλερ ήταν πολιτικό: «Φοβόταν ότι ο Μουσολίνι θα άλλαζε πλευρά αν δεν είχε τη στήριξη της Γερμανίας. Ωστόσο, ήθελε να στείλει όσο το δυνατόν μικρότερη δύναμη».[3] Ο Τόμα ήταν ένας από τους κορυφαίους στρατηγούς της Γερμανίας, από τον οποίον πήρε συνέντευξη μετά τον Πόλεμο ο Λίντελ Χαρτ, διακεκριμένος δημοσιογράφος και αυθεντία στον τομέα των τεθωρακισμένων. Σύμφωνα με άλλη γερμανική πηγή του Λίντελ Χαρτ, μετά από συνομιλίες με τον στρατηγό Φράνκο τον Οκτώβριο του 1940, ο Χίτλερ διέταξε να σχεδιαστεί η κατάληψη του Γιβραλτάρ ώστε να αποκόψει τους Βρετανούς από τη δυτική Μεσόγειο. Εν συνεχεία, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στη Μαδρίτη, ο ναύαρχος Βίλελμ Κανάρις (Wilhelm Canaris) πρότεινε να επιτραπεί στους Γερμανούς να στείλουν στρατεύματα στην Ισπανία στις αρχές Ιανουαρίου 1941. Ωστόσο, στα μέσα Δεκεμβρίου 1940, ο Φράνκο ενημέρωσε τον Κανάρις ότι, λόγω «της συνεχιζόμενης απειλής του βρετανικού στόλου, της ατελούς στρατιωτικής προετοιμασίας της Ισπανίας και της απόλυτης ανεπάρκειας των προμηθειών» της χώρας του, ήταν «αδύνατο για την Ισπανία να εισέλθει στον πόλεμο στην προτεινόμενη ημερομηνία». Αποθαρρημένος από την ουδετερότητα της Ισπανίας, ο Χίτλερ έδωσε εντολή στον πτέραρχο Κουρτ Στουντέντ (Kurt Student), διοικητή της 7ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών που είχε διακριθεί στην εισβολή στο Βέλγιο και τις Κάτω Χώρες, να σχεδιάσει την κατάληψη του Γιβραλτάρ από τον αέρα. Το σχέδιο εγκαταλείφθηκε όταν ο Χίτλερ αποφάσισε ότι η επιχείρηση δεν μπορούσε να επιτύχει μόνο με τις δυνάμεις των αλεξιπτωτιστών.[4] Ωστόσο, ο σημαντικότερος παράγοντας που ώθησε τον Χίτλερ να ενισχύσει την παρουσία της Γερμανίας στη Μεσόγειο ήταν η επίθεση του Μουσολίνι κατά της Ελλάδας, στις 28 Οκτωβρίου 1940. Μετά την κατάληψη της Αλβανίας από την Ιταλία στις 7 Απριλίου 1939, ο Μουσολίνι είχε διαβεβαιώσει το Λονδίνο και την Αθήνα ότι η Ιταλία δεν είχε καμία πρόθεση να απειλήσει την ανεξαρτησία και την ακεραιότητα της Ελλάδας. Ωστόσο, καθώς αυξάνονταν οι φόβοι για πόλεμο στην Ευρώπη, η βρετανική κυβέρνηση προέβη σε δήλωση με την οποία εγγυόταν την κυριαρχία της Ελλάδας και της Ρουμανίας, μια διπλωματική κίνηση που ο Μεταξάς αποδέχθηκε με την προϋπόθεση ότι, δεδομένης της «ευαισθησίας» του Μουσολίνι, η εγγύηση δεν θα έπρεπε να φαίνεται ότι ζητήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση. Η δήλωση, που εκδόθηκε στις 13 Απριλίου 1939, ανέφερε ότι «σε περίπτωση που εκδηλωθούν ενέργειες οι οποίες απειλούν σαφώς την ανεξαρτησία της Ελλάδας και της Ρουμανίας και στις οποίες οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Ρουμανίας θεωρούν ζωτικής σημασίας να προβάλουν αντίσταση με τις εθνικές τους δυνάμεις, η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας θα αισθανθεί υποχρεωμένη να παράσχει αμέσως στις κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Ρουμανίας, ανάλογα με την περίπτωση, κάθε δυνατή υποστήριξη».[5] Αν και οι ανησυχίες υποχώρησαν για λίγο, το φθινόπωρο του 1940 μια ιταλική εισβολή ήταν πλέον ευρέως αναμενόμενη και ο Μεταξάς έλαβε μέτρα για την ενίσχυση των βόρειων συνόρων της χώρας. Στις 28 Οκτωβρίου, χωρίς να συμβουλευτεί το Βερολίνο και ανυπόμονος να συγκεντρώσει μερικά ακόμη λάφυρα για τον εαυτό του, ο Μουσολίνι εισέβαλε στην Ελλάδα μέσω της Αλβανίας. Αλλά μετά από μια σύντομη υποχώρηση, οι Έλληνες απώθησαν τις ιταλικές δυνάμεις βαθιά στην Αλβανία, όπου οι σκληρές χειμερινές συνθήκες και η εξάντληση σύντομα οδήγησαν το μέτωπο σε τέλμα. Φοβούμενος μήπως προκαλέσει γερμανική επίθεση, ο Μεταξάς αρχικά αρνήθηκε τις προσφορές στρατιωτικής βοήθειας από τη Βρετανία και φαινόταν να βασίζεται στη στήριξη της Γιουγκοσλαβίας και, ενδεχομένως, της Τουρκίας. Ωστόσο, καθώς το φιλοαξονικό καθεστώς στο Βελιγράδι αμφιταλαντευόταν, ο Μεταξάς άρχισε συζητήσεις με υψηλόβαθμους Βρετανούς αξιωματούχους στην Αθήνα σχετικά με τη στρατιωτική βοήθεια που πρότειναν να προσφέρουν οι Βρετανοί. Σύμφωνα με τα λόγια του Τσώρτσιλ, «[θ]α σας παράσχουμε κάθε δυνατή βοήθεια για την καταπολέμηση του κοινού εχθρού και θα μοιραστούμε την κοινή νίκη».[6] Η απόφαση να σταλεί το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα (BEF) στην Ελλάδα δεν ήταν εύκολη για την κυβέρνηση Τσώρτσιλ. Το Υπουργικό Συμβούλιο έτεινε να εγκρίνει το σχέδιο ως ζήτημα τιμής και γενικά υποχωρούσε στον πρωθυπουργό. Από την άλλη πλευρά, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κορυφαίοι στρατιωτικοί σύμβουλοι αντιτάχθηκαν στο σχέδιο, το οποίο, ενώ απομυζούσε πολύτιμους πόρους από το μέτωπο της Βόρειας Αφρικής, δεν θα αρκούσε για να εξασφαλίσει στους Έλληνες αποτελεσματική άμυνα απέναντι σε μια γερμανική επίθεση. Αν και ο Τσώρτσιλ φαινόταν προβληματισμένος ως προς τη στρατιωτική αξία του σχεδίου, σύμφωνα με τον επικεφαλής στρατιωτικό σύμβουλό του, Λόρδο Ίσμεϊ (Ismay), τον ωθούσαν και άλλες σκέψεις: Μετά την ιταλική εισβολή, η κυβέρνηση Μεταξά «μας προσκάλεσε να καταλάβουμε την Κρήτη, και εμείς αρπάξαμε την ευκαιρία. Ο πρωθυπουργός πάντα απέδιδε μεγάλη στρατηγική αξία σε αυτό το νησί και έδωσε εντολή να τεθεί αμέσως σε κατάσταση άμυνας. Συγκεκριμένα, επιθυμούσε ο κόλπος της Σούδας να μετατραπεί σε “ένα νέο Σκάπα”».[7] Ωστόσο, «οι οδηγίες του δεν εφαρμόστηκαν τόσο σχολαστικά όσο θα μπορούσαν, ίσως επειδή οι πιθανότητες επίθεσης στο νησί φαινόταν τόσο απομακρυσμένες εκείνη την εποχή».[8] Στις 7 Μαρτίου 1941, ο Τσώρτσιλ έγραψε στον υπουργό Εξωτερικών Άντονι Ήντεν (Anthony Eden), που βρισκόταν στην Αθήνα: «Δεν πρέπει να επωμιστούμε την ευθύνη να πιέσουμε τους Έλληνες, ενάντια στην ορθότερη κρίση τους, να δώσουν μια απέλπιδα μάχη και να οδηγήσουν τη χώρα τους σε πιθανή ταχεία καταστροφή. Εάν, ωστόσο, αποφασίσουν να πολεμήσουν μέχρι θανάτου, προφανώς πρέπει να ... μοιραστούμε τη δοκιμασία τους.... Παρακαλώ, να θυμάστε ... ότι μέχρι στιγμής μας έχετε δώσει λίγα στοιχεία ή λόγους σχετικά με την εγκυρότητα των στοιχείων αυτών που μπορούν να δικαιολογήσουν στα μάτια των [αυτοκρατορικών] Κτήσεων την επιχείρηση με οποιαδήποτε βάση πλην του “noblesse oblige”. Μια ακριβής στρατιωτική εκτίμηση είναι απαραίτητη».[9] Ο Τσώρτσιλ όφειλε να διαβουλευτεί με τις κυβερνήσεις της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας πριν από την αποστολή στρατευμάτων τους στην Ελλάδα. Ο Ίσμεϊ προσθέτει ότι η ακριβής στρατιωτική εκτίμηση που ζήτησε ο Τσώρτσιλ δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, αλλά ο Ήντεν και οι σύμβουλοί του στην Αθήνα συμφώνησαν ότι έπρεπε να παρασχεθεί βοήθεια στην Ελλάδα. Είναι σημαντικό ότι τόσο ο Τσώρτσιλ όσο και ο Ήντεν θεωρούσαν την αποστολή στρατιωτικής βοήθειας στην Ελλάδα ως κίνητρο για τη δημιουργία ενός μετώπου κατά του Άξονα στα Βαλκάνια, με τη συμμετοχή της Ελλάδας, της Γιουγκοσλαβίας, της Τουρκίας και ίσως της Ρουμανίας. Ωστόσο, κρίνοντας εκ των υστέρων, το 1940-1941, ένα τέτοιο βαλκανικό μέτωπο ήταν σαφώς μη ρεαλιστικό: Οι Βρετανοί αξιωματούχοι γνώριζαν ότι η Τουρκία σκόπευε να παραμείνει ουδέτερη, ενώ οι σχέσεις της Ρουμανίας με το Βερολίνο ήταν φιλικές και γίνονταν όλο και στενότερες. Όσον αφορά το Βελιγράδι, σύμφωνα με τον Ήντεν, στις 12 Μαρτίου 1941 οι Γιουγκοσλάβοι «είχαν ζητήσει από τους Γερμανούς να τους εγγυηθούν “εδαφική σύνδεση” με το Αιγαίο μέσω της Θεσσαλονίκης».[10] 3. Αντίσταση και κατάρρευση Η αντίθεση στην αποστολή του BEF στην Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα έντονη μεταξύ των ανώτατων στρατιωτικών και των αξιωματούχων των μυστικών υπηρεσιών της Βρετανίας. Κατά τη γνώμη του διευθυντή των στρατιωτικών μυστικών υπηρεσιών, αν ο Χίτλερ πήγαινε να σώσει τον Μουσολίνι, οι Βρετανοί, χωρίς τη βοήθεια της Γιουγκοσλαβίας και της Τουρκίας, «πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν την απώλεια όλων των δυνάμεων που στάλθηκαν στην Ελλάδα» και ότι η υποστήριξη προς την Ελλάδα «δεν είναι πιθανό να έχει ευνοϊκή επίδραση στον πόλεμο συνολικά».[11] Σχετικά με το ζήτημα του BEF ως εργαλείου για τη σύμπηξη ενός αντιαξονικού Μετώπου στα Βαλκάνια, η πιο ειδική στρατιωτική ανάλυση ίσως ήταν αυτή του υποστράτηγου Σερ Τζον Κέννεντι (Sir John Kennedy), διευθυντή στρατιωτικών επιχειρήσεων του βρετανικού Γενικού Επιτελείου Στρατού: Ο Σερ Μπέρναντ Φράιμπεργκ διέταξε την εκκένωση των στρατευμάτων της Κρήτης στις 28 Μαΐου. Στη φωτογραφία, τα στρατεύματα στην προκυμαία μετά την αποβίβασή τους σε αιγυπτιακό λιμάνι σερβίρονται με τσάι, 31 Μαΐου 1941. Διασώθηκαν 16.500 άτομα, εκ των οποίων 2.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι έπεσαν νεκροί ή αιχμάλωτοι στα χέρια των Γερμανών. Φωτ. Leslie Buxton Davies. «Μπορεί να είναι δυνατό να σχηματιστεί ένα πολιτικό μέτωπο στα Βαλκάνια. Αλλά ένα πολιτικό μέτωπο δεν έχει καμία χρησιμότητα αν δεν μπορεί να υποστηριχθεί από ένα αποτελεσματικό στρατιωτικό μέτωπο. Είναι αδύνατο να σχηματιστεί ένα αποτελεσματικό στρατιωτικό μέτωπο, επειδή οι βαλκανικές χώρες είναι τόσο κακώς εξοπλισμένες και δεν διαθέτουμε επαρκείς δυνάμεις για να το κάνουμε εμείς οι ίδιοι. Δεν είναι στο χέρι μας να μετατρέψουμε την ελληνική υπόθεση σε μια στέρεη στρατιωτική επιχείρηση. Οι Έλληνες δεν έχουν αποθέματα για περισσότερο από ένα περίπου μήνα αγώνα εναντίον των Γερμανών. Όσο προωθούνται οι Έλληνες στην Αλβανία, τόσο χειρότερη θα είναι η διάθεσή τους να αντιμετωπίσουν τη γερμανική επίθεση. Αν στείλουμε τέσσερις μεραρχίες στην Ελλάδα, ένας μήνας σκληρών μαχών εκεί θα εξαντλήσει το μεγαλύτερο μέρος των αποθεμάτων μας σε πυρομαχικά κ.λπ. από τη Μέση Ανατολή. ... Οι πιθανότητες να στείλουμε τέσσερις μεραρχίες στην Ελλάδα είναι σε κάθε περίπτωση εξαιρετικά μικρές. ... Η προοπτική είναι ότι θα πρέπει να προσπαθήσουμε να στείλουμε τις δυνάμεις μας τμηματικά σε διάστημα έξι εβδομάδων ή δύο μηνών. Και είναι αδιανόητο ότι οι Γερμανοί θα μας επιτρέψουν να το πράξουμε. Έχουμε συζητήσει πολλές φορές με τους Γάλλους και τους Τούρκους το μέγεθος των δυνάμεων που απαιτούνται για τη Θεσσαλονίκη. Όλοι συμφώνησαν ότι θα χρειαστούμε δυνάμεις περίπου 20 μεραρχιών (το μέτωπο έχει μήκος 150 μίλια). Και καθένας τους ήθελε ο άλλος να παράσχει τις 20 μεραρχίες. Οτιδήποτε στείλουμε στην Ελλάδα, λόγω της πολύ σημαντικής πολιτικής πτυχής, πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι να το χάσουμε.[12] Εξίσου καυστική ήταν και η «μεταθανάτια» ανάλυση του αρχηγού του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου, του στρατάρχη Άλανμπρουκ (Alanbrooke): «Θα έχουμε και πάλι “υποστηρικτές της Θεσσαλονίκης” όπως στον προηγούμενο πόλεμο; Γιατί οι πολιτικοί δεν μαθαίνουν ποτέ την απλή αρχή της συγκέντρωσης των δυνάμεων στα κρίσιμα σημεία και της αποφυγής της διασποράς των προσπαθειών; Όχι μόνο οι Βρετανοί εκδιώχθηκαν από την Ελλάδα, χάνοντας και πάλι σχεδόν όλο τον στρατιωτικό τους εξοπλισμό, όπως συνέβη στη Νορβηγία και τη Γαλλία ... αλλά, ως αποτέλεσμα της διασποράς των λιγοστών δυνάμεών τους στη Μέση Ανατολή, δεν κατάφεραν να κρατήσουν το νησί της Κρήτης και τα αεροδρόμιά τους, τα οποία ... [ήταν] ζωτικής σημασίας για τον έλεγχο της ανατολικής Μεσογείου».[13] Η ελπίδα για τη δημιουργία ενός μετώπου κατά του Άξονα στα Βαλκάνια τελικά εξανεμίστηκε στις 27 Μαρτίου 1941, μετά την ανατροπή της γερμανόφιλης κυβέρνησης της Γιουγκοσλαβίας από πραξικόπημα αξιωματικών που θεωρούνταν φίλα προσκείμενοι προς τη διαλυμένη πλέον αγγλογαλλική συμμαχία. Εξοργισμένος ο Χίτλερ διέταξε τον βομβαρδισμό του Βελιγραδίου και στις 6 Απριλίου οι γερμανικές δυνάμεις επιτέθηκαν στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα. Το γιουγκοσλαβικό μέτωπο κατέρρευσε δύο ημέρες αργότερα και, προχωρώντας κατά μήκος του ποταμού Αξιού, οι γερμανικές μηχανοκίνητες δυνάμεις κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου. Η τελική αερομαχία πάνω από την ηπειρωτική χώρα διεξήχθη πάνω από την Αθήνα και τον Πειραιά στις 20 Απριλίου, την Κυριακή του Ορθόδοξου Πάσχα και ανήμερα των γενεθλίων του Χίτλερ: Δεκαπέντε βρετανικά μαχητικά Χάρικεϊν (Hurricane) αντιμετώπισαν πάνω από 120 γερμανικά αεροσκάφη, καταρρίπτοντας 22, ενώ έχασαν δέκα δικά τους.[14] Την ίδια μέρα, ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού, ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου, παραδόθηκε στους Γερμανούς χωρίς την έγκριση της Αθήνας. Το τελικό έγγραφο παράδοσης υπογράφηκε στη Θεσσαλονίκη στις 23 Απριλίου και την Κυριακή 27 Απριλίου η σβάστικα κυμάτιζε πάνω από την Ακρόπολη.[15] 4. Υποχώρηση και εκκένωση Για τα εξαντλημένα και πικραμένα ελληνικά και ξένα στρατεύματα, η υποχώρηση από το μέτωπο που κατέρρεε και τις ζώνες μάχης υπήρξε χαοτική και επικίνδυνη δοκιμασία, ειδικά ενόψει της σφοδρότητας και της ταχύτητας των Γερμανών που τους καταδίωκαν. Χωρίς μεταφορικά μέσα ή βασικά εφόδια, οι περισσότεροι Έλληνες αφέθηκαν ελεύθεροι και τους ζητήθηκε να επιστρέψουν στα σπίτια τους με δικά τους μέσα. Τα απομεινάρια του BEF και οκτώ ελληνικά συντάγματα πεζικού έλαβαν εντολή να κατευθυνθούν προς την Κόρινθο και το Ναύπλιο για εκκένωση στην Κρήτη από σημεία επιβίβασης κατά μήκος της ακτής. Παρά τις διαταγές, μεγάλος αριθμός ανδρών αποκόπηκε από τις δυνάμεις που οπισθοχωρούσαν. Μερικοί από αυτούς δέχθηκαν βοήθεια από συμπονετικούς χωρικούς, ενώ άλλοι συνελήφθησαν από ταχυκίνητες γερμανικές περιπόλους. Περιστασιακά, θυμωμένοι ή μεθυσμένοι, πυροβολούσαν διερχόμενα οχήματα που μετέφεραν αξιωματικούς ή τραυματίες. Δέχτηκαν πολυβολισμούς από γερμανικά μαχητικά αεροσκάφη και στις 26 Απριλίου, αλεξιπτωτιστές κατέλαβαν τη γέφυρα πάνω από τη διώρυγα της Κορίνθου, διευκολύνοντας μηχανοκίνητες περιπόλους να καταδιώξουν και να συλλάβουν τα εξαντλημένα θύματά τους. Η γέφυρα, γεμάτη εκρηκτικά στη βόρεια άκρη της, τελικά ανατινάχθηκε από Βρετανό αξιωματικό σκοπευτή που πυροβόλησε από την αντίθετη μεριά.[16] Ο Γούντχαουζ έγραψε αργότερα: «Τον είδα λίγο αφότου έριξε την εύστοχη βολή (για την οποία τιμήθηκε με τον Στρατιωτικό Σταυρό). Αλλά για πρώτη φορά το άκουσα αυτό όχι από τον ίδιο, αλλά από έναν άλλο αξιωματικό που ήταν μαζί του εκείνη τη στιγμή. Φαντάζομαι πως αν δεν είχε ανατιναχθεί η γέφυρα, χιλιάδες περισσότεροι από τους δικούς μας θα είχαν περάσει το υπόλοιπο του πολέμου σε γερμανικά στρατόπεδα αιχμαλώτων». (Επιστολή του Γούντχαουζ προς τον Ι. Ο Ιατρίδη, 2 Αυγούστου 1994). Σε όλη τη χώρα, αρκετές χιλιάδες Βρετανοί και στρατιώτες των Κτήσεων κατέληξαν αιχμάλωτοι πολέμου ή απέδρασαν, βρίσκοντας καταφύγιο σε μεμονωμένους Έλληνες και τοπικές φιλανθρωπικές ομάδες και οργανώσεις. Σύμφωνα με επίσημα βρετανικά στοιχεία, συνολικά 18.850 Βρετανοί και στρατιώτες των Κτήσεων εκκενώθηκαν στην Κρήτη, άλλοι 7.000 μεταφέρθηκαν στην Κρήτη και στη συνέχεια στην Αίγυπτο, ενώ 15.361 (συμπεριλαμβανομένων των τραυματιών) μεταφέρθηκαν απευθείας στην Αίγυπτο. Οι απώλειες των ενόπλων δυνάμεων στις μάχες στην Ελλάδα ανήλθαν σε 6.606 Βρετανούς, 968 Αυστραλούς και 2.366 Νεοζηλανδούς. Εκκενώθηκαν επίσης αρκετές χιλιάδες Κύπριοι, Παλαιστίνιοι, Έλληνες και Γιουγκοσλάβοι άμαχοι. Η RAF έριξε 500 τόνους βόμβες και κατέστρεψε 231 αεροσκάφη, ενώ υπέστη απώλειες 209 αεροσκαφών, εκ των οποίων 72 σε αερομαχίες.[17] 5. Τελευταία αντίσταση Όταν ο Μεταξάς πέθανε απροσδόκητα στις 29 Ιανουαρίου 1941, ο βασιλιάς όρισε πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Κορυζή, έναν εξέχοντα τραπεζίτη με στενούς δεσμούς με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Αν και διατεθειμένος να δείξει την εκτίμησή του στους Βρετανούς για την προθυμία τους να παράσχουν στρατιωτική βοήθεια, ο Κορυζής ήλπιζε να αποφύγει εξελίξεις που θα μπορούσαν να προκαλέσουν τον Χίτλερ. Σε συνομιλίες με τον Ήντεν, ο οποίος επισκέφθηκε την Αθήνα για διαβουλεύσεις, ο νέος πρωθυπουργός προέτρεψε τον επισκέπτη του να «εξετάσει πρώτα αν οι ελληνικές δυνάμεις και εκείνες που θα μπορούσε να παράσχει η Μεγάλη Βρετανία [θα ήταν] επαρκείς για να προσφέρουν αποτελεσματική υποστήριξη στην Ελλάδα». Επίσης, ρώτησε για τη στάση της Γιουγκοσλαβίας και της Τουρκίας απέναντι στην προοπτική συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών κρατών. Η απάντηση του Ήντεν δεν ήταν καθόλου καθησυχαστική: «Τόνισα ότι ήταν σημαντικό εμείς και οι Έλληνες να λάβουμε τις αποφάσεις μας ανεξάρτητα από τη στάση της Τουρκίας και της Γιουγκοσλαβίας, καθώς, αν περιμέναμε να δούμε τι θα έκαναν, ίσως να ήταν πολύ αργά για να οργανώσουμε μια αποτελεσματική αντίσταση σε μια γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας.[18] Οι επανειλημμένες προσπάθειες του Κορυζή να μάθει το μέγεθος και τη σύνθεση της προτεινόμενης βρετανικής βοήθειας απέτυχαν επίσης. Στις 18 Απριλίου, δύο ημέρες πριν από την κατάρρευση του μετώπου και την παράνομη παράδοση του Τσολάκογλου στους Γερμανούς, ο Κορυζής αυτοκτόνησε. Υπό συνθήκες ακραίας πίεσης και χάους, Βρετανοί διπλωμάτες και αξιωματικοί των μυστικών υπηρεσιών πρότειναν στον βασιλιά έναν νέο πρωθυπουργό που θα επιλεγόταν από έναν κατάλογο επιφανών Ελλήνων που ανυπομονούσαν να φύγουν για την Κρήτη για να γλιτώσουν από την επικείμενη εχθρική κατοχή. Η πρώτη τους επιλογή ήταν ο στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης, πρώην αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού (1929-1931), υπουργός Παιδείας και Αεροπορίας (1933) και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών (1937). Ωστόσο, όταν ενημερώθηκε ότι, κατόπιν επιμονής του βασιλιά, στο νέο υπουργικό συμβούλιο θα συμμετείχε ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, ο διαβόητος επικεφαλής της ασφάλειας της δικτατορίας, ο ακλόνητα δημοκρατικός Μαζαράκης απέρριψε την πρόταση. Η δεύτερη επιλογή στον κατάλογο ήταν ο Εμμανουήλ Τσουδερός, εξέχων οικονομολόγος και σεβαστός Κρητικός πολιτικός που είχε διατελέσει διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος μέχρι την εξορία του από τη δικτατορία. Αποδεχόμενος την πρόταση, ο Τσουδερός συνόδευσε τον βασιλιά και ανώτερους Βρετανούς αξιωματούχους στην Κρήτη, με την ελπίδα ότι εκεί θα εγκαθίστατο η νέα κυβέρνηση και θα παρέμενε υπό την προστασία των Συμμάχων.[19] 6. Εισβολή στην Κρήτη: Επιχείρηση Ερμής Αφού κατέλαβε την ηπειρωτική Ελλάδα και με σημαντικές βρετανικές δυνάμεις να σταθμεύουν πλέον στην Κρήτη, ο Χίτλερ εγκατέλειψε το αρχικό του σχέδιο να ολοκληρώσει την προέλασή του με την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Αν και ο πρωταρχικός του στόχος παρέμενε η εισβολή στη Ρωσία, μια ισχυρότερη βρετανική στρατιωτική παρουσία στην ανατολική Μεσόγειο απειλούσε αναπόφευκτα την πλευρά της σχεδιαζόμενης προέλασης των Γερμανών προς τη Μόσχα, ειδικά τα πετρελαϊκά κοιτάσματα της Ρουμανίας, τα οποία ήταν ζωτικής σημασίας για τις μηχανοκίνητες δυνάμεις του Χίτλερ. Επομένως, ενώ ήταν ανήσυχος να διαφυλάξει τις μεραρχίες τεθωρακισμένων, τα βαριά βομβαρδιστικά και τις επίλεκτες δυνάμεις του για την εισβολή στη Ρωσία, ο Χίτλερ ήταν δεκτικός σε προτάσεις για την υπονόμευση της βρετανικής ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, όπου ο Ιταλός σύμμαχός του ήταν περισσότερο εμπόδιο παρά πλεονέκτημα. Εκτιμώντας τη στρατηγική θέση της Κρήτης και επιθυμώντας να επιδείξει την ήδη θαυμαστή αποτελεσματικότητα του δημιουργήματός του, της 7ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών (Flieger), ο πτέραρχος Στουντέντ έπεισε τον στρατάρχη της αεροπορίας Χέρμαν Γκέρινγκ να εγκρίνει ένα σχέδιο κατάληψης της Κρήτης από αερομεταφερόμενες δυνάμεις. Ο Γκέρινγκ, του οποίου τα βομβαρδιστικά αεροσκάφη δεν κατάφεραν να υπερνικήσουν την ηρωική άμυνα της RAF στον βρετανικό εναέριο χώρο, ενέκρινε με χαρά το σχέδιο και, στις 21 Απριλίου 1941, ο Στουντέντ το παρουσίασε στον Χίτλερ. Αρχικά σκεπτικός ως προς την επιτυχία του, ο Χίτλερ τελικά έδωσε την έγκρισή του με την προϋπόθεση ότι η επιχείρηση θα λάμβανε υποστήριξη από άλλες υπηρεσίες. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Στουντέντ, δεν θα μεταφέρονταν τακτικές δυνάμεις με πλοία του γερμανικού ναυτικού, αλλά μεγάλα ελληνικά καΐκια θα μετέφεραν αντιαεροπορικά και αντιαρματικά πυροβόλα, πυροβολικό και μερικά άρματα μάχης, καθώς και δύο τάγματα της επίλεκτης 5ης Ορεινής Μεραρχίας. Οι δύο νηοπομπές θα χρησίμευαν ως εφεδρεία για την αεροπορική επίθεση, σε περίπτωση που οι υπερασπιστές καθιστούσαν τα αεροδρόμια του νησιού άχρηστα. Με τη συνοδεία ιταλικών τορπιλακάτων, μια νηοπομπή από δεκαεννέα καΐκια και δύο μικρά ατμόπλοια έφτασε στη Μήλο στις 20 Μαΐου και, αφού ενημερώθηκε ότι ο βρετανικός στόλος βρισκόταν ακόμα αγκυροβολημένος στην Αλεξάνδρεια, συνέχισε το ταξίδι του προς την Κρήτη. Καθ’ οδόν, όμως, αναγνωρίστηκε και υπέστη σοβαρές απώλειες από τον στόλο του ναυάρχου Κάνινγχαμ (Cunningham), που αποτελείτο από δύο θωρηκτά, πέντε καταδρομικά και δεκαέξι αντιτορπιλικά, τα οποία είχαν σταλεί για να αναχαιτίσουν τη νηοπομπή. Ωστόσο, χωρίς αεροπορική κάλυψη, τα πλοία του Βασιλικού Ναυτικού υπέστησαν και αυτά βαριές απώλειες.[20] Σύμφωνα με την περιγραφή του Στουντέντ, «η Λούφτβαφε (Luftwaffe) εκδικήθηκε αυτή την ήττα “τραβώντας πολλά μαλλιά” από το κεφάλι του βρετανικού ναυτικού. Ωστόσο, οι επιχειρήσεις μας στην Κρήτη παρεμποδίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την απουσία των βαρύτερων όπλων, στα οποία βασιζόμασταν».[21] Όσο για τον Τσώρτσιλ, όταν ο ιδιαίτερος γραμματέας του τον ενημέρωσε για τις απώλειες του Βασιλικού Ναυτικού, απάντησε: «Γιατί νομίζεις ότι φτιάχνουμε τα πλοία;». Επιθυμούσε ο ναύαρχος Κάνινγχαμ να αναλάβει κάθε ρίσκο και πρόσθεσε ότι η απώλεια του μισού βρετανικού στόλου στη Μεσόγειο θα άξιζε τον κόπο αν ήταν δυνατό να σωθεί η Κρήτη».[22] Άλλη μια από τις ενθυμήσεις του Στουντέντ από την περίοδο του πολέμου αξίζει να αναφερθεί εδώ. Κατά τη διάρκεια της εισβολής στην Ολλανδία, τον Μάιο του 1940, μια γερμανική μονάδα αλεξιπτωτιστών έχασε μια τσάντα που περιείχε τις επιχειρησιακές διαταγές του Στουντέντ και άλλα σημαντικά έγγραφα, μεταξύ των οποίων ένα βρετανικό εγχειρίδιο του 1940 σχετικά με τις αμυντικές τακτικές κατά των αλεξιπτωτιστών. Μεταξύ των εγγράφων υπήρχαν βασικά αποσπάσματα των γερμανικών επιχειρησιακών σχεδίων για αεροπορικές επιθέσεις και οδηγίες για την κατάληψη αεροδρομίων με αιφνιδιαστική επίθεση. Η απώλεια της τσάντας δεν αναφέρθηκε μέσω της γερμανικής ιεραρχίας. Αντ’ αυτού, οι ολλανδικές αρχές την παρέδωσαν στους Βρετανούς, οι οποίοι «επιβεβαίωσαν γρήγορα τις αρχές της επίθεσης, τις τακτικές και τις μεθόδους εκπαίδευσης των νέων γερμανικών αερομεταφερόμενων στρατευμάτων και χρησιμοποίησαν αυτές τις πληροφορίες με υποδειγματικό τρόπο για την άμυνά τους. Δυστυχώς, η απώλεια των εγγράφων δεν αναφέρθηκε και αυτά τα γεγονότα παρέμειναν άγνωστα σε μένα μέχρι που ανακαλύφθηκαν από έγγραφα που κατασχέθηκαν στην Κρήτη. ... Αυτό το βρετανικό εγχειρίδιο βρέθηκε σε μια από τις σπηλιές κοντά στα Χανιά (στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου), όπου ο στρατηγός Φράιμπεργκ (Freyberg) είχε το αρχηγείο του», αλλά μόνον «αφού τελείωσαν οι μάχες». Ο Στουντέντ ισχυρίζεται ότι τα χαμένα έγγραφα «ήταν μια από τις σημαντικότερες αιτίες για τις βαριές γερμανικές απώλειες στην Κρήτη: Αν ήξερα εκ των προτέρων πόσα πολλά γνώριζε ήδη ο εχθρός για εμάς, θα είχα χρησιμοποιήσει διαφορετικές τακτικές για την επίθεση στα αεροδρόμια και έτσι θα είχα αποφύγει τη βρετανική άμυνα». Στην δική του ανάλυση, ο Λίντελ Χαρτ υποθέτει ότι ο Στουντέντ μπορεί να έχει υπερβάλει για την επίδραση των χαμένων εγγράφων στις αμυντικές επιδόσεις των Βρετανών, επειδή οι τακτικές του Στουντέντ βασίζονταν σε αρχές κοινής λογικής και ήταν γνωστές από άλλες πηγές.[23] 7. Επιχείρηση Ερμής: Ultra, Enigma Η ιστορία της αποκρυπτογράφησης των πιο μυστικών επικοινωνιών της ναζιστικής Γερμανίας κατά τη διάρκεια του πολέμου ξεκινά πολύ πριν από την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και διασχίζει πολλά κρατικά σύνορα.[24] Για το θέμα αυτού του άρθρου, η ιστορία ξεκινά στις 22 Μαΐου 1940, όταν κρυπτογράφοι στο Μπλέτσλι Παρκ (Bletchley Park) κοντά στο Λονδίνο έσπασαν τον άκρως απόρρητο κώδικα της Λούφτβαφε. Ο ναυτικός κώδικας, ο οποίος επρόκειτο να αποδειχθεί εξαιρετικά πολύτιμος για τον εντοπισμό γερμανικών υποβρυχίων, παραβιάστηκε τον Ιούνιο του 1941 και ο κώδικας του Στρατού τρεις μήνες αργότερα. Τον Σεπτέμβριο του 1940, ο πρωθυπουργός Τσώρτσιλ, ένας διά βίου λάτρης των κρυπτογραφικών κωδίκων και της αποκρυπτογράφησης, διέταξε τη Μυστική Υπηρεσία να του στέλνει καθημερινά ακατέργαστα αποκρυπτογραφημένα μηνύματα με την ονομασία “Ultra”, ακόμη και πριν αυτά αξιολογηθούν από τους αρμόδιους αξιωματούχους. Έδωσε στην προέλευση αυτών των πληροφοριών την κωδική ονομασία “Boniface”, έτσι ώστε, αν ποτέ διέρρεαν, «ο εχθρός να πιστέψει ότι όλα προέρχονταν από έναν μόνο υψηλά ιστάμενο πράκτορα». Μεταξύ των Συμμάχων, μόνο τριάντα ένα άτομα, συμπεριλαμβανομένου του μονάρχη της Βρετανίας και (μετά το Περλ Χάρμπορ) του Προέδρου Ρούζβελτ, γνώριζαν το άκρως απόρρητο πρόγραμμα πληροφοριών με την κωδική ονομασία “Ultra”.[25] Καθώς οι Βρετανοί αξιωματούχοι στο Λονδίνο προετοιμάζονταν για μια γερμανική επίθεση στην Κρήτη, με την κωδική ονομασία Επιχείρηση Ερμής (Unternehmen Merkur), ένας σημαντικός αριθμός αποκρυπτογραφημένων μηνυμάτων, τα περισσότερα κωδικοποιημένα από τη γερμανική κρυπτογραφική μηχανή “Enigma”, στάλθηκαν σε κορυφαίους αξιωματούχους στη Μέση Ανατολή και στον στρατηγό Μπέρναρντ Φράιμπεργκ (Bernard Freyberg), Νεοζηλανδό και φίλο του Τσώρτσιλ από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον οποίο ο πρωθυπουργός είχε διορίσει διοικητή των αμυντικών δυνάμεων του νησιού. Στον Φράιμπεργκ είχαν δοθεί λεπτομέρειες για τα σχέδια εισβολής του Στουντέντ, συμπεριλαμβανομένων των ζωνών ρίψης και του χρόνου επίθεσης, αλλά ο ίδιος ήταν πεπεισμένος ότι η κύρια επίθεση των Γερμανών θα γινόταν από τη θάλασσα. Αυτό, παρά το γεγονός ότι ο Τσώρτσιλ του είχε διαμηνύσει κάποια στιγμή: «Θα έπρεπε να είναι μια καλή ευκαιρία για να σκοτώσουμε τους αλεξιπτωτιστές».[26] Ακολουθούν ορισμένα από τα μηνύματα “Ultra” προς τον Φράιμπεργκ: – Σειρά OL 2155 1615 ώρα 1.5.41: «Γίνεται γνωστό ότι για να μπορέσει η GAF [Γερμανική Αεροπορία] να πραγματοποιήσει τις επιχειρήσεις που έχουν προγραμματιστεί για τις επόμενες εβδομάδες, ο εχθρός δεν θα ναρκοθετήσει τον κόλπο της Σούδας ούτε θα καταστρέψει αεροδρόμια στην Κρήτη». – Σειρά OL 2157 0325 ώρα 3.5.41. «Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι μονάδες αερομεταφορών δεν θα είναι έτοιμες για επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας πριν από τις 6 Μαΐου το νωρίτερο. Οι άλλες προετοιμασίες φαίνεται να έχουν ολοκληρωθεί». – Σειρά OL 2165 2150 ώρα 4.5.41. «Υπάρχουν ενδείξεις ότι στις 4 Μαΐου το επιτελείο της 7ης [αερομεταφερόμενης] μεραρχίας Flieger μετακινήθηκε στη Θεσσαλονίκη και ότι θα μετακινηθεί στην Αθήνα περί τις 8 Μαΐου». [Ενώ στα προηγούμενα μηνύματα από τη συσκευή Enigma η έμφαση είχε δοθεί στην αερομεταφερόμενη εισβολή, τα επόμενα κείμενα ανέφεραν επίσης δυνάμεις που θα μεταφέρονταν από τη θάλασσα, δημιουργώντας την εντύπωση ότι η εισβολή επρόκειτο να γίνει τόσο από τον αέρα όσο και από τη θάλασσα]. – Σειρά OL 2167 2340 ώρα 6.5.41. «Ο Ναύαρχος Νοτιοανατολικής [Πτέρυγας] θα παράσχει προστασία με ιταλική τορπιλάκατο [ή τορπιλακάτους;], στόλους ναρκαλιευτικών και πιθανόν υποβρύχια U. Θαλάσσια μεταφορά με γερμανικά και ιταλικά πλοία. Πριν από την ημέρα μηδέν θα προηγηθεί επιχείρηση με σφοδρή επίθεση σε στρατόπεδα και αντιαεροπορικές θέσεις της RAF». – Σειρά OL 2168 1005 ώρα 7.5.41. «Μονάδες αντιαεροπορικών, περαιτέρω στρατεύματα και προμήθειες που αναφέρονται στο 2167 μας θα μεταβούν διά θαλάσσης στην Κρήτη. Επίσης τρία ορεινά συντάγματα θεωρούνται πιο πιθανά από το τρίτο ορεινό σύνταγμα». – Σειρά OL 2/302 1745 ώρα 13.5.41. Παρ[άγραφος] 3. Η μεταφορά στρατευμάτων από θαλάσσης θα γίνει σε συνεργασία με τον ναύαρχο της Νοτιοανατολικής Πτέρυγας, ο οποίος θα εξασφαλίσει την προστασία των γερμανικών και ιταλικών μεταγωγικών πλοίων (περίπου δώδεκα πλοία) με ιταλικές ελαφρές ναυτικές δυνάμεις. Τα στρατεύματα αυτά θα τεθούν υπό τις διαταγές του 11ου Αεροπορικού Σώματος αμέσως μετά την προσγείωσή τους στην Κρήτη».[27] Όπως προκύπτει από την προαναφερθείσα αφήγηση του Στουντέντ, οι νηοπομπές των ελληνικών καϊκιών και των ιταλικών πλοίων συνοδείας τους είχαν αναχαιτιστεί από το Βασιλικό Ναυτικό και είχαν υποστεί σοβαρές απώλειες. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι οι βρετανικές αρχές στο Λονδίνο και το Κάιρο θα είχαν ενημερώσει τον στρατηγό Φράιμπεργκ για αυτές τις δραματικές εξελίξεις και θα τόνιζαν ότι, ως εκ τούτου, δεν θα έπρεπε να αναμένεται σοβαρή επίθεση από τη θάλασσα. Η κρίσιμη αποστολή των δυνάμεών του ήταν τώρα να μην επιτρέψουν στους εισβολείς τη χρήση των τριών μικρών αεροδρομίων του νησιού από μεταγωγικά αεροπλάνα και ανεμόπτερα και να εξουδετερώσουν τους αλεξιπτωτιστές πριν αυτοί καταστούν ικανοί να πολεμήσουν κατά την προσγείωσή τους. Αλλά πέρα από τις ασαφείς εντολές και οδηγίες, ο Φράιμπεργκ δεν είχε λάβει αυτό που οι δυνάμεις του θα χρειάζονταν περισσότερο: μερικά σύγχρονα άρματα μάχης και μαχητικά αεροπλάνα. Σύμφωνα με μια πηγή από τις υπηρεσίες πληροφοριών, οι Βρετανοί είχαν στο νησί μόνο δύο απαρχαιωμένα άρματα μάχης και λίγα βαρέα όπλα.[28] Και την παραμονή της εισβολής, σαράντα βρετανικά μαχητικά αεροσκάφη μεταφέρθηκαν από την Κρήτη σε βάσεις στη Μέση Ανατολή. Όπως παραδέχθηκε ανοιχτά ο Τσώρτσιλ εκείνη την εποχή, η εναπομείνασα δύναμη της RAF «δεν ήταν παρά μια ασήμαντη λεπτομέρεια σε σύγκριση με τις συντριπτικές αεροπορικές δυνάμεις που επρόκειτο να εξαπολυθούν στο νησί. Η κατωτερότητά μας στον αέρα είχε γίνει πλήρως αντιληπτή από όλους τους εμπλεκόμενους». Και παρ’ όλο που υποστηρίζει ότι «[ο]ι αμυντικές μας δυνάμεις ήταν κατανεμημένες κυρίως για την προστασία των πεδίων απόβασης», δεν κάνει καμία ειδική αναφορά στα αεροδρόμια, πιθανώς μη γνωρίζοντας ότι ο Φράιμπεργκ, που εξακολουθούσε να αναμένει μια θαλάσσια εισβολή, είχε τοποθετήσει τον κύριο όγκο των δυνάμεών του στα παράκτια πεδινά μεταξύ Χανίων και Ρεθύμνου.[29] Στο Λονδίνο, ο Ίσμεϊ αποδείχθηκε προφητικός: «Ο Τσώρτσιλ συνειδητοποίησε ότι στη μάχη για την Κρήτη θα μειονεκτούσαμε δραματικά στον αέρα και ότι ήταν επομένως απολύτως ζωτικής σημασίας για εμάς να διατηρήσουμε την κατοχή των τριών αεροδρομίων. Αν αυτό μπορούσε να γίνει, ο αριθμός των επιτιθέμενων θα περιοριζόταν σε ό,τι θα μπορούσε να πέσει με αλεξίπτωτο ή να προσγειωθεί με ανεμόπτερα. Με αυτά η φρουρά θα μπορούσε να αντεπεξέλθει. Από την άλλη πλευρά, αν ο εχθρός μπορούσε να καταλάβει έστω και ένα αεροδρόμιο, θα ήταν σε θέση να αποβιβάσει στρατεύματα με αεροσκάφη με κινητήρα, τα οποία θα μπορούσαν να επιστρέψουν στις βάσεις τους και να μεταφέρουν αλλεπάλληλα τμήματα στο πεδίο της μάχης. Οι επιτιθέμενοι θα μπορούσαν στη συνέχεια να ενισχυθούν μέχρι η δύναμή τους να γίνει συντριπτική. Ο Τσώρτσιλ υποστήριξε ότι τα στρατεύματα που μεταφέρονταν με αλεξίπτωτα και ανεμόπτερα δεν μπορούσαν να έχουν τον εξοπλισμό για να αντιμετωπίσουν καλά άρματα υποστήριξης πεζικού και ότι κάθε αεροδρόμιο που προστατευόταν από μια δωδεκάδα περίπου από αυτά τα οχήματα θα απέφευγε την κατάληψη. ... Ο Τσώρτσιλ πίεσε με όλη του τη δύναμη να σταλούν στην Κρήτη μερικά από τα πιο σύγχρονα άρματα μάχης μας».[30] Ελπίζοντας να καθησυχάσει τις ανησυχίες του πρωθυπουργού, ο Φράιμπεργκ είχε στείλει στις 5 Μαΐου το εξής τηλεγράφημα: «Δεν μπορώ να καταλάβω τη νευρικότητα· δεν ανησυχώ καθόλου για αερομεταφερόμενη επίθεση». Παραβλέποντας όμως την άτοπη αυτοπεποίθηση του υφισταμένου του, ο Τσώρτσιλ διέταξε: «Τουλάχιστον άλλα δώδεκα άρματα υποστήριξης πεζικού να σταλούν αμέσως στην Κρήτη».[31] Η διαταγή δεν περιλάμβανε όμως αυτό που ήταν πλέον βέβαιο ότι θα χρειαζόταν περισσότερο: μαχητικά αεροπλάνα και αντιαεροπορικά πυροβόλα. Ο λόγος της παράλειψης ήταν απλός: Τον Μάιο του 1941 δεν θα μπορούσαν να περισσεύουν τέτοια όπλα από την άμυνα της Βρετανίας και της Βόρειας Αφρικής.[32] Μετά την απώλεια της Κρήτης, ο προσωπικός γραμματέας του Τσώρτσιλ κατέγραψε στο ημερολόγιό του: «Ο Π[ρωθ]υ[πουργός] θρηνεί πολύ έντονα που δεν στάλθηκαν τα άρματα μάχης που ζήτησε από τον [αρχιστράτηγο Μέσης Ανατολής] Ουέιβελ να στείλει στην Κρήτη. Θα μπορούσαν να είχαν κάνει όλη τη διαφορά στη μάχη».[33] 8. Ιστορική αλλά σύντομη μάχη Ο ταγματάρχης Κρίστοφερ M. Γούντχαουζ (Christopher M. Woodhouse), ο ελληνομαθής αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών με σπουδές στην Οξφόρδη, τον οποίο οι αναγνώστες της ARB ίσως αναγνωρίζουν ως τον θρυλικό «Συνταγματάρχη Κρις» των χρόνων της Κατοχής και της Αντίστασης, υπηρετούσε στο BEF και έφτασε στην Κρήτη στα μέσα Μαΐου 1941. Εκεί αντιμετώπισε μια κατάσταση που περιέγραψε ως «ανήσυχη ειρήνη, αλλά [χωρίς] κανένα ίχνος δραστηριότητας που να καθιστά το νησί υπερασπίσιμο». Νωρίς στις 20 Μαΐου μετέφερε ένα μήνυμα στον Φράιμπεργκ στο αρχηγείο του στα Χανιά και προσκλήθηκε από τον στρατηγό να τον συνοδεύσει για πρωινό στη βεράντα της βίλας του. Όπως ο ίδιος θυμόταν αργότερα: Φωτογραφία που τραβήχτηκε από Γερμανό αεροπόρο καταγράφει τη βύθιση του HMS Gloucester στα ανοικτά της Κρήτης στις 22 Μαΐου 1941. «Ο ουρανός ήταν υπέροχα γαλάζιος – μια τέλεια μέρα στις αρχές του καλοκαιριού, αλλά κοιτάζοντας προς τα πάνω, ξαφνιάστηκα όταν είδα τον ουρανό γεμάτο ανεμόπτερα και αλεξιπτωτιστές. Ο Φράιμπεργκ δεν άφησε το θέαμα να του χαλάσει το πρωινό. Κοίταξε, γρύλισε και παρατήρησε: “Λοιπόν, ήρθαν στην ώρα τους!”. Η στάση του ήταν ότι είχε ήδη προβεί σε όλες τις απαραίτητες διευθετήσεις βάσει των πληροφοριών του και δεν είχε τίποτε άλλο να κάνει παρά να αφήσει τους υφισταμένους του να δώσουν τη μάχη. ... Εντάχθηκα σε μια μονάδα κοντά στο αεροδρόμιο του Μάλεμε, που ήταν ο πρώτος στόχος των Γερμανών. Ήταν ακόμα στα χέρια μας εκείνη τη νύχτα, όταν κοιμήθηκα σε έναν ελαιώνα». Την επόμενη μέρα, «[η] μάχη ήταν χαοτική, όπως είναι όλες οι μάχες εκτός από αυτές που παρατηρεί κάποιος από απόσταση. Ήταν στην πραγματικότητα μια σειρά από χωριστές μάχες, μερικές από τις οποίες κερδίζαμε και άλλες χάναμε, όλες ταυτόχρονα. ... Πολύ σύντομα έγινε σαφές ότι επρόκειτο να παραδώσουμε το νησί. Οι μονάδες άρχισαν να υποχωρούν προς τις νότιες ακτές, κάποιες από αυτές διαλυόμενες καθώς πήγαιναν. ... Κάθισα στην άκρη του δρόμου ένα ζεστό απόγευμα, ... παρακολουθώντας την αποθαρρημένη πομπή με κατεύθυνση προς νότον, την οποία ένοπλοι άνδρες της Στρατιωτικής Αστυνομίας προσπαθούσαν μάταια να σταματήσουν. Όταν έφθασαν σε ένα σημείο πέρα από το οποίο μόνο οι τραυματίες επιτρεπόταν να κατέβουν στην παραλία για εκκένωση, είδα στρατιώτες να σχηματίζουν ομάδες των τριών και να προσποιούνται τραύματα σε έναν από αυτούς, ώστε οι άλλοι δύο να μπορούν να τον μεταφέρουν κάτω. Άλλοι δεν είχαν αποθαρρυνθεί. Ένας γέρος Κρητικός περνούσε με το ακόμα πιο γέρικο τουφέκι του. Κατευθυνόταν προς το μέτωπο, από το οποίο υποχωρούσαμε. Του προσφέραμε λίγη τροφή. Τίναξε το κεφάλι του προς τα πίσω και σήκωσε το χέρι του στη συμβατική, σιωπηλή άρνηση. “Αυτά είναι δευτερεύοντα θέματα”, είπε με αξιοπρεπή ακρίβεια, “το πρώτο θέμα είναι οι Γερμανοί!”».[34] Το βιβλίο του Μπίβορ Κρήτη 1941: Η Μάχη και η Αντίσταση παρέχει μια λεπτομερή αφήγηση των μαχών που διήρκεσαν μια εβδομάδα, με βάση στρατιωτικές πηγές και μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων. Αποτίει φόρο τιμής στην αυθόρμητη και ανοργάνωτη αλλά όχι λιγότερο αποτελεσματική ένοπλη αντίσταση του άμαχου πληθυσμού, η οποία συνέβαλε σημαντικά στις απώλειες των εισβολέων και στοίχισε ένα τρομερό τίμημα σε αίμα και καταστροφές κατά τη διάρκεια της μάχης και στις μαζικές εκτελέσεις που ακολούθησαν. Στο Λονδίνο, ο στρατηγός Κέννεντι, διευθυντής Στρατιωτικών Επιχειρήσεων του Βρετανικού Επιτελείου Στρατού, έγραφε στο ημερολόγιό του πρόχειρες σημειώσεις για το δράμα που εκτυλισσόταν: – Τηλεγράφημα του Τσώρτσιλ προς τον Ουέιβελ [Αρχιστράτηγο Μέσης Ανατολής], σχετικά με τον τρόπο υπεράσπισης της Κρήτης: «...αφήστε τους Γερμανούς να μπουν πριν αντεπιτεθείτε, και μετά σκοτώστε τους όλους». – «Στις 20 και 21 Μαΐου οι Γερμανοί εκδήλωσαν την επίθεσή τους στην Κρήτη. Προσγειώθηκαν με αλεξίπτωτα και ανεμόπτερα σε μεγάλη κλίμακα». – Από τον Φράιμπεργκ στις 21 του μηνός: «Αυτή ήταν μια δύσκολη μέρα. Δεχόμαστε ισχυρή πίεση. ... Το περιθώριο με το οποίο κρατάμε τα αεροδρόμια και τα λιμάνια είναι ελάχιστο». – [Στρατάρχης Τζον Ντιλ (John Dill), Αρχιστράτηγος, Βόρεια Διοίκηση, GS] απάντηση στον Φράιμπεργκ: «Οι σκέψεις μας είναι μαζί σας και με τα γενναία στρατεύματά σας στην ιστορική μάχη που δίνετε τώρα. Είθε η πλήρης νίκη να στέψει σύντομα τις προσπάθειές σας». – Τηλεγράφημα του Υπουργικού Συμβουλίου προς τον Ουέιβελ: «Ο Φράιμπεργκ δηλώνει ότι βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Δεν μπορούν να εκτραπούν στρατεύματα που απαιτούνται για την υποστήριξή του. Υποθέτω ότι τον ενισχύετε με ό,τι μπορεί να χρειάζεται για να επικρατήσει [απέναντι σε] μια αερομεταφερόμενη επίθεση». – «Στις 23 του μηνός αυξανόταν η ανησυχία για την Κρήτη, όπου το Πολεμικό Ναυτικό υπέστη μεγάλες απώλειες. ... Στις 25 του μηνός η κατάσταση χειροτέρευε. Ο Φράιμπεργκ δεν μπόρεσε να εκδιώξει τους Γερμανούς στα δυτικά του νησιού, όπου δέχονταν ενισχύσεις από αέρος. Ο Ουέιβελ προσπαθούσε, πολύ αργά, να βάλει περισσότερα στρατεύματα. Αφού κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να του αφήσουμε την ελευθερία κινήσεων που θα έπρεπε να έχει ένας Αρχιστράτηγος, αισθανόμασταν τώρα ότι έκανε λάθος που δεν τους έστειλε νωρίτερα». – 26 Μαΐου, τηλεγραφήματα του Τσώρτσιλ προς τον Ουέιβελ που προτρέπουν σε πιο «ενεργά μέτρα»: «Η νίκη στην Κρήτη είναι απαραίτητη», «Σπεύσατε με ενισχύσεις στην Κρήτη». – 27 Μαΐου, τηλεγράφημα του Ουέιβελ: «Η κατάσταση στην Κρήτη ήταν απελπιστική ... είχε διατάξει τον Φράιμπεργκ να πάρει τα βουνά με όσα στρατεύματα μπορούσε να απεγκλωβίσει από τις μάχες». – 29 Μαΐου: «Διαταγές από το Λονδίνο για εκκένωση της Κρήτης, αλλά ο Ουέιβελ είχε ήδη αποφασίσει να το κάνει».[35] Τις τελευταίες ημέρες του Μαΐου [οι] σποραδικές μάχες συνεχίστηκαν σε μεγάλο μέρος του νησιού, καθώς οι διάσπαρτες μονάδες των υπερασπιστών εκκενώνονταν από το Βασιλικό Ναυτικό σε μια σειρά ηρωικών επιχειρήσεων που κόστισαν σε ανθρώπινες ζωές και σε πολεμικά πλοία, τα οποία δεν περίσσευαν. Περίπου 5.000 στρατιώτες έμειναν πίσω.[36] Ο στρατηγός Κέννεντι προσδιόρισε τηλεγραφικά τους βασικούς λόγους της ήττας: «Κατά τη διάρκεια των πρώτων τεσσάρων ημερών ... [η] Αεροπορία δεν μπόρεσε να παράσχει κάλυψη ούτε στο Ναυτικό ούτε στον Στρατό. ... Μόλις το Ναυτικό εκδιώχθηκε από τα ύδατα γύρω από την Κρήτη, έγινε σαφές ότι ο Στρατός δεν μπορούσε να κρατήσει το νησί. Η παρεχόμενη φρουρά θα ήταν πιθανώς επαρκής για να αντιμετωπίσει αερομεταφερόμενη επίθεση, υπό την προϋπόθεση ότι θα είχε κάποια βοήθεια από μαχητικά αεροσκάφη για την κατάρριψή της».[37] 9. Post mortems Στη θύελλα των αλληλοκατηγοριών που ακολούθησε το τέλος των μαχών, οι κύριοι στόχοι των επικρίσεων ήταν ο Φράιμπεργκ για τον χειρισμό της τακτικής κατάστασης στο νησί και ο Ουέιβελ για την ανεπαρκή παροχή του απαραίτητου ανθρώπινου δυναμικού και εξοπλισμού. Ο Τσώρτσιλ, ο οποίος είχε αναπτύξει έντονη αντιπάθεια για τον Ουέιβελ (Arcibald P. Wavell) και χρειάστηκε να τον μεταπείσουν για να μην τον απομακρύνει από τη διοίκηση στο Κάιρο, κατηγόρησε τον Ουέιβελ ότι δεν έστειλε στην Κρήτη άρματα μάχης και είπε στον στενό του κύκλο ότι «αν μπορούσε μόνο να του ανατεθεί η διοίκηση στη Μέση Ανατολή, θα παραιτούνταν ευχαρίστως από το σημερινό του αξίωμα – ναι, και θα απαρνιόταν ακόμη και τα πούρα και το αλκοόλ»![38] Αλλά η κριτική για την απόδοση του Φράιμπεργκ προερχόταν από απολύτως αξιόπιστες πηγές. Ο ταξίαρχος Λ.Μ. Ίγκλις (L.M. Inglis), διοικητής της 4ης Νεοζηλανδικής Ταξιαρχίας και δικηγόρος στο επάγγελμα, έφτασε στο Λονδίνο λίγες ημέρες μετά την αποχώρησή του από την Κρήτη και στις 13 Ιουνίου έδωσε στον πρωθυπουργό μια λεπτομερή προφορική έκθεση, αποδίδοντας την ήττα στις αμυντικές διευθετήσεις του Φράιμπεργκ και την ανεπαρκή υποστήριξη που λάμβανε από τον Ουέιβελ. Κατόπιν επιμονής του Τσώρτσιλ, η επίσημη έρευνα στο Κάιρο δεν απέκτησε πρόσβαση στα μηνύματα Enigma και ο Τσώρτσιλ προφανώς δεν κατανόησε ποτέ τη σύγχυση του Φράιμπεργκ που περίμενε ότι η εισβολή θα γινόταν κυρίως από τη θάλασσα. Σε ένα υπόμνημα προς την Επιτροπή των Αρχηγών Επιτελείων σχετικά με τη διαγωγή του Φράιμπεργκ, ο Τσώρτσιλ έγραψε: «Φαίνεται ότι δεν υπήρξε κανενός είδους αντεπίθεση στον δυτικό τομέα μέχρι και περισσότερες από 36 ώρες μετά την έναρξη των αερομεταφερόμενων καθόδων. Δεν έγινε καμία προσπάθεια να σχηματιστεί μια κινητή εφεδρεία από τα καλύτερα στρατεύματα, έστω και μόνο μερικά τάγματα. Δεν έγινε καμία προσπάθεια να παρεμποδιστεί [η πρόσβαση του εχθρού] στο αεροδρόμιο του Μάλεμε, αν και ο στρατηγός Φράιμπεργκ γνώριζε ότι δεν θα είχε εναέριες δυνάμεις στη μάχη. Το όλο σχέδιο φαίνεται ότι ήταν η στατική άμυνα θέσεων, αντί της ταχείας εξόντωσης με κάθε κόστος των αερομεταφερόμενων ομάδων καθώς προσγειώνονταν».[39] Είναι ενδεικτικό ότι στις αναμνήσεις του, ο Στουντέντ, ο στρατηγός της αερομεταφερόμενης εισβολής, συμφωνούσε με τον Τσώρτσιλ: «Αν ο εχθρός είχε κάνει μια οργανωμένη αντεπίθεση κατά τη διάρκεια της νύχτας ή το πρωί της 21ης Μαΐου, πιθανότατα θα είχε καταφέρει να κατατροπώσει τα πολύ ταλαιπωρημένα και εξαντλημένα υπολείμματα του Συντάγματος Εφόδου – ειδικά καθώς αυτά μειονεκτούσαν πολύ λόγω έλλειψης πυρομαχικών. ... Σε αυτή την αποφασιστική στιγμή η Βρετανική Διοίκηση δεν πήρε το ρίσκο να στείλει αυτές τις δυνάμεις στο Μάλεμε. Στις 21 του μηνός η γερμανική εφεδρεία κατόρθωσε να καταλάβει το αεροδρόμιο και το χωριό Μάλεμε. Το βράδυ, το 1ο Ορεινό Τάγμα μπόρεσε να αποβιβαστεί ως η πρώτη αερομεταφερόμενη δύναμη – και έτσι η μάχη της Κρήτης κερδήθηκε από τη Γερμανία».[40] Σε μια ομιλία ενενήντα λεπτών στη Βουλή των Κοινοτήτων για μια σειρά πρόσφατων στρατιωτικών αποτυχιών, η ρητορεία του Τσώρτσιλ ήταν στα καλύτερά της. Σχετικά με την Κρήτη δήλωσε: «Η ήττα είναι πικρή. Δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να εξηγήσουμε την ήττα. ... Στους ανθρώπους δεν αρέσουν οι ήττες και δεν τους αρέσουν οι εξηγήσεις που δίνονται γι’ αυτές, όσο περίτεχνες ή αληθοφανείς και αν είναι. Η μόνη απάντηση για την ήττα είναι η νίκη».[41] Ο χειρισμός της σταδιοδρομίας των δύο κορυφαίων στρατηγών που συμμετείχαν σε μεγάλο βαθμό στην άμυνα της Κρήτης αποκαλύπτει τον λεπτό αλλά και επίμονο χαρακτήρα του Τσώρτσιλ. Αφού κατέστησε την απογοήτευσή του για την Κρήτη θέμα επίσημου, αν και άκρως απόρρητου εγγράφου, έδωσε στον παλιό του φίλο την ευκαιρία να εξιλεωθεί κρατώντας τον στην πρώτη γραμμή του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Στις 3 Νοεμβρίου 1942, συμμετέχοντας στην επίθεση του Μοντγκόμερι (Montgomery) στο Ελ Αλαμέιν, η 2η Νεοζηλανδική Μεραρχία του Φράιμπεργκ διέσπασε τις γραμμές των τεθωρακισμένων του Ρόμμελ και σφράγισε την ήττα των Γερμανών στη Βόρεια Αφρική. Εκείνη την ημέρα, σε γεύμα με το βασιλικό ζεύγος, ο Τσώρτσιλ διακήρυξε πανηγυρικά: «Σας φέρνω τη νίκη», ωθώντας τη βασίλισσα να παρατηρήσει αργότερα: «Νομίζαμε ότι είχε τρελαθεί. ... Είχαμε να ακούσουμε αυτή τη λέξη από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος».[42] Όσον αφορά τον Ουέιβελ, τον οποίο είχε προηγουμένως βρει δειλό και «αφόρητο» αλλά δεν ήθελε να τον προσβάλει ανοιχτά, η τιμωρία που επινόησε ο πρωθυπουργός ήταν έξυπνη και αποτελεσματική. Αφού απέτυχε να ωθήσει στη θέση του αντιβασιλέα της Ινδίας τον υπουργό Εξωτερικών Ήντεν, ο οποίος, σύμφωνα με έναν σύμβουλο του βασιλιά, ήταν «το μόνο πρόσωπο που μιλάει στον πρωθυπουργό ως ίσος προς ίσο και μπορεί να διαφωνήσει μαζί του χωρίς να γίνεται “καβγάς”, ο Τσώρτσιλ διόρισε τον Ουέιβελ σε αυτό το εν πολλοίς τελετουργικό αξίωμα στο εξωτερικό, τερματίζοντας ουσιαστικά τη στρατιωτική του καριέρα. Ο Τσώρτσιλ φέρεται να είπε στη σύζυγο του Ήντεν ότι «είχε χάσει την ευκαιρία να ιππεύσει πάνω σε ελέφαντες».[43] Για τον πτέραρχο Στουντέντ η μάχη της Κρήτης αποδείχθηκε μια τραγική νίκη. Οι ανθρώπινες και υλικές απώλειες της Επιχείρησης Ερμής ήταν τόσο σοβαρές που ο Χίτλερ δεν θα ενέκρινε άλλες αερομεταφερόμενες επιθέσεις μεγάλης κλίμακας. Οι γερμανικές απώλειες, νεκροί ή αγνοούμενοι, ήταν 3.094 αλεξιπτωτιστές, 312 πληρώματα αεροσκαφών και 580 στρατιώτες της 5ης Ορεινής Μεραρχίας. Άλλοι 2.594 άνδρες τραυματίστηκαν.[44] Σε ειδική τελετή στο ορεινό αρχηγείο του Χίτλερ, ο Στουντέντ τιμήθηκε με τον Σταυρό των Ιπποτών του Σιδηρού Σταυρού και έλαβε θερμούς επαίνους από τους συναδέλφους του στρατηγούς. Αλλά μετά το γεύμα ο Χίτλερ δεν ήταν κολακευτικός: «Φυσικά, ξέρετε, Πτέραρχε, δεν θα κάνουμε ποτέ άλλη αερομεταφερόμενη επιχείρηση. Η Κρήτη απέδειξε ότι οι μέρες των αλεξιπτωτιστών έχουν τελειώσει. Ο στρατός των αλεξιπτωτιστών βασίζεται στον αιφνιδιασμό. Στο μεταξύ ο παράγοντας της έκπληξης έχει εξαντληθεί».[45] Ο Στουντέντ υπηρέτησε στο Ανατολικό Μέτωπο και στην Ιταλία και μετά τον πόλεμο, τον Μάιο του 1946, βρετανικό στρατοδικείο τον δίκασε με οκτώ κατηγορίες για εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην Κρήτη από τα στρατεύματά του: κακομεταχείριση και δολοφονία αιχμαλώτων πολέμου και αμάχων. Καταδικάστηκε για τρεις κατηγορίες που αφορούσαν αιχμαλώτους πολέμου, αλλά αθωώθηκε για εγκλήματα κατά αμάχων. Η αθώωση βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στη μαρτυρία του ταξίαρχου Ίγκλις, του Νεοζηλανδού που είχε συγκρουστεί με τον Φράιμπεργκ κατά τη διάρκεια της μάχης στην Κρήτη και στη συνέχεια έγινε ένας από τους χειρότερους επικριτές του διοικητή του.[46] 10. Τσώρτσιλ: μια αποτίμηση Οι μελετητές του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου έρχονται πάντα αντιμέτωποι με τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη προσωπικότητα του εικοστού αιώνα, του οποίου η φήμη ως πολιτικού ηγέτη, στρατηγικού νου και ιστορικού έχει λάβει μυθικές διαστάσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι η εξάτομη ιστορία του για τον εν λόγω πόλεμο, ένα χρυσωρυχείο πρωτογενών τεκμηρίων με σαφείς και περιεκτικές αναλύσεις, όμορφα συρραμμένες σε μια συνεχή αφήγηση σε εξαίρετο ύφος πεζού λόγου, τιμήθηκε το 1953 με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Σύμφωνα με τα λόγια του διακεκριμένου Αμερικανού δημοσιογράφου που κάλυψε τον Πόλεμο από το Λονδίνο, του Έντουαρντ Ρ. Μάροου (Edward R. Morrow), ο Τσώρτσιλ «επιστράτευσε την αγγλική γλώσσα και την έστειλε στη μάχη». Ο Άντριου Ρόμπερτς, ο διακεκριμένος βιογράφος, στου οποίου το έργο Churchill: Walking With Destiny (Βαδίζοντας με το πεπρωμένο) το παρόν άρθρο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό, αναφέρει έναν ανώτερο βρετανικό κυβερνητικό αξιωματούχο που περιέγραφε τον πρωθυπουργό ως «φλύαρο και ρομαντικό και συναισθηματικό και ιδιότροπο», αλλά ο Ρόμπερτς σπεύδει να προσθέσει: «Ωστόσο, ήταν ακριβώς αυτή η ιδιοτροπία που θα συγκρατούσε τη Βρετανία από το να ακολουθήσει το δρόμο των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων με τον Χίτλερ».[47] Στον απίθανα μακροσκελή κατάλογο του Ρόμπερτς με τα «χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες» του Τσώρτσιλ βρίσκει κανείς χαρακτηρισμούς όπως αίσθηση του πεπρωμένου, αυτοπεποίθηση, εξαιρετική διορατικότητα, αδίστακτη συμπεριφορά, αναισθησία, μυθοποίηση του εαυτού, έλλειψη χρονικής συνέπειας, φιλοδοξία, σωματική αντοχή, τρομερή ενέργεια, δέρμα ρινόκερου [sic], επικίνδυνη οδήγηση, φιλαυτία, έλλειψη κρίσης, τρυφηλότητα, φωτογραφική και φωνογραφική μνήμη, ικανότητα για σκληρή δουλειά και πολλά άλλα. Ωστόσο, ίσως μια πιο αποκαλυπτική περιγραφή της προσωπικότητας του Τσώρτσιλ προέρχεται από τον Τζον Κόλβιλ (John Colville), προσωπικό γραμματέα του πρωθυπουργού επί 25 χρόνια: «Στην κρίση του, όχι λιγότερο από ό,τι στις δραστηριότητές του, ήταν εντελώς απρόβλεπτος ... λόγω κάποιας παράξενης διαισθητικής δύναμης που κατείχε και η οποία μπορούσε να τον ωθήσει να ακολουθήσει μια γραμμή αντίθετη, φαινομενικά, με τη λογική και αντίθετη με τη φυσιολογική νοητική λειτουργία όλων των άλλων ... Διατηρούσε πάντα ακλόνητη ανεξαρτησία σκέψης».[48] Για το άρθρο αυτό η σύντομη αλλά οξυδερκής παρατήρηση του Κόλβιλ είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για να κατανοήσουμε την επιβολή του Τσώρτσιλ πάνω στους ανώτερους στρατιωτικούς αξιωματούχους ως πρωθυπουργού και υπουργού Άμυνας. Αν και σπάνια απέρριπτε τις συστάσεις τους, δοκίμαζε σκληρά τις αντοχές τους με την επιμονή του στα επιχειρήματα και την καταπληκτική του ευφράδεια. Η ακόλουθη γλαφυρή αφήγηση περιγράφει τις συναντήσεις του Τσώρτσιλ με τους κορυφαίους στρατηγούς του που εμπλέκονταν στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του 1941: «Έχει ειπωθεί ότι ο Τσώρτσιλ δεν ενήργησε ποτέ σε ευθεία αντίθεση με στις συμβουλές των επιτελαρχών του. Είναι αλήθεια ότι αν ήταν ανυποχώρητοι, αν η αποφασιστικότητά τους –και η εμπιστοσύνη τους στο δίκιο τους– ήταν ισχυρή, αν μπορούσαν να αντισταθούν στη βία του, εκείνος, κατηφής και σιωπηλός, θα υποχωρούσε τελικά. Αλλά θα ήταν μια δοκιμασία που λίγοι άνδρες θα ήθελαν να αντιμετωπίσουν. Τις περισσότερες φορές επικρατούσε η θέληση του πρωθυπουργού. Διατηρώντας την τεράστια ενεργητικότητά του γινόταν ανάλγητος. Επέβαλλε τις μακρές νύχτες του στις μακρές ημέρες άλλων ανθρώπων και τους επιτίθετο με τη βία της ρητορείας του. Ενώ ο ίδιος ενίσχυε τον εαυτό του με κονιάκ και τυλιγόταν στον μπλε καπνό των πούρων του, οι σύμβουλοί του προσπαθούσαν να κρατήσουν τα μάτια και τα αυτιά τους ανοιχτά, πάσχιζαν να παραμείνουν ξυπνητοί και λαχταρούσαν μια ανάπαυλα. Η αυγή προμήνυε μια νέα μέρα γι’ αυτούς, αλλά όχι για εκείνον. Όλοι τους, από τους αρχηγούς του Αυτοκρατορικού Επιτελείου μέχρι τον πιο ασήμαντο υπηρέτη του, θα συμμορφώνονταν με τα προγράμματά του. Είχε εξαντλήσει τον σερ Τζον Ντιλ σε σημείο ανικανότητας, είχε εκφοβίσει τους απεσταλμένους του και είχε ταλαιπωρήσει τους διοικητές του στο πεδίο της μάχης, αλλά και έξω από αυτό, με ανελέητη ενεργητικότητα».[49] Αν και προσεγγίζει με συμπάθεια το θέμα του, ο Ρόμπερτς αναγνωρίζει και αυτός τα λάθη στην κρίση του Τσώρτσιλ σχετικά με τις στρατηγικές αποφάσεις που ελήφθησαν κατά τη διάρκεια του Πολέμου και ιδίως την τάση του πρωθυπουργού να εμπλέκεται σε καθαρά στρατιωτικά θέματα και να κατηγορεί άλλους για τις αποτυχίες που προκάλεσαν οι παρεμβάσεις του. Όσον αφορά την αποστολή του BEF στην Ελλάδα, «όπως και η εκστρατεία στη Νορβηγία, υπήρξε ένα δαπανηρό σφάλμα, που στέρησε δυνάμεις από τον Ουέιβελ αρκετές για να τον εξασθενίσει ακριβώς τη στιγμή που ήταν έτοιμος να επιτεθεί στους Ιταλούς στη Μάρσα Ματρούχ της Αιγύπτου, αλλά δεν έστειλε αρκετές [δυνάμεις] στην Ελλάδα για να μπορέσει να επηρεάσει το αποτέλεσμα εκεί».[50] Και καθώς η μάχη της Κρήτης εξελισσόταν άσχημα, ο Τσώρτσιλ κατηγόρησε τον Ουέιβελ ότι δεν έστειλε στην Κρήτη αρκετά άρματα μάχης, «αν και ο ίδιος και οι Επιτελάρχες επέμεναν στην άποψή τους ότι η γερμανική επίθεση στο νησί ήταν ένα τέχνασμα για να συγκαλύψει μια πραγματική επίθεση στη Συρία ή την Κύπρο».[51] Στη σύντομη εξιστόρηση της εμπλοκής της Βρετανίας στην υπεράσπιση της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης, ο Λίντελ Χαρτ, αυθεντία στον πόλεμο των τεθωρακισμένων, βασίζεται σε στοιχεία που συνέλεξε μεταπολεμικά από συνεντεύξεις με κορυφαίους Γερμανούς στρατηγούς για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολεμική εμπλοκή των Γερμανών στα Βαλκάνια καθυστέρησε την εισβολή του Χίτλερ στη Ρωσία (Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα) από τον Μάιο ως τον Ιούνιο, ότι η καθυστέρηση προκλήθηκε κυρίως από τη «συντριπτική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας» και από καιρικές συνθήκες. Και προσθέτει: «Στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα οι καινούργιες τεθωρακισμένες δυνάμεις [του Χίτλερ] ήταν τόσο ακαταμάχητες όσο και στις πεδιάδες της Πολωνίας και της Γαλλίας, παρά τα ορεινά εμπόδια που συναντούσαν. Σάρωσαν και τις δύο χώρες σαν ανεμοστρόβιλος και ανέτρεψαν τους αντίπαλους στρατούς σαν κορίνες του μπόουλινγκ». Όσον αφορά την Κρήτη, «[η] επίθεση ήταν αναμενόμενη, ... και καλές πληροφορίες για τις προετοιμασίες είχαν δοθεί από Βρετανούς πράκτορες στην Ελλάδα. Αλλά η απειλή από αέρος δεν είχε θεωρηθεί τόσο σοβαρή όσο θα έπρεπε».[52] Μεταξύ των κύριων αρχιτεκτόνων της νίκης στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η τιμητική θέση του Τσώρτσιλ είναι αδιαμφισβήτητη και πραγματικά μοναδική. Ενέπνευσε και ενεργοποίησε τα αγγλόφωνα έθνη και τον Δυτικό Κόσμο πρώτα κατά του φασισμού όπως αργότερα και κατά του κομμουνισμού. Αρχικά μόνος του και αργότερα σε συνεργασία με τον Ρούζβελτ, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη σύλληψη και διεύθυνση της πολεμικής στρατηγικής που τελικά νίκησε τον εχθρό στην Αφρική, την Ευρώπη και την Άπω Ανατολή. Και παρά τα δύσκολα παιδικά του χρόνια, τα οχληρά οικονομικά προβλήματα και τις σοβαρές δυσκολίες με τους απογόνους του, υπήρξε εξαιρετικά παραγωγικός συγγραφέας σημαντικών ιστορικών έργων που περιλαμβάνουν το τετράτομο A History of the English Speaking People, το εξάτομο The World Crisis: The First World War as Churchill Saw It, και το εξάτομο The Second World War. Για πνευματική ξεκούραση έχτιζε τούβλινους τοίχους στο κτήμα του και στις διακοπές του ζωγράφιζε όμορφα τοπία. Αν σε κάποιον αξίζει η πολύ σπάνια διάκριση, ο Τσώρτσιλ είναι σίγουρα ένας Μεγάλος Άνδρας. Όμως και οι μεγάλοι άνδρες είναι δυνατόν να κάνουν λάθη. Στην περίπτωση του Τσώρτσιλ, αυτό που ο προσωπικός του γραμματέας αποκάλεσε «παράξενη διαισθητική δύναμη» που του προσέδιδε «ακλόνητη ανεξαρτησία σκέψης» συνέβαλε σε αποφάσεις που ιστορικοί έχουν χαρακτηρίσει ως σφάλματα κρίσης. Παράδειγμα αποτελεί η απόφασή να σταλεί το μικρό εκστρατευτικό σώμα στην Ελλάδα, όταν η επίθεση των Γερμανών ήταν σχεδόν βέβαιη. Όσο δικαιολογημένη και αν ήταν η χειρονομία εκείνη από διπλωματική και συναισθηματική άποψη, ήταν βέβαιο ότι θα ήταν στρατιωτικά ατελέσφορη και θα αποδεικνυόταν καταστροφική για τα βρετανικά στρατεύματα που ήταν πολύ πιο χρήσιμα αλλού. Επιπλέον, η βρετανική επέμβαση επρόκειτο να επιτείνει τα δεινά των Ελλήνων υπό την τριπλή εχθρική κατοχή που ακολούθησε. Όσον αφορά τη μάχη της Κρήτης, τα στοιχεία που συνοψίζονται σε αυτές τις σελίδες καθιστούν απολύτως σαφές ότι, παρά τις κρίσιμες πληροφορίες που παρείχαν εκ των προτέρων τα αποκωδικοποιημένα μηνύματα του Ultra, τα βρετανικά αμυντικά σχέδια ήταν τόσο ανεπαρκή, λανθασμένα και κακώς εκτελεσμένα ώστε να εξασφαλίσουν στους Γερμανούς σίγουρη νίκη μέσα στις πρώτες 48 ώρες της μάχης. Σίγουρα υπάρχουν πιθανές εξηγήσεις και συζητήσιμες δικαιολογίες για κάθε στάδιο αυτών των δραματικών γεγονότων. Αλλά η δημοσιευμένη αφήγηση του ίδιου του Τσώρτσιλ μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο ως μια άσκηση συσκότισης: «Όταν βλέπουμε στο φως και τη γνώση του μεταγενέστερου χρόνου πόσο κοντά, παρά τις ελλείψεις μας, φτάσαμε στη νίκη και πόσο εκτεταμένα ήταν τα πλεονεκτήματα ακόμη και της αποτυχίας μας, πρέπει να είμαστε πολύ ικανοποιημένοι με τους κινδύνους που διατρέξαμε και το τίμημα που πληρώσαμε».[53] Αναφερόμενη στην απώλεια της Κρήτης και του Τομπρούκ, η κυρία Τσώρτσιλ έγραψε στον Χάρι Χόπκινς (Harry Hopkins), ειδικό σύμβουλο του προέδρου Ρούζβελτ: «Πραγματικά βαδίζουμε μέσα στην Κοιλάδα της Ταπείνωσης».[54] Για τους μελετητές της ιστορίας του πολέμου στην Ελλάδα, μια άλλη περίπτωση, κατά την οποία η «περίεργη διαισθητική δύναμη» και η «ανεξαρτησία της σκέψης» του πρωθυπουργού είχαν βαθιές συνέπειες για τη χώρα συνέβη τον Αύγουστο του 1943. Ανήσυχος από τις κλιμακούμενες συγκρούσεις μεταξύ αντίπαλων ανταρτικών ομάδων, ο Ταξίαρχος «Έντι» Μάγιερς (Eddy Myers), αρχηγός της συμμαχικής αποστολής της SOE στην Ελλάδα, οργάνωσε την αεροπορική μετάβαση ηγετών της Αντίστασης στο Κάιρο για συναντήσεις με την κυβέρνηση Τσουδερού και Βρετανούς αξιωματούχους. Τα δύο βασικά ζητήματα που επρόκειτο να συζητηθούν ήταν ο σχηματισμός μιας νέας και ευρέως αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης συνασπισμού και ο χρόνος επιστροφής του βασιλιά μετά την απελευθέρωση. Έχοντας γίνει το σύμβολο της μισητής δικτατορίας του Μεταξά, ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ ήταν πολύ αντιδημοφιλής και οι περισσότεροι Έλληνες απαιτούσαν η επιστροφή του στην Ελλάδα να αποφασιστεί με δημοψήφισμα. Υπήρχε επίσης σχεδόν πλήρης ομοφωνία ότι, μετά την απελευθέρωση της χώρας και εν αναμονή της διεξαγωγής του δημοψηφίσματος, ο δυναμικός και δημοφιλής Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ήταν ο καταλληλότερος για να υπηρετήσει ως Αντιβασιλέας. Η κυβέρνηση Τσουδερού και Βρετανοί διπλωματικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι εξέφρασαν την ικανοποίησή τους με τις προτάσεις αυτές και ο πρεσβευτής Ρέτζιναλντ Λίπερ (Reginald Leeper) παρέθεσε δείπνο για τους ηγέτες της αριστερής Αντίστασης, στο οποίο κάλεσε τον βασιλιά για καφέ. Προς στιγμήν, φάνηκε ότι η αναζήτηση εκ μέρους του Μάγιερς ενός βιώσιμου συμβιβασμού στον ιστορικό διχασμό των Ελλήνων θα μπορούσε να στεφθεί με επιτυχία. Μάχη της Κρήτης, 20-31 Μαΐου 1941. Γερμανοί αλεξιπτωτιστές πηδούν από Ju 52 πάνω από την Κρήτη. Στρατιωτικός νεοζηλανδός φωτογράφος. Όλες οι φωτογραφίες του άρθρου προέρχονται από το Imperial War Museum. Όμως αυτό δεν επρόκειτο να συμβεί. Στην εναρκτήρια συνεδρίαση της διάσκεψης, εκπρόσωποι της Αριστεράς ζήτησαν να διευθετηθεί το ζήτημα του δημοψηφίσματος για την επιστροφή του βασιλιά πριν συζητηθεί ο σχηματισμός νέας κυβέρνησης συνασπισμού. Προς μεγάλη τους έκπληξη, ο Λίπερ ανακοίνωσε ότι δεν επρόκειτο να γίνει συζήτηση για δημοψήφισμα και μέσα στη σύγχυση που ακολούθησε, οι ηγέτες της Αντίστασης έλαβαν εντολή να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Σύντομα έγινε γνωστό ότι ο Τσώρτσιλ είχε επέμβει για να υποστηρίξει την κατηγορηματική άρνηση του βασιλιά να υποταχθεί σε δημοψήφισμα ή να εξετάσει την αντιβασιλεία Δαμασκηνού. Σε επικοινωνίες με Βρετανούς και Αμερικανούς αξιωματούχους, ο Τσώρτσιλ δεν έχασε ευκαιρία για να προωθήσει την άκαμπτη θέση του βασιλιά και να δυσφημίσει τον Δαμασκηνό ως φιλοκομμουνιστή, που έτρεφε προσωπικές φιλοδοξίες και πιθανώς επιδίωκε να γίνει δικτάτορας.[55] Λίγο μετά την κατάρρευση της διάσκεψης του Καΐρου, ξανάρχισαν οι συγκρούσεις μεταξύ αντίπαλων ομάδων της Αντίστασης, μέχρι που, τον Μάρτιο του 1944, η Αριστερά κήρυξε τον σχηματισμό Προσωρινής Κυβέρνησης σε περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό της. Η χώρα είχε εισέλθει στο μονοπάτι του εμφυλίου πολέμου. Ωθούμενος από την «ανεξάρτητη κρίση» του και την «παράξενη διαισθητική του δύναμη» και αγνοώντας τις συμβουλές των κορυφαίων διπλωματικών και στρατιωτικών αξιωματούχων του, καθώς και την έντονη αντίθεση των Ελλήνων στον βασιλιά, ο Τσώρτσιλ εκτροχίασε την τελευταία ευκαιρία για συμβιβασμό εντός του βαθιά πολωμένου και επιρρεπούς στη βία έθνους. Η παρέμβασή του αποθάρρυνε και κατακερμάτισε το μεγάλο στρατόπεδο της αβασίλευτης δημοκρατίας και ταυτόχρονα ενθάρρυνε την κομμουνιστική Αριστερά να επιδιώξει με τη βία τον μακροπρόθεσμο στόχο της κατάληψης της εξουσίας. Με τις εντάσεις ανάμεσα στους Δυτικούς Συμμάχους και τον Στάλιν να κάνουν την εμφάνισή τους, ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα έγινε η πρώτη ένοπλη αναμέτρηση του Ψυχρού Πολέμου. Λέγεται ότι ο Τσώρτσιλ κάποτε καυχήθηκε ότι η ιστορία θα ήταν ευγενική μαζί του επειδή σκόπευε να τη γράψει. Στην περίπτωση της ιστορίας της Ελλάδας της πολεμικής περιόδου, θα μπορούσε να πει ότι σκόπευε να την υπαγορεύσει. — Μετάφραση: Ιωάννης Δ. Στεφανίδης Πάνω: Κατά την γερμανική επίθεση, τρεις Νεοζηλανδοί αξιωματικοί μοιράζονται ένα μπουκάλι νερό ενώ βρίσκονται σε μια σπηλιά για να προστατευτούν από αεροπορική επιδρομή. Κάτω: Συντρίμμια ενός γερμανικού ανεμοπτέρου με δύο από τους επιβαίνοντες να κείτονται νεκροί δίπλα του, 6 Ιουνίου 1941. Στρατιωτικός νεοζηλανδός φωτογράφος. [1] Churchill, The Second World War, τ. III, Houghton Mifflin, 1951, σ. 279. [2] Antony Beevor, Crete 1941: The Battle and the Resistance, Penguin, 2014, σ. xv. [3] Liddle Hart, The Other Side of the Hill, σ. 169-170. [4] Liddell Hart, The Other Side, σ. 172. [5] John S. Koliopoulos, Greece and the British Connection, 1935-1941, Oxford UP, 1977, σ. 112. [6] Θ. Παπακωνσταντίνου, Η Μάχη της Ελλάδος, 1940-1941, Γαλαξίας-Κεραμικός, 1966, σ. 121. [7] Σκάπα Φλόου, μεγάλο φυσικό λιμάνι στη Σκωτία, βασικό αγκυροβόλιο του βρετανικού Πολεμικού Ναυτικού. (Σ.τ.Μ.) [8] Ismay, The Memoirs of General Lord Ismay, Viking Press, 1960, σ. 205. [9] Ismay, σ. 201. [10] Eden, The Memoirs of Anthony Eden: The Reckoning, Houghton Mifflin, 1965, σ. 257. [11] F.H. Hinsley, ‘Churchill and the Use of Special Intelligence’, στο Robert Blake & William Roger Louis, επιμ., Churchill, Oxford UP 1994, σ. 416. [12] Kennedy, The Business of War: The War Narrative of Maj. Gen. Sir John Kennedy, ed. Bernard Fergusson, Morrow, 1958, σ. 82-83. [13] Arthur Bryant, The Turn of the Tide, Doubleday, 1957, σ. 107-108. [14] Beevor, σ. 43. [15] Παπακωνσταντίνου, σ. 257-268· Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece, Yale, 1993, σ. 1-8. [16] Beevor, σ. 49. [17] Churchill, τ. III, σ. 228-233. [18] Eden, σ. 232. [19] Ian B.M. Pirie, “History of SOE Activities in Greece, 1940-1942,” Ch. 3, 1-10, unpublished, Liddell Hart Military Archive, King’s College. [20] Beevor, σ. 160-163. [21] Liddell Hart, The Other Side, σ. 173-174. [22] John Colville, The Fringes of Power: Downing Street Diaries 1939-1955. Hodder Stoughton, 1985, σ. 389-391. [23] Liddell Hart, The Other Side, σ. 173-175. [24] Hugh Sebag-Montefiore, Enigma: The Battle for the Code, Wiley, 2000. [25] Andrew Roberts, Churchill: Walking With Destiny, Viking, 2018, σ. 538-539. [26] Beevor, σ. xvii. [27] Beevor, σ. 360-365. [28] Noel Annan, Changing Enemies: The Defeat and Regeneration of Germany, Norton, 1995, σ. 33. [29] Churchill, τ. II, σ. 278-279. [30] Ismay, σ. 205-206. [31] Churchill, τ. iii, σ.135. [32] Liddell Hart, History, σ. 135. [33] Colville, σ. 390. [34] C. M. Woodhouse, Something Ventured, Granada, 1982, σ. 13-14. [35] Kennedy, σ. 118-127. [36] Beevor, σ. 205-216. [37] Kennedy, σ. 127. [38] Roberts, σ. 656. [39] Beevor, σ. 233. [40] Liddell Hart, παραθέτει Στουντέντ, The Other Side, σ. 138. [41] Roberts, σ. 658-659. [42] Roberts, σ. 760-761. [43] Roberts, 658, 776. [44] Beevor, σ. 359. [45] Beevor, σ. 234. [46] Beevor, σ. 222, 233· και Case No. 24, Trial of Kurt Student. British Military Court, Luneberg, Germany, 6th-10th May, 1946, διαθέσιμη στο https://tinyurl.com/muxr4njs, σ. 160. [47] Roberts, σ. 545. [48] Colville, σ. 124-125. [49] R.W. Thompson, Churchill and the Montgomery Myth, Evans, 1967, σ. 24-25. [50] Roberts, σ. 614. [51] Roberts, σ. 656. [52] Liddell Hart, History, σ. 131-139. [53] Churchill, τ. III, σ. 279. [54] Erik Larson, The Splendid and the Vile, Collins, 2020, σ. 490. [55] Churchill, τ. III, σ. 307-311.

Η Μάχη της Κρήτης: Μια επανεξέταση

Σύνδεση