Ποιος «Νέος Ψυχρός Πόλεμος»;

Για να καταλαβαίνουν οι άνθρωποι τις πραγματικότητες της εποχής τους θα πρέπει να κάνουν «μακροβούτια» στην ιστορία, εγχείρημα δύσκολο, χρονοβόρο και ίσως δαπανηρό. 1. Στην μακρά δημοσιογραφική μου καριέρα, όλο και περισσότερο διαπιστώνω ότι οι άνθρωποι –με εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα– δεν πολυενδιαφέρονται για την ιστορία, εντός και αν η τελευταία εξυπηρετεί συμφέροντα και επιδιώξεις τους. Αρέσκονται για παράδειγμα να γιορτάζουν επετείους και άλλα παρόμοια, πλην όμως ελάχιστοι είναι αυτοί που αναζητούν το βάθος των γεγονότων. Μπορούμε να πούμε έτσι ότι στην εποχή μας υπάρχει ένα πρόβλημα «ιστορικού αναλφαβητισμού» (historical literacy) και άρα μελέτης της ιστορίας και ανάπτυξης του ατόμου να σκέφτεται, να κατανοεί τον σύγχρονο κόσμο και να τοποθετεί τον εαυτό του μέσα σε αυτόν, μέσα από την ιστορική εξέλιξη. Εσχάτως, λοιπόν, πολύς λόγος γίνεται διεθνώς για τον «Νέο Ψυχρό Πόλεμο», χωρίς να προσδιορίζεται επαρκώς ποιος ήταν ο αντίστοιχος «παλαιός» και κυρίως πώς είχε προκύψει. Από μόνα τους τα φαινόμενα αυτά απαιτούν μια τεράστια ιστορική έρευνα και μελέτη, συνδέονται δε άμεσα με τους δύο παγκόσμιους πολέμους του 20ού αιώνα. Πλην όμως αυτοί οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι είχαν πίσω τους μια εντυπωσιακή από πολλές πλευρές προϊστορία, που ήταν: – Η κορύφωση της βιομηχανικής επανάστασης στην Ευρώπη το 1870. – Η έναρξη του Γαλλο-πρωσικού πολέμου τον Ιούλιο 1870. – Η Παρισινή Κομμούνα το 1871. – Η κυκλοφορία των θεωριών των Μαρξ και Ένγκελς στην τότε Ευρώπη. – Η αντιπαράθεση φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού, και – Η με αφορμή την ελληνική επανάσταση του 1821, αρχή της πτώσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όλα τα παραπάνω γεγονότα και οι πόλεμοι που τα συνόδευσαν οδήγησαν στην ανάδυση και εγκατάσταση του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας, στην εξάπλωση της ιδεολογίας ως μέσου κατάκτησης της εξουσίας και στην αντιπαράθεση φιλελεύθερης δημοκρατίας και ολοκληρωτισμού. Μπονγκ Τσέι Σον, Ελεύθερος Κομμουνισμός, 2009/2010, Κορεατικός Σύνδεσμος Μουσείων Τέχνης, Σεούλ. Με βάση λοιπόν την ιστορία της περιόδου 1870-2025, μπορούμε να πούμε και να αποδείξουμε, ότι τα 155 χρόνια που πέρασαν και την χαρακτηρίζουν, είναι ίσως τα πιο κοσμοϊστορικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Στους σημερινούς καιρούς πολλαπλών κρίσεων, ο Τίμοθυ Γκάρτον Ας, αναρωτιέται: μήπως προσπασθούμε να βρούμε τον βηματισμό μας κοιτάζοντας το παρελθόν; Βρισκόμαστε ίσως στον «Νέο Ψυχρό Πόλεμο», όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Ρόμπιν Νίμπλετ, πρώην διευθυντής του think tank για τις εξωτερικές υποθέσεις Chatham House; Αυτό μας φέρνει στα πρόθυρα ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου, όπως υποστήριξε ο ιστορικός Νάιαλ Φέργκιουσον; Ή, μήπως, ο κόσμος αρχίζει να μοιάζει με την Ευρώπη του τέλους του 19ου αιώνα των ανταγωνιστικών αυτοκρατοριών και των Μεγάλων Δυνάμεων; Ένας άλλος τρόπος για να προσπαθήσουμε να προσαρμόσουμε τις δυσκολίες που βιώνουμε σε ιστορικά κατανοητό σχήμα είναι να τις χαρακτηρίσουμε ως «Εποχή …», με τις λέξεις που ακολουθούν να υποδηλώνουν είτε έναν παραλληλισμό είτε μια έντονη αντίθεση με μια παλαιότερη εποχή. Έτσι, ο γκουρού των εξωτερικών υποθέσεων του CNN, Φαρίντ Ζακαρία, προτείνει στο τελευταίο του βιβλίο ότι βρισκόμαστε σε μια νέα «Εποχή των Επαναστάσεων», που σημαίνει ότι μπορούμε να μάθουμε κάτι από τις γαλλικές, βιομηχανικές και αμερικανικές επαναστάσεις. Ή μήπως είναι μάλλον «Η Εποχή του Ισχυρού», όπως προτείνεται από τον σχολιαστή εξωτερικών σχέσεων των Financial Times, Γκίντεον Ράχμαν; Όχι, είναι «Η Εποχή των διαμαχών», λέει ο Μαρκ Λέοναρντ, διευθυντής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής, που έχει την έδρα του στο Μόναχο. Αλλά προσθέτει ότι «έχουμε περάσει στην εποχή της μη ειρήνης, παρά το γεγονός ότι ο κόσμος μας είναι ο πιο διασυνδεδεμένος που υπήρξε ποτέ». Συμβαίνει όμως ο κόσμος αυτός να είναι και ο περισσότερο κατακερματισμένος, με αποτέλεσμα στους κόλπους του η διαχωριστική γραμμή ειρήνης και πολέμου να ξεθωριάζει. Έτσι, στο βιβλίο του The Age of Unpeace. How Connectivity Causes Conflict (Ανειρήνευτη εποχή. Πώς οι παγκόσμιες αλληλοσυνδέσεις προκαλούν συγκρούσεις),[1] ο Μαρκ Λέοναρντ γράφει ότι η διασυνδεσιμότητα μέσω του κατακερματισμού, έδωσε και δίνει όλο και περισσότερο, ισχυρή, χωρίς παρεμβολές δυνατότητα έκφρασης στον κοινό θνητό και έτσι ανέδειξε τη διαφορετικότητα, τις ξεχωριστές ταυτότητες, πολιτιστικές και πολιτικές, σε στοιχεία και εργαλεία, που καλλιέργησαν σε αρκετές περιπτώσεις το μίσος, τον ανορθολογισμό, τον εθνικισμό και τον λαϊκισμό. Και με τον τρόπο αυτόν υπονόμευσε την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τον πολυμερισμό και την κοινωνική ισορροπία. Αντί δηλαδή της συνεργασίας αναδείχθηκε η αντιπαράθεση, όχι όμως και χωρίς την ευθύνη δημοκρατικών δυνάμεων. Η διασυνδεσιμότητα, σε διεθνές επίπεδο, ανέδειξε τις εταιρείες-κολοσσούς όπως Facebook, Google και άλλες. Και, όπως υποστηρίζει ο Ίαν Μπρέμερ σε δοκίμιό του[2], οι εταιρείες αυτές προκαλούν ευθέως την κυριαρχία του εθνικού κράτους το οποίο ήταν κυρίαρχο εδώ και 400 χρόνια περίπου. Επιβάλλουν λίγο-πολύ την ατζέντα τους και διαμορφώνουν το γεωπολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο θα πρέπει να λειτουργήσουν τα εθνικά κράτη. Με τον έλεγχο των δεδομένων (big data) και της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) έχουν τη δυνατότητα να κυριαρχούν. Οι αλγόριθμοι είναι οι νέοι κυρίαρχοι, γράφει ο Μαρκ Λέοναρντ, και αυτό θα το συνειδητοποιήσουμε καλύτερα στην πορεία του χρόνου. Και η πορεία αυτή σήμερα διέπεται από νέες συνθήκες, πολύπλοκες και έντονα ρευστές. Από την άποψη αυτή, το μεγάλο πρόβλημα για τη Δύση και την Ευρώπη ειδικότερα, είναι ο μελλοντικός ρόλος της Αμερικής. Τα 155 τελευταία χρόνια, η χώρα αυτή έπαιζε πρωτεύοντα καθοριστικό ρόλο στα παγκόσμια πράγματα και για μια μακρά περίοδο εκατό ετών υπήρξε κυρίαρχη σε ζωτικούς τομείς της ανθρώπινης ζωής. Τελικά δε, χάρη στις αμερικανικές επεμβάσεις και βοήθειες, στη διάρκεια του 20ού αιώνα, ηττήθηκαν κατά κράτος δυο ολοκληρωτικές ιδεολογίες και πρακτικές –ναζισμός / φασισμός και ο κομμουνισμός– και παράλληλα η φιλελεύθερη αντίληψη για την πολιτική και την οικονομία έδειξε να γενικεύεται και να εξαπλώνεται σε παγκόσμιο επίπεδο. Νά όμως που οι ήττες στα πεδία των μαχών δεν είχαν τα ίδια αποτελέσματα σε αυτά των κεφαλών και των πνευματικών αναζητήσεων. Έτσι, μετά από μια εικοσαετή περίοδο (1990-2010) εξάπλωσης του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας και της ελεύθερης σκέψης σε παγκόσμιο επίπεδο, σήμερα το αναδυόμενο περιβάλλον είναι αισθητά διαφορετικό. Τα αυταρχικά καθεστώτα κερδίζουν έδαφος στην παγκόσμια σκηνή, η δημοκρατία παραπαίει στη Δύση και η κριτική σκέψη οδεύει προς τα αζήτητα. Γιατί όμως; Η επιστροφή της Ιστορίας Από τον Δεκέμβριο του 1994 και την υπογραφή της Συνθήκης της Βουδαπέστης μεταξύ ΗΠΑ, Ηνωμένου Βασιλείου, Ρωσίας, Ουκρανίας, Λευκορωσίας και Καζακστάν, όπου οι τρεις τελευταίες χώρες παρέδωσαν τα πυρηνικά τους όπλα στη Ρωσία, με αντάλλαγμα εγγυήσεις ασφαλείας από τις τρεις πρώτες, ο κόσμος μπαίνοντας στην εποχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης γνώρισε μια ιστορική οικονομική ανάπτυξη. Μπορεί η Δύση να μην κέρδισε πόντους στην παγκόσμια αγορά,, πλην όμως 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι από το 1994 έως το 2010 άφησαν πίσω τους τη φτώχεια. Ιδιαίτερα δε η Κίνα, από 6% συμμετοχή στο παγκόσμιο ΑΕΠ το 1990, είκοσι χρόνια μετά είχε τριπλασιάσει την συμμετοχή της και πλησίαζε αυτή των ΗΠΑ. Παρόμοιες επιδόσεις γνώρισαν και άλλες ασιατικές χώρες, με κορυφαίες το Βιετνάμ, τη Μαλαισία και τη Σιγκαπούρη. Ήταν φανερό πλέον ότι ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας άλλαζε και άρα το φαινόμενο αυτό θα είχε και γεωπολιτικές επιπτώσεις, στις οποίες ενεργό συμμετοχή διεκδικούσε και η Ρωσία, ως πυρηνική και ενεργειακή δύναμη. Σταδιακά η γεωπολιτική αποκτούσε ειδικό βάρος και στο προσκήνιο της πραγματικότητας η επιστροφή της Ιστορίας ήταν γεγονός, φέρνοντας μαζί της το πλεονέκτημα της ισχύος. Ψυχρός πόλεμος ή εποχή των επιρροών; Αν και η 24η Φεβρουαρίου 2022 ήταν προβλέψιμη από τότε που η Ρωσία, οκτώ χρόνια πριν, ανενόχλητη είχε προσαρτήσει την Κριμαία, η επίθεση κατά της Ουκρανίας, εκείνη την Πέμπτη του 2022, σήμαινε την επιστροφή των συγκρούσεων στην Ευρώπη, και την είσοδο σε μια νέα εποχή. Την ίδια στιγμή έμπαινε τέλος στην εποχή της μονοπολικής αρχιτεκτονικής διεθνούς ασφάλειας υπό την ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών, περιοριζόταν η παγκοσμιοποίηση, πιθανότατα δε ξεκινούσε ένας νέος ψυχρός πόλεμος, όχι τόσο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, όσο μεταξύ κράτους δικαίου και νέου αυταρχισμού. Κίνα, Ρωσία, Ιράν, είναι τρεις χώρες με «σιδερένια καθεστώτα», τα οποία διαθέτουν ισχυρούς οικονομικούς πόρους και μπορούν να κινητοποιήσουν πάμπολλα δίκτυα προπαγάνδας και αποπληροφόρησης σε παγκόσμιο επίπεδο, όπου ήδη ασκούν ισχυρή επιρροή. Επίσης, ειδικά στις περιπτώσεις της Ρωσίας και του Ιράν, οι οικονομίες τους είναι «πολεμικές», που σημαίνει ότι οι πληθυσμοί τους πέρα από τον αυταρχισμό, είναι εθισμένοι και σε ελλείψεις. Σημαντικό πλεονέκτημα επίσης για τα αυταρχικά καθεστώτα στην αντιπαράθεσή τους με τη Δύση και την Αμερική, είναι η προσπάθεια του Αμερικανού Προέδρου να αποδυναμώσει τη Δυτικοευρωπαϊκή ισχύ, η οποία κοστίζει, κατά την άποψή του, ακριβά στις ΗΠΑ. Εντυπωσιάζει από την άποψη αυτή η απέχθεια της διοίκησης Τραμπ προς την Ευρώπη, την οποία κάποιοι συνεργάτες του πολύ ωμά ενίοτε εκφράζουν και επισήμως. Υπό παρόμοιες συνθήκες, οποίες και αν είναι οι πραγματικές προθέσεις του Τραμπ για την Ατλαντική Συμμαχία, η Ευρώπη καλείται να αναλάβει ζωτικές για το μέλλον της γεωπολιτικές και οικονομικές ευθύνες. Προκλήσεις για την Ευρώπη Όποια και αν είναι η πορεία των σχέσεων Αμερικής - Ευρώπης, η πολιτική της Ουάσιγκτον έχει ήδη δημιουργήσει νέους αντίθετους ανέμους για την Ευρώπη στο εμπόριο, την οικονομική ανάπτυξη και την άμυνα. Οι αμερικανικοί δασμοί θα μπορούσαν να μειώσουν την ανάπτυξη της Ευρώπης έως και 0,5% του ΑΕΠ και η οικοδόμηση της δικής της άμυνας ίσως κοστίσει πάνω από το 1,5% του ΑΕΠ σε πρόσθετες ετήσιες δαπάνες, σε μια εποχή που πολλοί ευρωπαϊκοί προϋπολογισμοί είναι επιβαρυμένοι. Και δεν είναι μόνο η αμερικανική πίεση που προκαλεί ανησυχία. Η Ευρώπη βρίσκεται τώρα μόνη της για να αντιμετωπίσει τις πολύπλευρες και διαπλεκόμενες προκλήσεις μιας ρεβανσιστικής Ρωσίας σε πλήρη πορεία πολέμου, ενώ η κινεζική πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα, μέσω των κινεζικών εξαγωγών, απειλεί την ευρωπαϊκή βιομηχανία και τη χαλαρή ανάπτυξη της ηπείρου, με βάρος πάνω από 750 δισ. ευρώ τον χρόνο. Πέρα όμως από τις αρνητικές πτυχές, η απομάκρυνση των ΗΠΑ δημιουργεί επίσης μια μοναδική ευκαιρία για την Ευρώπη στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Η χαοτική δασμολογική πολιτική της αμερικανικής κυβέρνησης, το φορολογικό νομοσχέδιο που διαπερνά τον προϋπολογισμό και οι επιθέσεις στην Federal Reserve έχουν τρομάξει τους επενδυτές και τις εταιρείες, πολλές από τις οποίες απομακρύνονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και αναζητούν ασφαλή λιμάνια στην Ευρώπη και αλλού. Τον Μάρτιο, μια μηνιαία έρευνα της Bank of America σε 198 παγκόσμιους επενδυτές, που αντιπροσωπεύουν σχεδόν 530 δισεκατομμύρια δολάρια σε περιουσιακά στοιχεία υπό διαχείριση, έδειξε τη μεγαλύτερη ανακατανομή από τις αμερικανικές μετοχές στις ευρωπαϊκές μετοχές, στην ιστορία της έρευνας. Καθώς η Ουάσιγκτον κλείνεται στον εαυτό της, η υπόλοιπη Δύση αναζητά απεγνωσμένα νέα ηγεσία για να υποστηρίξει τους οικονομικούς κανόνες ασφαλείας και τις οικονομικές της δομές. Εάν παίξει σωστά τα χαρτιά της, η Ευρώπη θα μπορούσε να αναλάβει τον ρόλο που έχουν παραμελήσει οι Ηνωμένες Πολιτείες. Οι δε μεταρρυθμίσεις που πρέπει να κάνει η Ευρώπη είναι σαφείς. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα πρέπει να αυξήσουν τις δημόσιες επενδύσεις –και τον συντονισμό– σε αμυντικούς και στρατηγικούς τομείς όπως η κρίσιμη τεχνολογία. Θα πρέπει, με άλλα λόγια, να ενισχύσουν το κράτος, το οποίο όμως σε καμιά περίπτωση δεν θα μοιάζει με τα σημερινά. Πρέπει να περάσουν οικονομικές μεταρρυθμίσεις για να εξασφαλίσουν τη μακροπρόθεσμη ανταγωνιστικότητα της Ε.Ε. και είναι ανάγκη να καινοτομήσουν στη λήψη αποφάσεων σχετικά με τις κυρώσεις και τις κρίσιμες πτυχές της εμπορικής πολιτικής, τόσο εντός όσο και εκτός ΕΕ. Κατά κάποιο τρόπο, η ήπειρος κινείται ήδη προς αυτή την κατεύθυνση. Τον Μάρτιο, η Γερμανία ψήφισε μια τόνωση ύψους 500 δισεκατομμυρίων ευρώ (542 δισεκατομμύρια δολάρια) και χαλάρωσε τα όρια κρατικού δανεισμού για να πληρώσει για την άμυνα και τις υποδομές. Ομοίως, το Σχέδιο ReArm Europe της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μια πρωτοβουλία για την επιτάχυνση των αμυντικών δυνατοτήτων και του συντονισμού του μπλοκ (γνωστή σήμερα ως SAFE), διέθεσε 150 δισεκατομμύρια ευρώ σε αμυντικά δάνεια στα κράτη-μέλη. Αλλά οι Ευρωπαίοι ηγέτες πρέπει να κάνουν πολύ περισσότερα, και εξακολουθεί να υπάρχει έλλειψη αίσθησης του επείγοντος σε ορισμένες περιπτώσεις. Η E.E. πρέπει να συνειδητοποιήσει τη δύναμη που έχει ως η δεύτερη μεγαλύτερη παγκόσμια οικονομία, από πλευράς ΑΕΠ, και να συνεργαστεί στενά με εταίρους εκτός της Ένωσης, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ουκρανία. Αν το πράξει, θα αναδειχθεί ένας πιο οικονομικά σημαντικός παράγοντας, στην ταραγμένη νέα γεωπολιτική εποχή. Μια εποχή, στην οποία, ειδικά στην Ε.Ε., κρίσιμος θα είναι ο αποσταθεροποιητικός ρόλος του Ισλάμ, με το οποίο η Ευρώπη έχει παλαιούς λογαριασμούς σε εκκρεμότητα και το οποίο επανέρχεται στο προσκήνιο με παλαιά αυτοκρατορικά όνειρα προς υλοποίηση. Όνειρα τα οποία σε μια δεδομένη στιγμή θα μπορούσαν να μετατρέψουν έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο σε Θερμό Εφιάλτη. 2. Νέος Ψυχρός Πόλεμος σε πολυπολική εποχή Σε αντίθεση με τη διπολική δομή που επικρατούσε στο μεγαλύτερο μέρος του Ψυχρού Πολέμου του 20ού αιώνα, το τρέχον παγκόσμιο τοπίο, πέρα από την αντιπαράθεση Κίνας - ΗΠΑ, διαμορφώνεται επίσης από την τεχνολογική κυριαρχία, την οικονομική αλληλεξάρτηση και τον μάλλον πρωτόγνωρο ανταγωνισμό επιρροής σε αναδυόμενες περιοχές, όπως η Αφρική, η Λατινική Αμερική και η Νοτιοανατολική Ασία. Ενώ η άνοδος της Κίνας είναι σαφής, αναδυόμενες περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Βραζιλία, η Τουρκία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Νότια Αφρική και η Ινδονησία, επιδιώκουν επίσης να διαμορφώσουν την περιφερειακή και παγκόσμια δυναμική. Προκύπτει έτσι μία νέα τάξη πραγμάτων, η οποία και θα επιβάλλει νέους κανόνες στρατηγικής και διπλωματίας. Την ώρα συνεπώς που οι περισσότεροι ειδήμονες της παγκόσμιας πολιτικής συγκυρίας εστιάζουν την προσοχή τους σε έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας, πρόσφατες έρευνες διαπιστώνουν ότι οι παγκόσμιοι κίνδυνοι είναι πολύ ευρύτεροι και εμπλέκονται σε αυτούς 34 χώρες που έχουν σημαντική διεθνή επιρροή και διεκδικούν μερίδια γεωπολιτικής ισχύος και όχι μόνον. Έτσι οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι σήμερα υπερβαίνουν τα επίπεδα που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, λόγω των αυξημένων στρατιωτικών δαπανών, των καθυστερημένων προσπαθειών για πυρηνικό αφοπλισμό και του μειωμένου ρόλου πολυμερών θεσμών, όπως τα Ηνωμένα Έθνη. Θεσμοί εξάλλου που και αυτοί καλούνται να τύχουν αναθεώρησης και νέου σχεδιασμού. Μπονγκ Τσέι Σον, Ελεύθερος Κομμουνισμός, 2009/2010, Κορεατικός Σύνδεσμος Μουσείων Τέχνης, Σεούλ. Ο πολλαπλασιασμός προηγμένων τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, οι ημιαγωγοί και οι υποδομές 5G, έχει μεταμορφώσει τη δυναμική της ισχύος, με τα κράτη να ανταγωνίζονται για να εξασφαλίσουν στρατηγική κυριαρχία σε αυτούς τους τομείς. Εν τω μεταξύ, η οικονομική αλληλεξάρτηση, που κάποτε έπαιζε ρόλο σταθεροποιητικής δύναμης, μετατρέπεται ολοένα και περισσότερο σε όπλο, όπως φαίνεται στους εμπορικούς πολέμους, τις κυρώσεις και την σκόπιμη αποσύνδεση των αλυσίδων εφοδιασμού σε κρίσιμους κλάδους. Αυτές οι δυναμικές επιδεινώνονται από την εντατικοποίηση των συγκρούσεων δι’ αντιπροσώπων, τις τακτικές υβριδικού πολέμου και τις εκστρατείες παραπληροφόρησης που αποσταθεροποιούν αισθητά τις παγκόσμιες συμμαχίες και διαβρώνουν την εμπιστοσύνη μεταξύ των εθνών. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες έγιναν πεδία πολέμων δι’ αντιπροσώπων, οικονομικής εκμετάλλευσης και πολιτικών παρεμβάσεων, επιδεινώνοντας την αστάθεια, τη φτώχεια και την υπανάπτυξη. Σήμερα, καθώς εντείνονται οι παγκόσμιες διαμάχες για την εξουσία, τα έθνη στην Αφρική, τη Λατινική Αμερική και μέρη της Ασίας κινδυνεύουν να εμπλακούν σε αντιπαραθέσεις, αντιμετωπίζοντας αυξημένες οικονομικές πιέσεις, διαταραγμένες εμπορικές συνεργασίες και μειωμένη πρόσβαση σε κρίσιμες επενδύσεις. Το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους πλέον υπερβαίνει τις επενδύσεις σε βασικές υπηρεσίες για πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, υπονομεύοντας την ικανότητά τους για βιώσιμη ανάπτυξη. Ο ανταγωνισμός για επιρροή μεταξύ ισχυρών εθνών μπορεί να υπονομεύσει τις προτεραιότητες τοπικής διακυβέρνησης και ανάπτυξης, αποσπώντας την προσοχή από επείγουσες προκλήσεις. Όπως αυτή της θεσμικής προσαρμογής σε συνθήκες κράτους δικαίου. Εξάλλου, όλο και περισσότερο, παρόμοιες θεσμικές μεταρρυθμίσεις δεν είναι διεθνώς δημοφιλείς, ενώ παγκοσμίως ο αριθμός των χωρών με δημοκρατικό πολίτευμα μειώνεται. Ακόμα χειρότερα, παρόμοιες τάσεις εκδηλώνονται τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες, όσο και στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση, που θεωρείται πρότυπο δημοκρατικού και κοινωνικού χώρου. Ας σημειωθεί επίσης ότι παρά την ισχύ που διαθέτουν ΗΠΑ, Κίνα, Ε.Ε. και Ρωσία, τα είκοσι τελευταία χρόνια ο αριθμός των χωρών που αυξάνουν τη διεθνή επιρροή τους μεγαλώνει. Όπως επισημαίνει ο διεθνολόγος Κλίφορντ Γκάτσε, ο αριθμός των χωρών με σημαντική επιρροή σε περισσότερα από πέντε άλλα έθνη σχεδόν έχει τριπλασιαστεί, από 13 στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου σε 34 το 2024. Εκτός από την Κίνα και την Ινδία, χώρες όπως η Τουρκία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Βιετνάμ, η Νότια Αφρική, η Βραζιλία και η Ινδονησία αυξάνουν την επιρροή τους. Η τελευταία έκθεση του Ινστιτούτου για την Οικονομία και την Ειρήνη, που εξετάζει τις «νέες γεωπολιτικές τάσεις για την επιρροή», προσφέρει μια κριτική ανάλυση των τρεχουσών τάσεων στις διεθνείς υποθέσεις. Εξετάζει δε αν ο κόσμος έχει εισέλθει σε φάση ενός νέου Ψυχρού Πολέμου ή σε κάτι που είναι πρωτόγνωρο και άρα συνδεδεμένο με την ψηφιακή εποχή μας. Στο πλαίσιο αυτό, η έκθεση υπογραμμίζει ότι στην παρούσα κατάσταση, παρατηρείται μια τάση εδραίωσης μεγάλων παγκόσμιων συμμαχιών, με τη Ρωσία, την Κίνα, τη Βόρεια Κορέα και το Ιράν να ενισχύουν τις επίσημες συμφωνίες, ενώ οι σύμμαχοι του NATO υπερβαίνουν πλέον τις δεσμεύσεις τους για αμυντικές δαπάνες ύψους 2% του ΑΕΠ. Γενικά δε, οι διεθνείς στρατιωτικές δαπάνες, βρίσκονται πλέον στο υψηλότερο επίπεδό τους από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, με αξιοσημείωτη αύξηση από την έναρξη του πολέμου Ρωσίας-Ουκρανίας. Οι εντάσεις έχουν επίσης αυξηθεί λόγω εμπορικών διαφορών, στρατιωτικών συγκεντρώσεων στη Νότια Σινική Θάλασσα και ανταγωνισμού για τεχνολογική κυριαρχία. Οι ενέργειες της Ρωσίας, συμπεριλαμβανομένης της προσάρτησης της Κριμαίας το 2014 και της εισβολής στην Ουκρανία το 2022, έχουν πολώσει περαιτέρω τις παγκόσμιες συμμαχίες και έχουν ωθήσει το NATO να επεκτείνει και να επαναβεβαιώσει τον ρόλο του στην ευρωπαϊκή ασφάλεια. Ταυτόχρονα, οι ιδεολογικές διαιρέσεις έχουν βαθύνει, με αυταρχικά καθεστώτα όπως η Κίνα και η Ρωσία να προωθούν εναλλακτικά μοντέλα διακυβέρνησης σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Αυτές οι εξελίξεις, σε συνδυασμό με την άνοδο της στρατηγικής αποσύνδεσης και την αναζωπύρωση των συγκρούσεων δι’ αντιπροσώπων σε περιοχές όπως η Αφρική και η Μέση Ανατολή, προκαλούν παραλληλισμούς με την εποχή του Ψυχρού Πολέμου του διπολικού ανταγωνισμού, αν και τώρα σε ένα πιο διασυνδεδεμένο και πολυπολικό παγκόσμιο πλαίσιο. Ενώ υπάρχουν παραλληλισμοί με τον Ψυχρό Πόλεμο, το σύγχρονο διεθνές σύστημα διαφέρει σημαντικά σε βασικούς τομείς όπως το εμπόριο, η αλληλεξάρτηση, η άνοδος των αναδυόμενων δυνάμεων και οι παγκόσμιες μεγατάσεις, όπως η κλιματική αλλαγή και η κυβερνοασφάλεια. Αυτές οι μετατοπίσεις υπογραμμίζουν την ανάγκη για λεπτότητα στις συζητήσεις για τον «νέο Ψυχρό Πόλεμο», αντί για απόλυτες συγκρίσεις. Η αυξανόμενη κυριαρχία της Κίνας Μια σημαντική διαπίστωση που προκύπτει από τον πίνακα της επιρροής των 20 ισχυρότερων χωρών του πλανήτη μας (G20) σε πέντε μεγάλες περιοχές του, όπως η Λατινική Αμερική, η Νότια Ασία, η Μ. Ανατολή, Β. Αφρική και Υποσαχάρια Αφρική, είναι ότι η δυτική επίδραση από 70% που ήταν πριν 35 χρόνια, σήμερα δεν ξεπερνά το 45%, με την αντίστοιχη της Κίνας να οδεύει προς το 50% από 5% που ήταν το 1990! Και από την άποψη αυτή, εντυπωσιάζει το κινεζικό ποσοστό στην Αφρική (30%) και την Ασία - Ειρηνικό (18%). Σύμφωνα με την έκθεση του Ινστιτούτου για την Οικονομία και την Ειρήνη (ΙΡΕ): «…η εξέταση δύο ξεχωριστών περιοχών, της Δυτικής Αφρικής και της Νότιας Ασίας, αποκαλύπτει αντιφατικές δυναμικές. Ενώ η άνοδος της Κίνας είναι εμφανής και στις δύο, η Δυτική Αφρική έχει δει την Κίνα να αναδεικνύεται ως ο κυρίαρχος εξωτερικός κρατικός παράγοντας με ελάχιστο ανταγωνισμό. Αντίθετα, η Νότια Ασία έχει βιώσει σημαντικά μεγαλύτερο ανταγωνισμό για επιρροή. Από το 2000, η γαλλική επιρροή στη Δυτική Αφρική έχει παρουσιάσει σημαντικές διακυμάνσεις, με έντονες αυξήσεις και μειώσεις, ενώ η Κίνα έχει δείξει σταθερή ανάπτυξη, αποτελώντας την κυρίαρχη δύναμη». Γύρω στο 2011, η Κίνα ξεπέρασε τις ΗΠΑ, η επιρροή των οποίων έχει μειωθεί απότομα έκτοτε. Η αυξανόμενη κυριαρχία της Κίνας οφείλεται κυρίως σε οικονομικά συμφέροντα, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών επενδύσεων σε ορυχεία, γεωργία και τηλεπικοινωνίες. Εκτιμάται ότι σήμερα η Κίνα ελέγχει το 50% περίπου του αφρικανικού ορυκτού πλούτου. Από το 2000, η Νότια Ασία έχει δει σημαντικές αυξήσεις στο ποσοστό επιρροής που κατέχουν οι περιφερειακές και παγκόσμιες δυνάμεις Ινδία, Κίνα και ΗΠΑ. Η περιοχή υπόκειται σε σημαντικό γεωπολιτικό ανταγωνισμό, με την αυξανόμενη επιρροή της Κίνας να εκδηλώνεται σε πρωτοβουλίες όπως ο Οικονομικός Διάδρομος Κίνας-Πακιστάν (CPEC). Στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας Belt and Road (Μια Ζώνη, Ένας Δρόμος), η Κίνα έχει χρηματοδοτήσει λιμάνια, αυτοκινητόδρομους και ενεργειακές υποδομές, εξασφαλίζοντας πρόσβαση στην Αραβική Θάλασσα. Η Ινδία και οι ΗΠΑ έχουν αυξήσει τις επενδύσεις και το στρατηγικό ενδιαφέρον τους στη Νότια Ασία, με την Ινδία να βρίσκεται συχνά σε άμεσο ανταγωνισμό με την Κίνα και το Πακιστάν, ενώ οι ΗΠΑ επιδιώκουν επίσης να αντιμετωπίσουν την κινεζική επιρροή. Δεν προκαλεί έκπληξη έτσι ότι την τελευταία δεκαπενταετία, το πεδίο των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων εξελίσσεται συνεχώς σε πραγματικό ναρκοπέδιο, με υψηλά επίπεδα ανταγωνισμού. Η Υποσαχάρια Αφρική, ιδίως οι ανατολικές και νότιες περιοχές, αναδείχθηκε ως βασική περιοχή υψηλού ανταγωνισμού, λόγω της μειωμένης διπολικής δομής του Ψυχρού Πολέμου και της αυξημένης εμπλοκής μιας σειράς εξωτερικών παραγόντων. Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης αναδύθηκε μια μονοπολική εποχή με τις ΗΠΑ κυρίαρχη δύναμη. Με την πάροδο του χρόνου, νέοι παίκτες, όπως η Κίνα, περιφερειακές δυνάμεις και πολυεθνικοί οργανισμοί, άρχισαν να ανταγωνίζονται για επιρροή, ενώ παραδοσιακές δυνάμεις όπως η Γαλλία προσπάθησαν να διατηρήσουν τη θέση τους. Αυτός ο ανταγωνισμός τροφοδοτήθηκε από τις προσπάθειες για την εξασφάλιση πρόσβασης σε φυσικούς πόρους, όπως το πετρέλαιο και τα ορυκτά, και για τη διαμόρφωση πολιτικών αποτελεσμάτων μετά από εσωτερικές συγκρούσεις και κρατική αστάθεια σε όλη την περιοχή. Διευρύνεται ο πολυπολικός ανταγωνισμός Ο εξωτερικός πολυπολικός ανταγωνισμός επηρέασε σημαντικά και τον συριακό εμφύλιο πόλεμο. Η υποστήριξη από τη Ρωσία και το Ιράν επέτρεψε στο καθεστώς Άσαντ να επιβιώσει και να πετύχει τη νίκη πριν από τη δραματική κατάρρευσή του τον Δεκέμβριο του 2024. Η Ρωσία και η Τουρκία εδραίωσαν τις θέσεις τους ως τα κράτη με τη μεγαλύτερη επιρροή στη Συρία από το 2024. Εν τω μεταξύ, χώρες που δεν ήταν πρόθυμες να υποστηρίξουν το καθεστώς Άσαντ, όπως η Γερμανία, έχασαν αυτό που κάποτε ήταν σημαντική επιρροή. Η Συρία δείχνει επίσης την ασταθή φύση που μπορεί να έχει ο εξωτερικός ανταγωνισμός επιρροής στις συγκρούσεις. Η Τουρκία λοιπόν είναι πιθανό να ενισχύσει την επιρροή της, δεδομένης της υποστήριξής της σε αρκετές από τις πιο ισχυρές παρατάξεις που τώρα είναι ανερχόμενες στη Συρία. Μία άλλη επικίνδυνη περιοχή είναι επίσης και αυτή του Σαχέλ στην Αφρική. Ξένες δυνάμεις, τοπικές κυβερνήσεις και μη κρατικοί παράγοντες προσπαθούν όλοι να διαμορφώσουν πολιτικά και οικονομικά αποτελέσματα μέσω στρατιωτικών παρεμβάσεων, αναπτυξιακής βοήθειας και πολιτικών συμμαχιών, δημιουργώντας έτσι ένα πολύπλοκο περιβάλλον. Υπάρχει επίσης σημαντικός ανταγωνισμός στο Περού, τη Βραζιλία, την Ινδία και τη Νοτιοανατολική Ασία. Η αυξανόμενη οικονομική και στρατιωτική ισχύς της έχει τοποθετήσει την Ινδία ως βασικό παράγοντα στον Ινδο-Ειρηνικό, εξισορροπώντας τις σχέσεις με τις ΗΠΑ και την Κίνα. Καθώς η Ινδία ενισχύει τους δεσμούς της με τις ΗΠΑ και τους συμμάχους της, αντιμετωπίζει ανταγωνισμό από την Κίνα, η οποία επιδιώκει να επεκτείνει την επιρροή της, ιδίως μέσω της Πρωτοβουλίας Belt and Road, και στον Ινδικό Ωκεανό. Στη Βραζιλία, ο περιφερειακός ανταγωνισμός καθοδηγείται από την ηγεσία της στη Λατινική Αμερική, την οικονομική της ισχύ και τον στρατηγικό της ρόλο σε παγκόσμιους θεσμούς όπως oι BRICS. Η αυξανόμενη επιρροή της, ιδίως στην Κίνα και άλλες αναδυόμενες οικονομίες, έχει εντείνει την αντιπαλότητα με τις ΗΠΑ και άλλες δυτικές δυνάμεις σχετικά με οικονομικές και πολιτικές ευθυγραμμίσεις. Ο ανταγωνισμός του Περού προκύπτει από τους πλούσιους φυσικούς του πόρους, ιδίως στους τομείς της εξόρυξης και της ενέργειας, καθιστώντας το επίκεντρο εξωτερικών παραγόντων, ιδίως της Κίνας. Περισσότερα κράτη ασκούν πλέον υψηλότερα επίπεδα επιρροής σε περισσότερες χώρες από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία. Ο αριθμός των χωρών που ασκούν επιρροή άνω του 10% σε πέντε ή περισσότερες χώρες έχει αυξηθεί σημαντικά με την πάροδο του χρόνου. Το 1960, μόνο πέντε χώρες έφτασαν σε αυτό το επίπεδο, αλλά σήμερα, όπως ήδη αναφέραμε, υπάρχουν 34. Αυτή η τάση αντανακλά τη συνολική άνοδο των μεσαίων δυνάμεων, αν και μέρος της αύξησης πιθανότατα αποδίδεται στους γύρους διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2004 και το 2007. Συνολικά, όταν ένα ισχυρό κράτος αποκτά επιρροή σε μια περιοχή, αυτό αντισταθμίζεται από απώλειες αλλού. Αυτό αντικατοπτρίζει τα απόλυτα επίπεδα ισχύος και επιρροής που μπορεί να ασκήσει οποιοδήποτε ισχυρό κράτος και τους περιορισμούς ακόμη και ισχυρών ή ανερχόμενων κρατών. Οι δύο μεγαλύτερες δυνάμεις, οι ΗΠΑ και η Κίνα, είναι κυρίαρχες, αλλά με διαφορετικές ζώνες μεγαλύτερης επιρροής. Οι ΗΠΑ έχουν επιρροή άνω του 10% σε 74 χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος (LMIC), ενώ η Κίνα έχει σε 65. Στο μέτρο δε που τα δύο κράτη έχουν παρόμοια επίπεδα επιρροής στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού, υπάρχουν διαφορές επιρροής αλλού, με την Κίνα να διατηρεί επιρροή σε 27 κράτη της Υποσαχάριας Αφρικής σε σύγκριση με εννέα για τις ΗΠΑ. Αντιθέτως οι ΗΠΑ κυριαρχούν στη Λατινική Αμερική με 32 κράτη σε σύγκριση με τα επτά της Κίνας. Σε αυτό το μέτρο τουλάχιστον υπάρχει επίσης σχετική σταθερότητα, με το status quo να είναι ένα πολύ κοινό αποτέλεσμα. Σε όλες τις περιοχές, η μεγαλύτερη αύξηση για μια μεμονωμένη χώρα επιρροής ήταν η αύξηση έξι κρατών από την Κίνα, και η μεγαλύτερη απώλεια επιρροής ήταν οκτώ κράτη για τη Ρωσία. Εκτός από τις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις, οι περισσότερες μεγάλες οικονομίες τείνουν να επικεντρώνουν την επιρροή τους σε μία μόνο περιοχή. Η Βραζιλία, η Αυστραλία, το Μεξικό, ο Καναδάς, η Ινδονησία, η Τουρκία και η Ελβετία επηρεάζουν μόνο μία περιοχή και, με εξαίρεση τον Καναδά και την Ελβετία, η επιρροή αυτή ασκείται εντός της δικής τους ζώνης. Αυτό δείχνει ότι τα απόλυτα επίπεδα επιρροής παρέχουν επίσης μια προοπτική που εκτείνεται πέρα από τους τίτλους ειδήσεων σχετικά με συγκεκριμένες ισχυρές χώρες, οι οποίες όμως στη σημερινή ρευστή εποχή μας αντιμετωπίζουν ανταγωνισμούς και πιέσεις που μεταλλάσσονται και κλονίζουν εδραιωμένες μυθολογικές βεβαιότητες. [1] Bantam Press, Λονδίνο 2021. Ελλην. έκδοση: σε μτφρ. Γιώργου Αποσκίτη, Ασίνη, Αθήνα 2024. [2] Ian Bremmer, “The Technopolar Moment. How Digital Powers Will Reshape the Global Order”, Foreign Affairs, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021.

Ποιος «Νέος Ψυχρός Πόλεμος»;

Σύνδεση