Παγκόσμια τάξη – ένας αυτοσχέδιος σχεδιασμός

Οι αρχιτέκτονες της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης δεν έδρασαν με βάση κάποιο συνεκτικό σχέδιο. Το οικοδόμημά τους χτίστηκε όπως ένας καθεδρικός ναός: με μια διαδικασία απρόβλεπτη και εξελισσόμενη μέσα από αυτοσχεδιασμούς και ανατροπές. Στη σύγχρονη αρχιτεκτονική ξεκινά κανείς από το σχέδιο για να καταλήξει στο σκυρόδεμα. Οι καθεδρικοί ναοί, αντίθετα, είναι αποτέλεσμα διαρκούς αυτοσχεδιασμού και όχι κάποιου μεγάλου σχεδίου. Στην πορεία των εργασιών μπορεί να προστεθεί μια αντηρίδα ή να αφαιρεθεί ένα κλίτος. Η χρήση τους αλλάζει. Η Αγία Σοφία υπηρέτησε τον βυζαντινό χριστιανισμό, την Εκκλησία της Ρώμης και αργότερα έγινε τζαμί. Οι καθεδρικοί ναοί μπορεί να καταρρεύσουν αλλά και να αναγεννηθούν από τις στάχτες τους, όπως συνέβη στις μέρες μας με την Παναγία των Παρισίων. Η παρομοίωση της παγκόσμιας τάξης με τον καθεδρικό ναό βοηθά να δούμε υπό νέο πρίσμα τόσο την ίδια όσο και την αναμόρφωσή της. Τείνουμε να περιγράφουμε την τρέχουσα τάξη πραγμάτων ως αρχιτεκτονικό σχέδιο που δημιούργησαν κάποιοι πεφωτισμένοι πολιτικοί στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι η «φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη» μας, η «παγκόσμια τάξη που βασίζεται σε κανόνες» ή ο «κόσμος που έφτιαξε η Αμερική». Ωστόσο σήμερα υπάρχουν φόβοι ότι το αρχιτεκτόνημα καταρρέει. Οι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί αναζωπυρώνονται· η φιλελεύθερη δημοκρατία υποχωρεί. Η παγκοσμιοποίηση αντιστρέφεται, ο προστατευτισμός επανέρχεται. Ο απόηχος της δεκαετίας του 1930 φτάνει ακόμα στα αυτιά μας, όμως σήμερα αντιμετωπίζουμε απειλές εντελώς διαφορετικές από εκείνες της γενιάς του Ουίνστον Τσώρτσιλ: έναν θερμοπυρηνικό Αρμαγεδδώνα, μια οικολογική κατάρρευση, ακόμη και πιθανές συγκρούσεις με τους μηχανικούς απογόνους μας. Αν θεωρούσαμε ότι η παγκόσμια τάξη εγκαθιδρύεται μέσω μιας δομημένης αρχιτεκτονικής προσέγγισης, μια από τις ανησυχίες μας θα ήταν ότι η αναμόρφωσή της μπορεί να συμβεί μόνο μετά από έναν μεγάλο πόλεμο που θα συντρίψει το ετοιμόρροπο κτίσμα σαν μπάλα κατεδάφισης. Οι ημερομηνίες που γενικά συνδέονται με την εγκαθίδρυση μιας νέας παγκόσμιας τάξης (1648, 1714, 1815, 1919 και 1945) σηματοδοτούν όλες το τέλος καταστροφικών πολέμων. Και όμως, η παρομοίωσή της με καθεδρικό ναό παραπέμπει στη δυνατότητα να αναμορφωθεί χωρίς να καταστραφεί. Οι καθεδρικοί ναοί εξελίσσονται στον χρόνο και υφίστανται προσαρμογές, παραμένοντας αναγνωρίσιμοι ως καθεδρικοί ναοί. Ομοίως, η αναμόρφωση της παγκόσμιας τάξης μπορεί να επιτευχθεί αυτοσχεδιαστικά και όχι μόνο μέσω της κατάρρευσής της. Η παραπάνω παρομοίωση εκφράζει την ιστορική πραγματικότητα με μεγαλύτερη ακρίβεια από ό,τι μια παρομοίωση με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Η παγκόσμια τάξη σπανίως προκύπτει ως συγκεκριμένη σύλληψη· προκύπτει μέσα από διαρκή αυτοσχεδιασμό, προσαρμογή και αναδιαμόρφωση. Μπορούμε εύλογα να θεωρήσουμε ως σημείο εκκίνησης την Χάρτα του Ατλαντικού, τον Αύγουστο του 1941. Η συμφωνία αυτή διατύπωσε τα ιδανικά που θα καθοδηγούσαν τον μεταπολεμικό κόσμο. Ανάμεσά τους το φιλελεύθερο εμπόριο, η αυτοδιάθεση και η συλλογική επίλυση των διαφορών. Οι διασκέψεις κορυφής που έγιναν στη διάρκεια του πολέμου έδωσαν θεσμική μορφή στις προαναφερθείσες έννοιες. Με αφετηρία την Κοινωνία των Εθνών, η διάσκεψη του Νταμπάρτον Όουκς [1944] οραματίστηκε έναν νέο διεθνή οργανισμό που θα αντιπροσώπευε τα έθνη-κράτη και θα έλυνε τις διαφορές τους. Η διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς συνέλαβε την ιδέα ενός Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) που θα επέβλεπε τη γενική μετάβαση στη μετατρεψιμότητα των νομισμάτων και θα απελευθέρωνε τις κυβερνήσεις από την ακαμψία του παλαιού κανόνα του χρυσού. Δύο μεγάλα ζητήματα διαμόρφωσαν τη νέα παγκόσμια τάξη. Το πρώτο αφορούσε τη διεθνή ηγεσία και την πολυμερή συνεργασία. Το δεύτερο αφορούσε την εθνική κυριαρχία και την αλληλεξάρτηση των κρατών. Το πρώτο ζήτημα συνδεόταν πρωτίστως με τον ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών. Ενώ οι ιστορικοί μελετητές τονίζουν συχνά τις κυριαρχικές βλέψεις της Αμερικής, η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη. Οι Αμερικανοί στις αρχές της δεκαετίας του 1940 ήταν διχασμένοι. Κάποιοι οραματίζονταν ένα κοινό μέλλον για όλο τον πλανήτη. Άλλοι προσέβλεπαν στον επαναπατρισμό, μετά τη λήξη του πολέμου, των στρατευμάτων που είχαν σταλεί εκτός χώρας και στον περιορισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων και δαπανών. Και κάποιοι άλλοι ήλπιζαν να διδάξουν στη διεθνή κοινότητα την έννοια της νεωτερικότητας. Το δεύτερο ζήτημα συνδεόταν πρωτίστως με την προθυμία των κυβερνήσεων να συμμορφωθούν σε διεθνείς κανόνες. Ο Χάρτης του ΟΗΕ αποτύπωνε αυτή την τάση, ανάγοντας τα οικουμενικά ανθρώπινα δικαιώματα σε υψηλό στόχο και επιβεβαιώνοντας την απόλυτη εδαφική κυριαρχία των εθνών-κρατών. Ομοίως, το ΔΝΤ επεδίωκε να αποκαταστήσει μια ενοποιημένη παγκόσμια οικονομία, αλλά συγχρόνως επέτρεπε στις χώρες ευρύ πεδίο διαχείρισης της οικονομίας τους για την επιδίωξη των εθνικών στόχων. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το αποτέλεσμα των σχεδιασμών που έγιναν στη διάρκεια του πολέμου αποτελούσε μάλλον έναν συνδυασμό επιδιώξεων και αντιφάσεων παρά μια συγκροτημένη αρχιτεκτονική ιδέα. Η μοίρα της παγκόσμιας τάξης βρισκόταν ουσιαστικά στα χέρια των Αμερικανών. Το 1945 οι Ηνωμένες Πολιτείες παρήγαγαν το 60% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής και το μεγαλύτερο μέρος του πετρελαίου που αυτή χρησιμοποιούσε. Διέθεταν επίσης τα μόνα πυρηνικά όπλα στον κόσμο. Τι θα έκαναν οι Αμερικανοί με αυτή την τεράστια ευκαιρία; Οι πολιτικές ελίτ των ΗΠΑ είχαν αποκομίσει σκληρά διδάγματα από την πρόσφατη ιστορία. Όπως υποστήριζαν κάποιοι, η αποτυχία τους να ενταχθούν στην Κοινωνία των Εθνών είχε καταδικάσει την τελευταία μεγάλη πρωτοβουλία για την παγκόσμια τάξη. Πολλοί ψηφοφόροι συμφωνούσαν. Οι δημοσκοπήσεις στη διάρκεια του πολέμου έδειχναν ότι υπήρχε ισχυρή δημόσια υποστήριξη για τα Ηνωμένα Έθνη. Δεν πρέπει ωστόσο να θεωρούμε ότι υπήρχε κάποιος βαθύτερος λόγος για τα παραπάνω. Οι Αμερικανοί δεν είχαν βιώσει την καταστροφή του πολέμου όπως οι Ευρωπαίοι και οι Ανατολικοί Ασιάτες. Πέρα από όσους υπηρέτησαν στο εξωτερικό, λίγοι Αμερικανοί είχαν ταξιδέψει ποτέ εκτός χώρας. Η πολιτιστική προοπτική του έθνους συνέχιζε να είναι περιορισμένη: το 1940 ο πληθυσμός των ΗΠΑ παρέμενε αγροτικός σε ποσοστό 40% – διπλάσιο από το αντίστοιχο ποσοστό της Βρετανίας. Οι σοβαρότεροι προβληματισμοί της αμερικανικής κυβέρνησης την περίοδο 1945-46 αφορούσαν εσωτερικά ζητήματα. Στις κύριες προτεραιότητες περιλαμβάνονταν ο επαναπατρισμός των στρατευμάτων, η μετάβαση από μια οικονομία πολέμου σε μια οικονομία ειρήνης, και η αποτροπή φαινομένων όπως η οικονομική αναταραχή και ο αναβρασμός της εργατικής τάξης τη δεκαετία του 1930. Με βάση τα παραπάνω και με προτεραιότητα το αμερικανικό συμφέρον, το Κογκρέσο έδρασε άμεσα μετά τη λεγόμενη VJ Day, την ημέρα της νίκης επί της Ιαπωνίας, τερματίζοντας μέσα σε λίγες εβδομάδες το πρόγραμμα δανεισμού-εκμίσθωσης (Lend-Lease) που αφορούσε την παροχή βοήθειας προς τους πολεμικούς συμμάχους. Προσηλωμένοι στα εσωτερικά ζητήματα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ έδειξαν ελάχιστο ενδιαφέρον για τις ανάγκες των άλλων. Όταν ο Τζον Μέιναρντ Κέυνς μετέβη στην Ουάσιγκτον τον Δεκέμβριο του 1945 για να εισηγηθεί την εκχώρηση ενός τεράστιου δανείου, η κυβέρνηση υπό τον φόβο των αντιδράσεων του Κογκρέσου πρόσφερε 3,75 δισεκατομμύρια δολάρια με επιτόκιο δύο τοις εκατό και πολύ βαριά ανταλλάγματα. Οι όροι περιλάμβαναν τη διάλυση του συστήματος «αυτοκρατορικής προτίμησης», κάτι που έβαλε την ταφόπλακα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 οι Ηνωμένες Πολιτείες κατασκεύασαν μια παγκόσμια τάξη πολύ διαφορετική από τη διεθνή πολιτική τάξη που είχαν συλλάβει οι πρώτοι οραματιστές της το 1944-45. Η αρχική ιδέα στη διάρκεια του πολέμου ήταν να δημιουργηθεί μια θεσμική τάξη πραγμάτων που να αφορά όλα τα κράτη. Η μεταπολεμική πραγματικότητα όμως έφερε μια ιεραρχική τάξη πραγμάτων που ίσχυε μόνο για ένα τμήμα ενός διαιρεμένου πλανήτη. Τη λεγόμενη Pax Americana. Η οποία κατέστη εφικτή λόγω του Ψυχρού Πολέμου. Οι σχεδιαστές της παγκόσμιας τάξης στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο περίμεναν ότι η ΕΣΣΔ θα συμμετείχε στους μεταπολεμικούς θεσμούς. Η προσγείωση στην πραγματικότητα ήρθε στα τέλη του 1945 όταν οι Σοβιετικοί διπλωμάτες ανακοίνωσαν ότι η ΕΣΣΔ δεν θα εντασσόταν στο ΔΝΤ. Η απόφαση αναστάτωσε την κυβέρνηση των ΗΠΑ και ανάγκασε το Στέιτ Ντιπάρτμεντ να αναζητήσει την εξήγηση, που δόθηκε στο περίφημο «μακροσκελές τηλεγράφημα» του Τζορτζ Κέναν. Κατόπιν αυτού η αποξένωση Ανατολής-Δύσης λειτούργησε για τις ΗΠΑ ως κίνητρο για να αυξήσουν τις δεσμεύσεις και παροχές έναντι των συμμάχων και των κρατών με τα οποία διατηρούσαν πελατειακές σχέσεις, με τη μορφή παροχής βοήθειας ως προς την ασφάλεια, εμπορικών συμφωνιών και προγραμμάτων αναπτυξιακής αρωγής. Μια τέτοια γενναιοδωρία έγινε πολιτικά εφικτή λόγω της κινητήριας δύναμης του αντικομμουνισμού. Ο Πρόεδρος Τρούμαν, επιχειρώντας να συγκεντρώσει ψήφους υπέρ των πρωτοβουλιών του Ψυχρού Πολέμου, που περιλάμβαναν το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ, επισήμαινε με κάθε τρόπο στους ψηφοφόρους την επείγουσα ανάγκη αντιμετώπισης του κομμουνισμού στην Ευρώπη. Οι πρώτες δεσμεύσεις που ανέλαβαν οι ΗΠΑ ήταν τεράστιες όμως η Pax Americana δεν είχε ακόμα αποκτήσει σάρκα και οστά, κάτι που συνέβη πια με την ίδρυση του Οργανισμού Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ) στις αρχές του 1949. Η –πρωτοφανής στην αμερικανική ιστορία– συμμαχία σε καιρό ειρήνης σφράγισε τη νέα τάξη πραγμάτων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δημιούργησαν, αυτοσχεδιάζοντας ανάλογα με τις συνθήκες, μια παγκόσμια τάξη αρκετά διαφορετική από εκείνη που οραματίζονταν στο παρελθόν. Το ΝΑΤΟ εγκαθίδρυσε ένα νέο είδος παγκόσμιας τάξης: μια ιεραρχική συμμαχία όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέλαβαν πρωτοφανή ευθύνη για την ασφάλεια των δευτερευόντων κρατών. Με πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του νέου χαρακτήρα της, την πυρηνική ομπρέλα της Ουάσιγκτον. Η ευθύνη για την εδαφική ασφάλεια –απαραίτητο στοιχείο της σύγχρονης εθνικής κυριαρχίας– περνούσε από το κράτος-πελάτη στην υπερδύναμη. Ωστόσο το ΝΑΤΟ ήταν μια περιφερειακή συμμαχία, όχι ένα σχέδιο που αφορούσε όλο τον πλανήτη. Στην Ανατολική Ασία προέκυψε ένα άλλο είδος τάξης, που βασιζόταν σε διμερείς συνθήκες και όχι σε πολυμερείς εγγυήσεις. Στη δική μας περίπτωση, η πολιτική των ΗΠΑ διεκδικούσε τα όριά της στο τοπίο του Ψυχρού Πολέμου που ήταν πιο θολό και ακαθόριστο από εκείνο της Ευρώπης. Για να αποτρέψουν την κομμουνιστική εισβολή οι Ηνωμένες Πολιτείες καλλιέργησαν πελατειακά κράτη: Νότια Κορέα, Νότιο Βιετνάμ και Ταϊβάν. Η σχέση των παραπάνω κρατών με τις Ηνωμένες Πολιτείες –ανεξάρτητη και συγχρόνως εξαρτημένη– καθόρισε τη φύση της παγκόσμιας τάξης που προέκυψε στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Η Pax Americana δεν ήταν μια αυτοκρατορία που απομυζούσε τα κράτη-υπηκόους της, αλλά μια ένωση εθνών-κρατών, κατ’ όνομα κυρίαρχων αλλά ουσιαστικά εξαρτημένων από την αμερικανική προστασία και υποστήριξη. Αν παρομοιάσουμε το οικοδόμημα με καθεδρικό ναό, τότε η πυρηνική ομπρέλα της Ουάσιγκτον ήταν η οροφή του: ένα κέλυφος που το προστάτευε και συγχρόνως εξασφάλιζε τη δομική συνοχή του. Οι παροχές της Αμερικής προς τα άλλα κράτη παγίωσαν την Pax Americana. Τα αγαθά έρεαν από την Αμερική προς τον υπόλοιπο πλανήτη, εξασφαλίζοντας ασφάλεια, χρηματοδότηση και τεχνική βοήθεια στις χώρες του ελεύθερου κόσμου. Οι σύμμαχοι ωφελούνταν και το αποτέλεσμα ήταν ο καθαγιασμός μιας παγκόσμιας τάξης που χτίστηκε γύρω από τη μοναδική δύναμη των Ηνωμένων Πολιτειών. Ημέρα Νίκης εναντίον της Ιαπωνίας. Μόλις ο Πρόεδρος Χάρι Τρούμαν ανακοίνωσε στις 14 Αυγούστου 1945 την άνευ όρων παράδοση της Ιαπωνίας, οι πολίτες σε όλο τον κόσμο ξέσπασαν σε πανηγυρισμούς. Αρχείο Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ. Η Pax Americana δεν ήταν ποτέ σταθερή· διαρκώς επαναπροσδιοριζόταν. Οι ενέργειες για την αποτροπή της πυρηνικής απειλής εκφράζουν αυτή τη δυναμική. Τη δεκαετία του 1950, ο νεοεμφανιζόμενος κίνδυνος μιας αμοιβαίας βέβαιης καταστροφής αποδυνάμωσε την αξιοπιστία των αμερικανικών εγγυήσεων. Η παραχώρηση του επιχειρησιακού ελέγχου επί των τακτικών πυρηνικών όπλων στους συμμάχους έδινε μια προσωρινή λύση, όμως δεν έλυνε το βασικό δίλημμα του ΝΑΤΟ: θα διακινδύνευε στην πράξη η Ουάσιγκτον το Σικάγο για να σώσει το Παρίσι; Επιπλέον, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 η Ουάσιγκτον και η Μόσχα προσπαθούσαν από κοινού να περιορίσουν την διάδοση της τεχνολογίας των πυρηνικών όπλων στα μη πυρηνικά κράτη. Και όντως το κατάφερναν, ανατρέποντας όμως τις ισορροπίες της ψυχροπολεμικής παγκόσμιας τάξης. Ορισμένοι επικριτές σχολίαζαν καυστικά ότι το παλιό δίπολο Ανατολής-Δύσης έδινε τη θέση του σε ένα νέο χάσμα, αυτό μεταξύ των υπερδυνάμεων και των υπόλοιπων χωρών. Οι σύμμαχοι ανταποκρίθηκαν με διαφορετικούς τρόπους στους μετασχηματισμούς της Pax Americana. Η βρετανική πολιτική μετά την κρίση του Σουέζ συνδέθηκε στενά με την Ουάσιγκτον, ενώ η γαλλική πολιτική επιδίωκε να μεγιστοποιήσει την αυτονομία. Καθώς οι δύο αυτές χώρες αποκτούσαν δικά τους πυρηνικά οπλοστάσια, η στάση τους αντανακλούσε αυτή την απόκλιση. Οι Βρετανοί συνέδεσαν τις αποτρεπτικές τους δράσεις με εκείνες της Ουάσιγκτον, ενώ οι Γάλλοι δημιούργησαν μια ανεξάρτητη force de frappe (δύναμη κρούσης). Ελάχιστοι παρατηρητές αντιλήφθηκαν με την οξυδέρκεια του Ντε Γκωλ τις αδυναμίες μιας παγκόσμιας τάξης που θα είχε στο κέντρο της τις Ηνωμένες Πολιτείες. Από το 1958 και μετά, ο Ντε Γκωλ πρότεινε να αναδιαμορφώσει τη Δύση ως τριμερές διευθυντήριο όπου θα συμμετείχαν ισότιμα η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία. Μη λαμβάνοντας ικανοποιητική απάντηση, ο Ντε Γκωλ άσκησε καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 έντονες πιέσεις για μεγιστοποίηση της γαλλικής αυτονομίας μέσα στη δυτική συμμαχία. Τη δεκαετία εκείνη το ΝΑΤΟ αντιμετώπιζε προκλήσεις όχι μόνο σε διεθνές επίπεδο αλλά και εντός των Ηνωμένων Πολιτειών. Το κρίσιμο δεδομένο ήταν ότι η εγχώρια συναίνεση για τη διεθνή ηγεσία των ΗΠΑ δεν ήταν ποτέ ισχυρή. Εάν δεν αναλάμβανε ο Αϊζενχάουερ τον έλεγχο του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος το 1952, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν αποχωρήσει πρόωρα από το ΝΑΤΟ. Η τεράστια συμβολή του Αϊζενχάουερ στη μεταπολεμική τάξη ήταν η εξασφάλιση μιας δικομματικής «συναίνεσης» στον αμερικανικό διεθνισμό, η οποία λίγο ως πολύ διατηρήθηκε μέχρι τη δεκαετία του 1980. Όμως η συναίνεση αυτή δεν ήταν ποτέ τόσο βέβαιη όσο δείχνει εκ των υστέρων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 το Κογκρέσο έφτασε πολύ κοντά στο να ακυρώσει τη συμμετοχή των αμερικανικών στρατευμάτων στο ΝΑΤΟ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 το Δημοκρατικό Κόμμα ανέδειξε έναν προεδρικό υποψήφιο που καλούσε τους Αμερικανούς να φύγουν από τις άλλες χώρες και να «επιστρέψουν στα σπίτια τους». Τέτοια επεισόδια μας υπενθυμίζουν ότι ο αμερικανικός διεθνισμός, παρ’ όλο που άντεχε στον χρόνο, παρέμενε από πολλές απόψεις μια πρόταση που ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί. Από τα τέλη του 18ου αιώνα, η αμερικανική πολιτική στόχευε στην αποστασιοποίηση των Ηνωμένων Πολιτειών από την Ευρώπη, κι όχι στην παγκόσμια κυριαρχία τους. Επιπλέον, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν αναπτύξει τα θεσμικά εργαλεία μιας Μεγάλης Δύναμης. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 οι Αμερικανοί είχαν δημιουργήσει ένα κράτος εθνικής ασφάλειας, λειτουργώντας αυτοσχεδιαστικά ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, και δανειζόμενοι συχνά στοιχεία από βρετανικά μοντέλα: την Επιτροπή Αρχηγών Επιτελείων, το Βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο και τη Μυστική Υπηρεσία Πληροφοριών (MI6). Οι αδυναμίες των θεσμικών εργαλείων και της πολιτικής βούλησης δημιούργησαν εξαρχής προβλήματα στην αμερικανική τάξη πραγμάτων. Αυτό που κατέστησε εφικτή την Pax Americana στα μέσα του αιώνα ήταν το τεράστιο υλικό πλεονέκτημα που είχαν στη διάθεσή τους οι Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1945 η Ουάσιγκτον διέθετε χρηματικό πλούτο· οι Ευρωπαίοι και οι Ανατολικοί Ασιάτες όχι. Ωστόσο, μέσα στην εικοσιπενταετία που ακολούθησε το 1945, οι οικονομίες της Ευρώπης και της Ανατολικής Ασίας ανέκαμψαν από τα τραύματα του πολέμου. Μία συνέπεια της ανάκαμψης αυτής ήταν η αποσταθεροποίηση μιας παγκόσμιας τάξης που βασιζόταν στην απόλυτη αμερικανική πρωτοκαθεδρία. Όπως επίσης οι κρίσεις στο ισοζύγιο πληρωμών που ταλάνισαν το αμερικανικό δολάριο στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Με λίγα λόγια, η Pax Americana που δημιουργήθηκε με αυτοσχεδιασμούς στα τέλη της δεκαετίας του 1940 ήταν πλέον ασταθής. Η δεκαετία του 1970 έφερε κρίσεις και περισσότερους αυτοσχεδιασμούς. Μια μεγάλη κρίση του δολαρίου το 1971 λειτούργησε ως έναυσμα για αναδιοργάνωση του νομισματικού συστήματος του Μπρέτον Γουντς. Αρχικά, οι Ηνωμένες Πολιτείες εγκατέλειψαν τον κανόνα του χρυσού. Έπειτα, τα μέλη του ΔΝΤ εγκατέλειψαν τις σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες και χαλάρωσαν τους ελέγχους στις ροές κεφαλαίων. Το αποτέλεσμα ήταν η εκτίναξη του διασυνοριακού δανεισμού, που οδήγησε σε μια νέα εποχή παγκοσμιοποίησης. Η ενεργειακή κρίση του 1973-74 επιβεβαίωσε το μοτίβο: η παγκόσμια οικονομία οδηγούνταν ταχύτατα σε ενοποίηση, διαβρώνοντας την αυτονομία των εθνών-κρατών στη χάραξη οικονομικής πολιτικής. Αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούσαν «αλληλεξάρτηση» καταργούσε την αποτελεσματικότητα των κεϋνσιανών εργαλείων στα οποία κατέφευγαν οι κυβερνήσεις στο παρελθόν για την τόνωση της ανάπτυξης. Στις βιομηχανικές κοινωνίες επικρατούσε πλέον στασιμοπληθωρισμός. Η αναταραχή της δεκαετίας του 1970 αύξησε την πολιτική δημιουργικότητα: οι G5 συνήλθαν στο Ραμπουγιέ το 1975 και το επόμενο έτος έγιναν G7. Οι σύνοδοι κορυφής μετατράπηκαν σε ετήσιες συνεδριάσεις ενός κονκλαβίου όπου οι ηγέτες των χωρών αναζητούσαν κοινές λύσεις σε κοινά προβλήματα. Ορισμένοι, μεταξύ των οποίων ο πρόεδρος Κάρτερ, υποστήριζαν ότι η διαχείριση των κοινών οικονομικών προκλήσεων μπορούσε να αναζωογονήσει τη Δύση. Η ανάγκη για αναζωογόνηση έγινε επιτακτική, καθώς η αποκλιμάκωση των σχέσεων ΗΠΑ-Σοβιετικής Ένωσης τη δεκαετία του 1970 είχε αρχίσει να αμβλύνει τις εχθρότητες του Ψυχρού Πολέμου που έως τότε δημιουργούσαν δεσμούς μεταξύ των κρατών της Δύσης (και της Ανατολής). Την ίδια εποχή, η Δύση απέκτησε έναν νέο κοινό σκοπό, την προώθηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της δημοκρατίας. Η διεκδίκηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, που σε μεγάλο βαθμό απουσίαζε από την ατζέντα της διεθνούς διπλωματίας την εικοσαετία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μπήκε στις προτεραιότητες αμερικανών προέδρων όπως ο Τζίμι Κάρτερ και ο Ρόναλντ Ρήγκαν. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες ακολούθησαν την ίδια κατεύθυνση, εισάγοντας δεσμεύσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Τελική Πράξη του Ελσίνκι το 1975. Μια παρέμβαση που ανάγκασε το Ανατολικό Μπλοκ να αποδεχθεί τα ανθρώπινα δικαιώματα ως αξία και βοήθησε να τερματιστεί κάποια στιγμή ο Ψυχρός Πόλεμος στην Ευρώπη. Η λήξη του Ψυχρού Πολέμου δεν οδήγησε σε αναδιοργάνωση της διεθνούς πολιτικής σκηνής όπως είχε συμβεί στο τέλος των προηγούμενων μεγάλων πολέμων. Σε αντίθεση με το 1815, το 1919 και το 1945, οι προπολεμικές δομές, όπως το ΝΑΤΟ, παρέμειναν ως είχαν. Τα στοιχεία που διατηρήθηκαν ήταν περισσότερα από αυτά που άλλαξαν, και τα τελευταία αφορούσαν μόνο κάποιες μέτριες μειώσεις στις αμυντικές δαπάνες. Η επίσημη Ουάσιγκτον, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, δεν προέβη σε καμία αναθεώρηση –τουλάχιστον όχι ουσιαστική– των θεσμών εθνικής ασφάλειας και των σεναρίων στα οποία αυτή ανταποκρινόταν, μένοντας έτσι σε όσα ίσχυαν από τα τέλη της δεκαετίας του 1940. Η πολιτική των ΗΠΑ συνεχίστηκε με τον ίδιο γνώριμο τρόπο, κάτι που επιβεβαίωσε η 11η Σεπτεμβρίου. Με την κήρυξη του Παγκόσμιου Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν να ηγούνται μιας συμμαχίας εθνικών κρατών εναντίον ενός ιδεολογικού εχθρού. Όσο έντονα και αν ήταν τα κοινά στοιχεία, στα τέλη του 20ού αιώνα είχαν επέλθει βαθιές και σημαντικές αλλαγές. Κάποιες αφορούσαν τη γεωπολιτική λογική της παγκόσμιας τάξης· κάποιες άλλες τις υλικές πηγές της. Την Pax Americana τη δημιούργησαν στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου οι ηγέτες που θεωρούσαν σοβαρή απειλή τον διεθνή κομμουνισμό. Η παγκόσμια τάξη που οικοδόμησαν απαρτιζόταν από δύο πτέρυγες: μια Ευρωπαϊκή που την αποτελούσαν οι χώρες του ΝΑΤΟ και μια Ανατολική Ασιατική με τις συμμαχίες δομημένες σε ακτινωτό πρότυπο γύρω από την Αμερική. Όλες εξαρτώνταν από την πυρηνική ομπρέλα της Ουάσιγκτον – που αναπτυσσόταν εντός των γεωγραφικών ορίων. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η αμερικανοκρατούμενη τάξη πραγμάτων έχασε την πρότερη γεωπολιτική λογική της. Οι Αμερικανοί δεν μπορούσαν πλέον να καθορίσουν τη σχέση τους με τη Ρωσία – όπως με την Κίνα. Ήταν άραγε οι δύο μεγάλες δυνάμεις αντίπαλοι της Αμερικής και η εχθρότητα απέναντί της λειτουργούσε ως αντέρεισμα στην τάξη πραγμάτων της Δύσης; Ή μήπως επιθυμούσαν και αυτές να ανήκουν στη «φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη»; Είχαν επομένως γίνει οι Ηνωμένες Πολιτείες ο πρώτος στην ιστορία παγκόσμιος ηγεμόνας; Ο επόπτης μιας παγκόσμιας τάξης που περικλείει όλο τον πλανήτη; Μη μπορώντας να προσδιορίσουν τα όρια της ευθύνης τους, οι ηγέτες των ΗΠΑ αγωνίζονταν να διακρίνουν μεταξύ βασικών και περιφερειακών προτεραιοτήτων. Ως αποτέλεσμα, το ΝΑΤΟ βρέθηκε να αναλαμβάνει στρατιωτικές επιχειρήσεις στα Βαλκάνια και στη συνέχεια στο Αφγανιστάν. Η δεύτερη τεράστια αλλαγή αφορούσε την υλική διάσταση και δυναμική της Pax Americana. Η τάξη πραγμάτων που εγκαθιδρύθηκε στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, στα τέλη της δεκαετίας του 1940, είχε τη λειτουργία ενός διανεμητικού συστήματος, όπου οι πόροι έρεαν προς τα έξω: από τις Ηνωμένες Πολιτείες προς τους συμμάχους και τα κράτη-πελάτες. Η ιδιαίτερη ευημερία της αμερικανικής βιομηχανικής οικονομίας στα μέσα του 20ού αιώνα επέτρεπε στο σύστημα να λειτουργεί και να διατηρεί μια παγκόσμια τάξη που βασιζόταν στην ανάληψη δυσανάλογου μεριδίου ευθυνών από την πλευρά των Ηνωμένων Πολιτειών. Μεταξύ 1950 και 1980, το μερίδιο των ΗΠΑ στο παγκόσμιο ΑΕΠ μειώθηκε από περίπου 50% σε περίπου 25%. Όμως η μείωση αυτή δεν αναπροσάρμοσε τα οικονομικά βάρη ή τουλάχιστον όχι αμέσως. Τη δεκαετία του 1980 η Αμερική είχε γίνει καθαρός εισαγωγέας κεφαλαίου. Ως το τέλος του εικοστού αιώνα –αλλά και πιο μετά– το παλιρροϊκό κύμα των ξένων αποταμιεύσεων που εισέρρεαν στις κεφαλαιαγορές της βοήθησε το ισοζύγιο πληρωμών των ΗΠΑ να μη βουλιάξει. Η δυναμική της Pax Americana είχε αντιστραφεί: οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούσαν να φέρουν εξαιρετικά μεγάλα βάρη, όμως τους λογαριασμούς πλήρωναν όλο και περισσότερο οι ξένοι επενδυτές. Η αναδιαμόρφωση της Pax Americana ανέτρεψε την προηγούμενη σχέση της υπερδύναμης με την παγκοσμιοποίηση. Κάποιοι Αμερικανοί επωφελήθηκαν από τη χαλάρωση των περιορισμών στο εμπόριο και τις επενδύσεις· άλλοι όχι. Οι ανισότητες μεγάλωσαν. Οι βιομηχανικές πόλεις της Ιντιάνα, του Μίσιγκαν και του Οχάιο, που είχαν κερδίσει τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και είχαν χτίσει την Pax Americana, μετέφεραν τώρα την παραγωγή –και τις θέσεις εργασίας– στην Ανατολική Ασία, όπου η ιλιγγιώδης εκβιομηχάνιση μετά το 1980 μεταμόρφωσε την παγκόσμια οικονομία. Η πόλη της Νέας Υόρκης σε συνολικό επίπεδο ωφελήθηκε. Η πόλη είχε περάσει δύσκολες στιγμές τις δεκαετίες του 1960 και 1970, καθώς μέρος του πληθυσμού της έφευγε προς τα προάστια. Ανέκαμψε τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, χάρη στην οικονομική παγκοσμιοποίηση. Όμως η εισροή χρημάτων κατέληξε εις βάρος κάποιων Νεοϋορκέζων, όπως η μέσου μεγέθους κατασκευαστικές εταιρείες που δυσκολεύονταν να ανταγωνιστούν τις ιαπωνικές προσφορές στην αγορά των πολυτελών ακινήτων. Το 1987 ο Ντόναλντ Τραμπ, εξοργισμένος, δημοσίευσε πληρωμένες καταχωρήσεις όπου χαρακτήριζε τους συμμάχους του Ψυχρού Πολέμου αγνώμονες και αθέμιτους ανταγωνιστές, που δεν αξίζουν να επωφελούνται από την στρατιωτική προστασία των ΗΠΑ, το κόστος της οποίας επωμίζονταν οι αμερικανοί φορολογούμενοι. Είχε φτάσει η ώρα, υποστήριζε ο Τραμπ, να κοιτάξουμε πρώτα τις αμερικανικές επιχειρήσεις και τους εργαζομένους τους. Το μήνυμα του Τραμπ ερχόταν σε αντίθεση με τις θριαμβολογίες της εποχής του Ψυχρού Πολέμου που εξακολουθούσαν να ακούγονται τη δεκαετία του 1990. Η δικομματική συναίνεση για τον αμερικανικό διεθνισμό συνέχιζε να επικρατεί. Οι Ρεπουμπλικάνοι προσέβλεπαν στη διεύρυνση των ορίων της αμερικανικής «υπερδύναμης», ενώ οι Δημοκρατικοί στόχευαν στη διεθνή προώθηση των φιλελεύθερων αξιών. Ο αμερικανικός διεθνισμός όμως αντιμετώπισε σύντομα δυσκολίες. Οι πόλεμοι που ακολούθησαν την 11η Σεπτεμβρίου αποκάλυψαν τις αδυναμίες των θεσμών εθνικής ασφάλειας, από τις μυστικές υπηρεσίες έως το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας. Ακόμα χειρότερα, η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 φανέρωσε πόσο ευάλωτοι ήταν οι Αμερικανοί στην οικονομική μεταβλητότητα της βαθιάς παγκοσμιοποίησης: όταν έσκασε η φούσκα στην αγορά ακινήτων οι Αμερικανοί βρέθηκαν εκτεθειμένοι σε μια πιστωτική κρίση και μια παρατεταμένη ύφεση που θύμιζαν τη δεκαετία του 1930. Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν μια υπόγεια αντίδραση. Στην επιφάνεια της αμερικανικής πολιτικής βρισκόταν η δικομματική συναίνεση υπέρ ενός διεθνισμού που ταύτιζε τα συμφέροντα του έθνους με τα συμφέροντα του υπόλοιπου πλανήτη και τη διατήρηση μιας φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης. Όμως οι Αμερικανοί αναζητούσαν εναγωνίως εναλλακτικές λύσεις. Το αποτέλεσμα ήταν η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Στην πρώτη θητεία του, ο Τραμπ κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια για να κυριαρχήσει στους θεσμούς εθνικής ασφάλειας που διατηρούσαν ακόμα βαθιά χαραγμένες τις μνήμες του Ψυχρού Πολέμου. Πέτυχε ελάχιστα από όσα επιδίωκε και η κατάρρευση των ποσοστών αποδοχής του στα χρόνια της πανδημίας του Covid-19 επέτρεψε στον Τζο Μπάιντεν να επανέλθει στον Λευκό Οίκο, με την υπόσχεση να επαναφέρει τον παλιό διεθνισμό. Ο Μπάιντεν άρχισε να παραπαίει. Η προσπάθειά του να στηρίξει την εξωτερική πολιτική σε μια νέα διχοτόμηση μεταξύ δημοκρατιών και απολυταρχιών δεν εξασφάλισε εθνική συναίνεση, όπως είχε συμβεί με τον διεθνισμό του Ψυχρού Πολέμου. Στο μεταξύ, ο Τραμπ παραμόνευε στα παρασκήνια. Οι προεδρικές εκλογές του 2024 του επιφύλαξαν μια νίκη πολύ ισχυρότερη από εκείνη του 2016. Έχοντας μεγάλη εμπειρία και καλή προετοιμασία, ο Τραμπ κυριάρχησε στην κυβέρνησή του εξαρχής. Η αναδιαμόρφωση των όρων της παγκόσμιας τάξης ήταν στις κύριες προτεραιότητές του. Για τον λόγο αυτό, επέβαλε τιμωρητικούς δασμούς στους εμπορικούς εταίρους, ανεξάρτητα από τις πολιτικές σχέσεις μαζί τους. Ακόμη πιο εντυπωσιακές ήταν οι αλλαγές στην αμυντική πολιτική. Τον Φεβρουάριο του 2025, ο υπουργός Άμυνας του Τραμπ δήλωσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήταν πλέον «ο πρωταρχικός εγγυητής της ασφάλειας στην Ευρώπη». Η εποχή της Pax Americana είχε τελειώσει. Όπως σχολίασε το περιοδικό Foreign Affairs το 2016, το να βιώνεις άμεσα την εποχή του Τραμπ ισοδυναμεί με το να «βιώνεις την καταστροφή». Η φράση αντιστρέφει τον τίτλο των απομνημονευμάτων του Ντιν Άτσεσον [Present at the Creation / Βιώνοντας τη δημιουργία] διατυπώνοντας ένα ιστορικό επιχείρημα: Ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν μια μπάλα κατεδάφισης που στόχευε την παγκόσμια τάξη που υποτίθεται ότι είχε χτίσει η Αμερική στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μέσω μιας πεφωτισμένης, αρχιτεκτονικά δομημένης πολιτικής. Το πρόβλημα με το παραπάνω επιχείρημα είναι ότι προάγει ως αληθινό έναν μύθο. Η μεταπολεμική τάξη πραγμάτων δεν χτίστηκε με βάση κάποιο συνεκτικό σχέδιο. Αντίθετα, εξελίχθηκε μέσα από μια διαδικασία απρόβλεπτη και εξελισσόμενη μέσα από αυτοσχεδιασμούς και ανατροπές. Σε αναλογία με τον καθεδρικό ναό που προανέφερα, τα βασικά στοιχεία της μεταπολεμικής τάξης υπέστησαν απότομες μετατοπίσεις, ακόμη και στα θεωρητικά τους θεμέλια. Έχοντας ιδρυθεί για να εξυπηρετεί μια κεϋνσιανή πολιτική, το ΔΝΤ έγινε υπέρμαχος μιας νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης σαν αυτή που υποστήριζε ο Μίλτον Φρίντμαν. Η ιστορία των μεταπολεμικών θεσμών, αν και συχνά αποδίδεται ως επίπεδη δισδιάστατη εικόνα, ήταν στην πραγματικότητα γεμάτη αιχμές και προεξοχές. Τι διδάγματα μπορούν να προκύψουν σήμερα από μια πιο τρισδιάστατη ιστορία της μεταπολεμικής τάξης; Και τι θα μπορούσαν να σημαίνουν για τους συμμάχους των Ηνωμένων Πολιτειών, που πρέπει να προσαρμοστούν σε μια αμερικανική εξωτερική πολιτική πολύ λιγότερο προβλέψιμη από οποιαδήποτε άλλη της μεταπολεμικής εποχής; Σας παραθέτω πέντε από αυτά τα διδάγματα. Μην θεωρείτε χωρίς πολλή σκέψη ότι ο κακός της ιστορίας είναι μόνο ο Τραμπ. Ο Τραμπ είναι μια μορφή τόσο ιδιαίτερη που μπαίνουμε σε πειρασμό να τον δούμε ως μια αποκλίνουσα προσωπικότητα, χωρίς την οποία η αμερικανική εξωτερική πολιτική θα συνέχιζε τη γνωστή της πορεία. Η άποψη αυτή είναι λάθος. Ο Τραμπ ήταν κάτι παραπάνω από απλός παράγοντας αποσταθεροποίησης· η άνοδός του αντανακλά βαθιά δομικά χάσματα στην αμερικανική κοινωνία – χάσματα που η παγκοσμιοποίηση είχε αυξήσει και επιδεινώσει για πάνω από μισό αιώνα. Η ιδιοφυΐα του Τραμπ –ό,τι και αν σημαίνει αυτό– έγκειται στο ότι διέκρινε πολύ καθαρά πόσο απίθανο ήταν η παγκόσμια τάξη να εξαρτάται για πάντα από την προθυμία της Αμερικής να επωμίζεται μεγάλα βάρη, και στο ότι κατάφερε να περάσει αυτή την αντίληψη στους ψηφοφόρους. Μην θρηνείτε για την κατάρρευση του παγκόσμιου αρχιτεκτονήματος. Η μεταπολεμική τάξη δεν διέθετε ποτέ μια συνεκτική αρχιτεκτονική δομή· δεν ακολούθησε κανένα σχέδιο και τα συστατικά στοιχεία της συχνά ήταν ανεξάρτητα μεταξύ τους. Στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου η παγκόσμια τάξη, υπό την προστασία των ΗΠΑ, έμοιαζε με καθεδρικό ναό με δύο πτέρυγες: μία Ανατολική Ασιατική και μία Ευρωπαϊκή. Η προσπάθεια να διατηρηθεί ακέραιο το οικοδόμημα υπερβαίνει τις δυνατότητες οποιασδήποτε δύναμης, ακόμη και των Ηνωμένων Πολιτειών με διαφορετική ηγεσία. Η Αμερική δεν απολαμβάνει πλέον τα γεωπολιτικά πλεονεκτήματα της δεκαετίας του 1950. Πιο σοφό για τη βρετανική πολιτική θα ήταν να επικεντρωθεί στη διατήρηση της ακεραιότητας της ευρωπαϊκής πτέρυγας. Μην περιμένετε να επιστρέψουμε στην Αμερική του Χάρι Τρούμαν. Στην πραγματικότητα οι Ηνωμένες Πολιτείες πιέζουν εδώ και δεκαετίες τους συμμάχους τους στο ΝΑΤΟ να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη για την άμυνά τους. Ο Αϊζενχάουερ προσπάθησε πρώτος να απομακρύνει μέρος του βάρους από τις Ηνωμένες Πολιτείες, και οι διάδοχοί του κινήθηκαν προς την ίδια κατεύθυνση. Αντίστοιχα ο Τραμπ επιτάχυνε την επί μακρόν αποστασιοποίηση της Αμερικής από την Ευρώπη, χωρίς όμως να επιφέρει ουσιώδεις αλλαγές. Το συγκεκριμένο μοτίβο, πιο έντονο επί ηγεσίας Τραμπ, αποτελεί μεγάλη πρόκληση για τη βρετανική πολιτική, η οποία προσδέθηκε στενά στην Ουάσιγκτον μετά την κρίση του Σουέζ χωρίς ποτέ ουσιαστικά να επανεξετάζει αυτή την επιλογή. Μην ξεχνάτε τις ευκαιρίες που χάθηκαν για να δημιουργηθούν εναλλακτικές της Pax Americana. Θυμηθείτε την πρόταση του Σαρλ ντε Γκωλ, μετά την κρίση του Σουέζ, για αναδιαμόρφωση της Δυτικής Συμμαχίας σε τριμερές διευθυντήριο Ουάσιγκτον, Λονδίνου και Παρισιού, με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να συμμετέχουν στην ηγεσία. Από τη σκοπιά του 2025, η πρόταση που διατύπωσε ο Ντε Γκωλ το 1958 δεν δείχνει τόσο να αποτελεί έκφραση νοσταλγίας για το μεγαλείο της Γαλλίας όσο μια οξυδερκή εκτίμηση της μη βιωσιμότητας μιας στρατιωτικής συμμαχίας, όπου τον κεντρικό ρόλο παίζουν οι ιδιαίτερες δυνατότητες μιας απρόθυμης, αποστασιοποιημένης υπερδύναμης. Παρά τον ευμετάβλητο χαρακτήρα της, η γαλλική πολιτική επέδειξε μετά τον πόλεμο έναν σκεπτικισμό που έλειπε αρκετά από τη βρετανική πολιτική. Αναλογιζόμενοι τις χαμένες ευκαιρίες ίσως διακρίνουμε πιο καθαρά τη στρατηγική αξία της αγγλογαλλικής συνεργασίας στο παρόν και στο μέλλον. Μην αναζητάτε αρχιτεκτονικές λύσεις για έναν καθεδρικό ναό που καταρρέει. Θυμηθείτε ότι η μεταπολεμική τάξη πραγμάτων προέκυψε από συγκεκριμένες πολιτικές που απευθύνονταν σε συγκεκριμένα προβλήματα· όχι από κάποιο μεγάλο σχέδιο. Οι ιδρυτικές πράξεις της Pax Americana ήταν το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ. Κανένα δεν αποτελούσε μόνιμη λύση ενώ και τα δύο έφεραν προβλήματα στο μέλλον: το Δόγμα Τρούμαν προδιέγραψε τον πόλεμο του Βιετνάμ· το Σχέδιο Μάρσαλ οδήγησε έμμεσα σε κρίσεις του ισοζυγίου πληρωμών, που προκάλεσαν αναταράξεις στο δολάριο στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ωστόσο, οι επόμενοι ηγέτες έλυναν τα προβλήματα καθώς αυτά προέκυπταν. Τη δεκαετία του 1970 η απελευθέρωση των κεφαλαιακών ροών και η ανακύκλωση των πετρελαϊκών δολαρίων έδωσαν κάποιες προσωρινές λύσεις στις ανισορροπίες. Με λίγα λόγια, το μεγαλύτερο επίτευγμα της διπλωματίας είναι η εισήγηση ρεαλιστικών λύσεων για πραγματικά προβλήματα, ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες. Αντίθετα, η προσήλωση σε αρχιτεκτονικά οράματα κρύβει έναν κίνδυνο παράλυσης. Οι πολιτικοί σήμερα, με την παγκόσμια τάξη σε κρίση, πρέπει για να φέρουν αποτελέσματα να μιμηθούν τους προκατόχους τους στα τέλη της δεκαετίας του 1940: πρέπει να αφήσουν στην άκρη τα καβαλέτα και τα σχέδια, να πιάσουν τα σύνεργα της γλυπτικής και να αρχίσουν να σμιλεύουν. 23 Απριλίου 2025 © 2025 Daniel J. Sargent / Engelsberg Ideas — Μετάφραση: Νατάσα Μωράκη Μια προηγούμενη έκδοση του παρόντος κειμένου είχε ανατεθεί από το Κέντρο Υψηλής Στρατηγικής του King’s College του Λονδίνου, στο πλαίσιο της διαρκούς έρευνας στο πεδίο της εφαρμοσμένης ιστορίας για λογαριασμό του Υπουργικού Συμβουλίου του Ηνωμένου Βασιλείου.

Παγκόσμια τάξη – ένας αυτοσχέδιος σχεδιασμός

Σύνδεση