Αλλαγή καθεστώτος και διάλυση συμμαχιών

Οι θεωρίες των κλασικών ρεαλιστών μας υπενθυμίζουν ότι η παγκόσμια ισχύς της Αμερικής ήταν ανέκαθεν εξαρτημένη από την ανθεκτικότητα των συμμαχιών και την πεφωτισμένη ηγεσία. Οι υπεύθυνοι ηγέτες δεν χρησιμοποιούν τη δύναμή τους για να ταπεινώσουν τους εταίρους τους και ως αποτέλεσμα οι συμμαχίες των οποίων ηγούνται είναι ανθεκτικές. Ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ) βρίσκεται σε κρίση. Μόλις ένα χρόνο αφότου ο Λόιντ Όστιν, τότε υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, τον αποκάλεσε «την ισχυρότερη και πιο επιτυχημένη συμμαχία στην ιστορία», η νέα κυβέρνηση στην Ουάσιγκτον αναθεωρεί τις δεσμεύσεις της Αμερικής ως προς την ευρωπαϊκή άμυνα. Παρά τις άφθονες προειδοποιητικές ενδείξεις προς αξιωματούχους και παρατηρητές από τον νέο αμερικανό πρόεδρο, Ντόναλντ Τραμπ, οι Ευρωπαίοι ηγέτες διακατέχονται από ένα διάχυτο αίσθημα ταραχής και απόγνωσης καθώς βρίσκονται αντιμέτωποι με μια ταχεία και πιθανώς άμεση κατάρρευση του ΝΑΤΟ. Αν εξετάσουμε τα γεγονότα από απόσταση θα αντιληφθούμε καλύτερα την αιτία της ταραχής τους. Το πώς αντιλαμβάνονται τις συμμαχίες οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και η διεθνής ακαδημαϊκή κοινότητα, απορρέει κατά κύριο λόγο από τις θεωρίες των κυρίαρχων σχολών σκέψης περί των θεσμών, της νεορεαλιστικής και της νεοφιλελεύθερης. Τόσο η πρώτη (που εστιάζει στον καίριας σημασίας ρόλο των ισορροπιών ισχύος μεταξύ των κρατών) όσο και η δεύτερη (που τονίζει τα αθροιστικά οφέλη μιας γραφειοκρατικοποιημένης συνεργασίας) δεν μας δίνουν τα απαραίτητα εργαλεία για να προβλέψουμε και να αναλύσουμε τη δυναμική των συμμαχιών. Εάν ενδεχομένως οι ηγέτες είχαν αντλήσει περισσότερη γνώση περί των διεθνών σχέσεων από τις θεωρίες των κλασικών ρεαλιστών –όπως ο Τζορτζ Κέναν, ο Χανς Μοργκεντάου και ιδιαίτερα ο Ράινχολντ Νίμπουρ– θα ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι για αυτή την ιστορική στιγμή. Παρ’ όλο που οι θεωρίες των παραδοσιακών ρεαλιστών για τα διεθνή ζητήματα και την εξωτερική πολιτική διέφεραν πολύ, συμφωνούσαν εντούτοις σε θεμελιώδεις αλήθειες όπως ο κεντρικός ρόλος των κρατών στο διεθνές σύστημα, η προτεραιότητα που δίνουν οι ηγέτες στα ζητήματα επιβίωσης και ασφαλείας, και οι κίνδυνοι της ιδεαλιστικής πίστης στην ανθρώπινη φύση. Είναι άξιο αναφοράς ότι οι μεγάλες αυτές προσωπικότητες της παγκόσμιας πολιτικής του 20ού αιώνα χρησιμοποίησαν κυρίως τις γνώσεις, την εμπειρία τους –όπως στην περίπτωση του Κέναν, που συνέβαλε ουσιαστικά στη διαμόρφωση και εκτέλεση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ– και τον βαθύ σεβασμό τους για τον πλούτο της ιστορικής και κοινωνιολογικής γνώσης, για να διευρύνουν τους ορίζοντες της αντίληψής μας σε ό,τι αφορά τα διεθνή ζητήματα. Καθώς οι κλασικοί ρεαλιστές αναγνώριζαν ότι ο ρόλος της κοινής ταυτότητας και της υπεύθυνης ηγεσίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την αντοχή μιας συμμαχίας στον χρόνο, μας προειδοποιούσαν ότι μια απότομη αλλαγή σε ένα από τα δύο θα υπονόμευε δυνητικά ακόμη και μια θεωρούμενη σταθερή συμμαχία, όπως το ΝΑΤΟ, αποδυναμώνοντας το Σύμφωνο και διακινδυνεύοντας ακόμη και τη διάλυσή του. Όταν σήμερα η κυβέρνηση Τραμπ ξαφνικά υποβαθμίζει στα στρατηγικά της σχέδια την Ευρώπη, αυτό επηρεάζει σαφώς και με άμεσο τρόπο και τους δύο παράγοντες. Οι νεορεαλιστές, όπως ο Κένεθ Γουόλς με το πρωτοποριακό έργο του Θεωρία της διεθνούς πολιτικής (Theory of International Politics), υποστηρίζουν ότι η ανάλυση των ισορροπιών ισχύος μεταξύ των κρατών είναι η πιο αποτελεσματική προσέγγιση στη μελέτη των διεθνών σχέσεων και βεβαίως της δυναμικής των συμμαχιών. Ο Τζόσεφ Γκρέκο συμπληρώνει τον Γουόλς τονίζοντας ότι ακόμη και μια αμοιβαία επωφελής συνεργασία μεταξύ εθνών επιτρέπει σε καθένα από αυτά να αποκομίσει και σχετικά οφέλη – κάτι που αποκλείει τις μόνιμες δεσμεύσεις, διότι «ο σημερινός φίλος μπορεί να είναι ο αυριανός εχθρός στον πόλεμο». Τηρουμένων των συνθηκών, οι υποστηρικτές των παραπάνω θεωρούν τις διεθνείς συμμαχίες εύθραυστες, διότι βασίζονται σε διαρκώς μεταβαλλόμενες ισορροπίες της σχετικής ισχύος, ενώ επαναξιολογούνται και αναπροσαρμόζονται όταν κλονίζονται οι ισορροπίες ισχύος στο σύστημα. Αντίθετα, οι νεοφιλελεύθεροι και οι ιδεολογικοί συγγενείς τους, οι ιδεαλιστές, θεωρούν ότι οι διεθνείς οργανισμοί διαθέτουν έμφυτη αντοχή στον χρόνο, από τη στιγμή που εδραιώνονται συνεργατικοί θεσμοί στο εσωτερικό τους. Οι συμμαχίες διαθέτουν μεν μία μοναδική βασική λειτουργία σε σχέση με άλλους διεθνείς θεσμούς –την ενίσχυση της ασφάλειας– αλλά όπως και εκείνοι σταδιακά μειώνουν το κόστος μιας μελλοντικής συνεργασίας, αυξάνουν το κόστος της εξαπάτησης και εμπλέκουν τα μέλη σε όλο και πιο σύνθετους ιστούς επίσημων και ανεπίσημων διαδράσεων. Οι υπέρμαχοι αυτής της άποψης θεωρούν ότι όσο πιο θεσμοθετημένη είναι η συμμαχία, τόσο πιο πιθανό είναι να αντέξει τους κλυδωνισμούς που ο νεορεαλισμός θεωρεί σε γενικές γραμμές μοιραίους. Και τα δύο θεωρητικά πλαίσια περιέχουν χρήσιμες προσεγγίσεις. Οι νεορεαλιστές μας υπενθυμίζουν ότι η ισχύς παραμένει κεντρικό στοιχείο της διεθνούς πολιτικής και ότι οι ευρύτερες του εθνικού κράτους ομαδοποιήσεις πρέπει να ξεπεράσουν τεράστιες προκλήσεις για να επιβιώσουν σε ένα άναρχο διεθνές περιβάλλον. Οι θεσμιστές μάς υπενθυμίζουν ότι οι κοινότητες και οι δεσμεύσεις μεταξύ κρατών εξελίσσονται σε δίκτυα και κανόνες που διαθέτουν επίσης ισχύ. Ωστόσο, καμία από τις δύο σχολές σκέψης δεν προσφέρει έναν αξιόπιστο οδηγό πρόβλεψης της ανθεκτικότητας των συμμαχιών, διότι καμία από τις δύο δεν εκφράζει τόσο καλά όσο ο κλασικός ρεαλισμός τις θεμελιώδεις αλήθειες που ισχύουν στις συμφωνίες αυτού του είδους. Οι οποίες με λίγα λόγια είναι ότι η κοινή ταυτότητα δημιουργεί ισχυρούς δεσμούς εντός της συμμαχίας και η πεφωτισμένη ηγεσία παρατείνει τη διάρκειά της. Όταν ένα μέλος μιας συμμαχίας, ιδίως ένα κυρίαρχο, απειλήσει κάτι από τα παραπάνω, τότε ακόμη και μια μακροχρόνια συμμαχία κινδυνεύει να διαλυθεί. Ουσιώδες στοιχείο του κλασικού ρεαλισμού, το οποίο βοηθά να καταλάβουμε τη δυναμική των συμμαχιών, είναι η μεγάλη αξία που έδιναν οι πιο εμβριθείς θεωρητικοί του, όχι μόνο στον κεντρικό ρόλο της εξουσίας –κάτι που ανάγεται τουλάχιστον στον Θουκυδίδη– αλλά και στη δυναμική των ενδο-ομαδικών σχέσεων. Η ταυτότητα, όχι μόνο σε επίπεδο έθνους-κράτους, παίζει πολύ σοβαρό ρόλο. Ο Ρόμπερτ Γκίλπιν εντοπίζει τρεις βασικές παραδοχές της ρεαλιστικής σκέψης, μία από τις οποίες είναι ότι «την ουσία της κοινωνικής πραγματικότητας αποτελεί η ομάδα. … Με άλλα λόγια, σε έναν κόσμο με πόρους που σπανίζουν και συγκρούσεις για την κατανομή τους, οι άνθρωποι καταλήγουν να αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον ως μέλη ομάδων και όχι ως μεμονωμένα άτομα. Ο Homo sapiens είναι είδος που οργανώνεται σε ομάδες και για τους περισσότερους από εμάς η αφοσίωση στην ομάδα είναι ανώτερη από κάθε άλλη αφοσίωση πέραν εκείνης στην οικογένεια». Τα γραπτά του Ράινχολντ Νίμπουρ, που ο ρεαλιστής Τζορτζ Κέναν αποκαλεί τιμητικά «πατέρα όλων μας», αποτυπώνουν επίσης την ομαδική φύση της πολιτικής: «Το άτομο δεν μπορεί να είναι ο αληθινός εαυτός του στην απομόνωση. Ούτε μπορεί να ζει μόνο εντός των ορίων της κοινότητας που ορίζει η “φύση”, στο ελάχιστο επίπεδο συνοχής που προσφέρει η οικογένεια ή μια ομάδα». Παρατηρεί ότι «οι άνθρωποι αποκτούν συνείδηση του εαυτού τους όταν βλέπουν τον εαυτό τους σε σχέση με τα άλλα έμβια όντα και το περιβάλλον τους». Η απαισιοδοξία που συχνά συνδέεται με την κλασική ρεαλιστική σκέψη απορρέει από τη συντηρητική της βάση: η ανθρώπινη φύση έχει ελαττώματα, επομένως είναι φυσικό να υπάρχει σύγκρουση μεταξύ των ομάδων. Ο Νίμπουρ γράφει στο Moral Man and Immoral Society (Ηθικός άνθρωπος και ανήθικη κοινωνία), το 1932: Η αύξηση του μεγέθους της ομάδας δυσκολεύει την επίτευξη μιας αίσθησης κοινής ταυτότητας, εκτός αν υπάρχει σύγκρουση με άλλες ομάδες οπότε οι κίνδυνοι και τα πάθη του πολέμου λειτουργούν ενωτικά. Το γεγονός ότι η σύγκρουση αποτελεί φαινομενικά αναπόφευκτη προϋπόθεση της αλληλεγγύης εντός της ομάδας αποτελεί, θα λέγαμε, μια θλιβερή πτυχή της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Λίγα χρόνια αργότερα, ο κορυφαίος στοχαστής Χανς Μοργκεντάου συνόψισε τη βάση της παραδοσιακής ρεαλιστικής αντίληψης της παγκόσμιας πολιτικής λέγοντας ότι «οι εντάσεις είναι καθολικό φαινόμενο της κοινωνικής ζωής». Οι προσπάθειες των ιδεαλιστών να υποτιμήσουν, μέσα από τη λογική ενός παγκόσμιου κράτους, τις αρνητικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης και τις συγκρούσεις που υπάρχουν πάντοτε μεταξύ των ομάδων, αποτυγχάνουν. Κι αυτό διότι, όπως επισημαίνει ο Νίμπουρ, «η κοινότητα του ανθρώπινου είδους ... είναι πολύ γενική και αόριστη για να εμπνεύσει αφοσίωση». Κάπου μεταξύ οικογένειας και πανανθρώπινης κοινότητας, οι άνθρωποι βρίσκουν τρόπο να οργανώνονται σε πολιτικές μονάδες διαφορετικών μεγεθών και σχημάτων. Στη μακρά ιστορία της περιφερειακής και παγκόσμιας πολιτικής, τα εθνικά κράτη συγκροτήθηκαν σχετικά πρόσφατα· δεν ήταν και δεν χρειάζεται να είναι σήμερα η μόνη ομάδα στη διεθνή πολιτική σκηνή που δημιουργεί μια αίσθηση κοινής ταυτότητας και απαιτεί αφοσίωση. Ενώ για τους ρεαλιστές το κράτος είναι ο κατεξοχήν παράγοντας συγκρότησης μιας κοινής ταυτότητας εντός του παγκόσμιου πλαισίου, καθώς ασκεί επιρροή σε διεθνές επίπεδο, υπάρχουν και άλλες ομάδες –μεταξύ των οποίων οι συμμαχίες– που μπορούν να δημιουργήσουν μια αίσθηση ταυτότητας εντός ορισμένων πλαισίων. Στο Ηθικός άνθρωπος και ανήθικη κοινωνία, και πάλι, ο Νίμπουρ σημειώνει μεν ότι «η αύξηση του μεγέθους της ομάδας δυσκολεύει την επίτευξη μιας αίσθησης κοινής ταυτότητας», αφήνει όμως περιθώρια για την ανάδειξη του ρόλου των μεγαλύτερων ομάδων καθώς συμπληρώνει: «εκτός αν υπάρχει σύγκρουση με άλλες ομάδες οπότε οι κίνδυνοι και τα πάθη του πολέμου λειτουργούν ενωτικά». Γράφει ο Γκίλπιν: Στον σύγχρονο κόσμο, τις φυλές που βρίσκονται σε ανταγωνισμό τις ονομάσαμε «έθνη-κράτη» και την αφοσίωση σε αυτές «εθνικισμό». Το όνομα, το μέγεθος και η οργάνωση των ανταγωνιστικών ομάδων –φυλές, πόλεις-κράτη, βασίλεια, αυτοκρατορίες και έθνη-κράτη– στις οποίες υποδιαιρείται το είδος μας, είναι αλήθεια ότι μεταβάλλονται μέσα στον χρόνο λόγω των οικονομικών, δημογραφικών και τεχνολογικών αλλαγών. Δυστυχώς όμως, η ουσιαστική φύση της σύγκρουσης μεταξύ τους δεν αλλάζει. Αλλού, σημειώνει: Η θεμελιώδης μονάδα που συναντάμε στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα είναι η ομάδα, ή αυτό που ο διακεκριμένος Γερμανός κοινωνιολόγος Ραλφ Ντάρεντορφ αποκάλεσε «ομάδα σύγκρουσης». Η ακριβής φύση των ομάδων σύγκρουσης έχει ωστόσο αλλάξει μέσα στις χιλιετίες ως αποτέλεσμα των οικονομικών, τεχνολογικών και άλλων εξελίξεων. Στην Ελλάδα του Αριστοτέλη, παραδείγματος χάριν, η βασική μονάδα ήταν η πόλις ή η πόλη-κράτος. Στον σύγχρονο κόσμο, η κύρια ομάδα σύγκρουσης είναι το εδαφικό κράτος, με βασικότερη μορφή του σήμερα το εθνικό κράτος. Ο Κέναν, στο βιβλίο του American Diplomacy (Αμερικανική Διπλωματία) το 1951, λέει επιγραμματικά: «Το πρότυπο του εθνικού κράτους δεν είναι, δεν πρέπει να είναι και δεν μπορεί να είναι σταθερό και στατικό». Από τους κλασικούς ρεαλιστές, ο Νίμπουρ είναι εκείνος που παραμένει πιο ανοιχτός στην πολυμορφία και εξέλιξη των πολιτικών συλλογικοτήτων, που περιλαμβάνουν συλλογικότητες ευρύτερες από το εθνικό κράτος: Οι διαφορετικές μορφές που μπορεί να πάρει μια διεθνής κοινότητα είναι άπειρες. Αλλά το σταθερό μοτίβο σε όλες τις παραλλαγές είναι ένας συνδυασμός κυριαρχίας και εξουσίας, σε επίπεδο ευρύτερο από εκείνο του έθνους και πιο περιορισμένο από εκείνο της πανανθρώπινης κοινότητας. Μπορούμε να προβλέψουμε με βεβαιότητα ότι καμία μελλοντική ιστορική εξέλιξη δεν θα ακυρώσει αυτό το μοτίβο, αν και ενδέχεται να δημιουργήσει άγνωστες μέχρι σήμερα παραλλαγές του. Επομένως, μια κλασική ρεαλιστική εξήγηση της διάρκειας των συμμαχιών ξεκινά από την ίδια αφετηρία με τη νεορεαλιστική προοπτική: οι συμμαχίες αποτελούν σχεδόν εξ ολοκλήρου λειτουργίες της διεθνούς δομής ισχύος, που σχηματίζονται και διαλύονται ανάλογα με τις δυνάμεις του περιβάλλοντος. Οι κλασικοί ρεαλιστές ωστόσο αντιλαμβάνονται ότι τα μέλη των συμμαχιών μπορεί να αντιμετωπίζονται μεταξύ τους, λίγο ως πολύ, ως μέλη της ίδιας ενδο-ομάδας, ιδίως σε συνθήκες σοβαρής και παρατεταμένης απειλής. Η Άνγκελα Μέρκελ με τον Νικολά Σαρκοζί κατά τη διάρκεια της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι, 3 Απριλίου 2008. Η μοιραία καγκελάριος, με την πυξίδα της πάντα στραμμένη στο Κρεμλίνο, απέκλεισε την ένταξη της Ουκρανίας και της Γεωργίας στο ΝΑΤΟ την οποία πρότειναν οι ΗΠΑ, υποστηριζόμενη και από τον Γάλλο πρόεδρο. Σταθερά, μέχρι τέλους, θα ικανοποιούσε τις ορέξεις του Πούτιν. Θα κατασκεύαζε τον Nord Sream 2 για μεγαλύτερη εξάρτηση της Ευρώπης από τον δικτάτορα του Κρεμλίνου… © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Georgi Likovski Η ενδο-ομαδική ταύτιση μπορεί πράγματι να είναι πιο δύσκολο να επιτευχθεί σε επίπεδο ευρύτερο από εκείνο της χώρας, όμως η αίσθηση κοινής ταυτότητας που ενίοτε προκύπτει σε τέτοιες ομάδες παρατείνει τη διάρκεια της συμμαχίας. Τις περισσότερες φορές, ιδίως όταν οι απειλές δεν είναι θανατηφόρες, οι συμμαχίες αποτυγχάνουν να αναπτύξουν μια τόσο βαθιά ταύτιση των μελών τους όσο αυτή που αναπτύσσουν στους πολίτες τους τα κράτη. Ωστόσο, όταν η πίεση από κάποιον «άλλο» οδηγεί σε ισχυρότερη αναγνώριση της συμμαχίας ως ενδο-ομάδας, τότε το αίσθημα κοινής ταυτότητας συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση της διάρκειας της συμμαχίας. Και πάλι, σύμφωνα με τον Νίμπουρ, «κάθε διακριτικό γνώρισμα μεταξύ μιας ομάδας “εμείς”, όπου αναγνωρίζονται αμοιβαίες ευθύνες, και μιας ομάδας “αυτοί”, που πέραν του κοινού στοιχείου της ανθρώπινης υπόστασης διαφέρει ως προς την πρώτη, μπορεί να εξυπηρετεί τον ομαδικό χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης». Αυτό εξηγεί γιατί ακόμη και οι ασθενώς θεσμοθετημένες συμμαχίες μπορούν να αντέξουν κλυδωνισμούς που κατά τις νεορεαλιστικές και νεοφιλελεύθερες θεσμικές θεωρίες θα έπρεπε να τις είχαν διαλύσει. Ο Κέναν το εξηγεί ίσως καλύτερα γράφοντας ότι οι ισχυρές, μεγάλης διάρκειας συμμαχίες μεταξύ των εθνών «τείνουν να διαρκούν περισσότερο στον χρόνο από τις αρχικές καταστάσεις που τις γέννησαν. Η ίδια η ύπαρξή τους δημιουργεί νέες καταστάσεις, που οι δημιουργοί τους δεν θα μπορούσαν ποτέ να είχαν προβλέψει». Με λίγα λόγια, ο νεοκλασικός ρεαλισμός θεωρεί ότι μια συμμαχία είναι πιθανότερο να αντέξει τους κλυδωνισμούς εάν στα κράτη-μέλη της έχει αναπτυχθεί μια αίσθηση κοινής ταυτότητας. Στην περίπτωση όπου θεωρούν ότι δέχονται απειλή από έναν ισχυρό και επιθετικό ξένο, οι έως τότε αδύναμοι κρίκοι της ταύτισής τους μπορεί να ισχυροποιηθούν. Στον Ψυχρό Πόλεμο, παραδείγματος χάριν, η επί δεκαετίες απειλή της Μόσχας, η οποία έπαιρνε πολλές μορφές χωρίς ποτέ να λείπει εντελώς, βοήθησε το ΝΑΤΟ να επιβιώσει από τις εσωτερικές συγκρούσεις μέχρι την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης πριν από τριανταπέντε χρόνια, και στη συνέχεια να διατηρήσει τη συνοχή του μέχρι την αναζωπύρωση της ρωσικής απειλής την προηγούμενη δεκαετία. Ο Μπρένταν Σιμς υπογραμμίζει ότι κάθε συνθήκη μεταξύ χωρών βασίζεται στην εμπιστοσύνη – που όπως σημειώνει, «χρειάζεται πολύ χρόνο για να οικοδομηθεί». Όμως προσθέτει, παραπέμποντας στη σχέση μεταξύ βαθιάς εμπιστοσύνης και αίσθησης κοινής ταυτότητας, ότι «δεν χάνεται εύκολα». Μια περίπτωση όπου μπορεί να χαθεί σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα είναι όταν συμβαίνει μια αλλαγή καθεστώτος σε ένα ισχυρό μέλος της συμμαχίας, κάτι που μπορεί να υπονομεύσει την αίσθηση κοινής ταυτότητας. Στηριζόμενος στον κλασικό ρεαλισμό, ο Τζορτζ Λίσκα παρατηρεί ότι «η προφανέστερη αιτία της διάλυσης μιας συμμαχίας είναι η εσωτερική αστάθεια, που επιφέρει ριζικές αλλαγές στην κυβερνώσα ελίτ», επειδή τέτοιες αλλαγές μεταβάλλουν δραστικά το αίσθημα ενδο-ομαδικής ταύτισης. Από την πλευρά τους, οι κλασικοί ρεαλιστές αντιλαμβάνονται επίσης την αξία της υπεύθυνης ηγεσίας της συμμαχίας. Ενώ οι νεορεαλιστές υποστηρίζουν ότι τα κράτη, ακόμη και εκείνα που βρίσκονται σε φαινομενικά ασφαλείς συμμαχίες, πρέπει να βλέπουν το ένα το άλλο ως δυνητικούς αντιπάλους λόγω της παγκόσμιας αναρχίας, οι κλασικοί ρεαλιστές δεν αφήνουν τέτοιου είδους εντάσεις να σκιάσουν τον σοβαρό ρόλο της πεφωτισμένης ηγεσίας στην ενίσχυση της συμμαχικής αλληλεγγύης. Ο Κέναν μιλά για ένα «λογικό επίπεδο αξιοπρέπειας και σεβασμού» που θα έπρεπε να περιμένουν οι ηγέτες. «Όταν η ηγεσία ασκείται ήσυχα και όχι επιδεικτικά», γράφει, «με τον δέοντα σεβασμό για εκείνους στους οποίους ασκείται, και με αίσθημα ευθύνης όχι μικρότερο από την εξουσία που συνεπάγεται, δεν μπορεί να υπάρξει καμία εξαίρεση». Κατά τον Γκίλπιν, και πολλούς άλλους διανοητές εντός και εκτός ρεαλιστικής παράδοσης σκέψης, ο ρόλος της Αμερικής στην εδραίωση της Δύσης και της φιλελεύθερης εμπορικής τάξης της μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο φανερώνει μια τέτοια υπεύθυνη ηγεσία. Όπως παρατηρεί, οι Ηνωμένες Πολιτείες «απέφυγαν τον πειρασμό να ασκήσουν την πολιτική και οικονομική δύναμή τους για εθνικιστικούς σκοπούς». Την ίδια ιδέα χρησιμοποιεί ο Στίβεν Γουόλτ στην ανάλυσή του περί της διάρκειας των συμμαχιών: «Οι συμμαχίες είναι πιθανότερο να διατηρηθούν όταν μια ισχυρή δύναμη έχει την πρόθεση και τη δυνατότητα να πληρώσει το κόστος που συνδέεται με την ηγεσία της». Στο βιβλίο του The Children of Light and The Children of Darkness (Τα παιδιά του φωτός και τα παιδιά του σκότους) το 1944, ο Νίμπουρ επικρίνει τους ιδεαλιστές του Μεσοπολέμου, οι οποίοι κατ’ αυτόν «δεν κατάφεραν να αντιληφθούν πόσο σταθερό και ισχυρό στοιχείο αποτελεί η εθνική υπερηφάνεια». Και μας προειδοποιεί ότι οι περισσότερες χώρες είναι «πολύ υπερήφανες για να καταλάβουν ότι η δύναμή τους μπορεί να αποτελεί κίνδυνο για άλλα έθνη». Οι πεφωτισμένοι ηγέτες αντιλαμβάνονται της αρνητικές συνέπειες της εθνικής υπερηφάνειας και αναλαμβάνουν το δυσανάλογο κόστος της ηγεσίας της συμμαχίας, απεμπολώντας τις ευκαιρίες να χρησιμοποιήσουν την κυρίαρχη θέση τους για να εξασφαλίσουν οφέλη από τους διεθνείς εταίρους τους. Τα μικρά κράτη ενδέχεται να συμμαχήσουν με ένα ισχυρό κράτος τόσο για τα άμεσα οφέλη στην ασφάλεια που τους εξασφαλίζει η από κοινού χρήση των δυνατοτήτων της συμμαχίας, όσο και για τα οφέλη σε κύρος και γόητρο που αποκομίζει η κυβέρνησή τους. Μια ανεύθυνη ηγεσία, ωστόσο, υπονομεύει και τα δύο κίνητρα και κατά συνέπεια η συμμαχία που θα σχηματιστεί μπορεί εύκολα να πέσει θύμα των διασπαστικών επιδράσεων του διεθνούς συστήματος. Ο Νίμπουρ, ως συνήθως, μας προσφέρει άλλη μία οξυδερκή παρατήρηση επί του θέματος: Κύρια ένδειξη του ότι η Αμερική θα έχει φτάσει σε σημείο ωριμότητας θα είναι η προθυμία της να αναλάβει σε μόνιμη βάση τις ευθύνες της απέναντι στην παγκόσμια κοινότητα εθνών. Πρέπει να θέτουμε υπό κριτικό έλεγχο την παρόρμηση να επιδεικνύουμε την ισχύ μας· και η αυτοκριτική μας πρέπει να απορρέει από την ταπεινή συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι η μεγάλη ισχύς μάς βάζει σε πειρασμό να αδικήσουμε άλλα έθνη. ... Οι δυνάμεις του προσωπικού συμφέροντος που πρέπει να εμποδιστούν δεν είναι πάντα του αντιπάλου ή του ανταγωνιστή. Είναι συχνά του δικού μας εαυτού, ατομικού ή συλλογικού. Έχοντας καλή γνώση της ιστορίας, οι κλασικοί ρεαλιστές αντλούν τα παραπάνω διδάγματα ως προς την ηγεσία των συμμαχιών από ιστορικά γεγονότα περασμένων αιώνων και χιλιετιών, φτάνοντας μέχρι τη Συμμαχία της Δήλου στην Αρχαία Ελλάδα. Όταν η Αθήνα άρχισε να συμπεριφέρεται λιγότερο ως υπεύθυνος ηγέτης και περισσότερο ως κυριαρχική αυτοκρατορία, η συνοχή που είχαν δημιουργήσει οι περσικές εισβολές διαλύθηκε και οι μέρες της συμμαχίας ήταν μετρημένες. Ο Χένρι Κίσινγκερ χρησιμοποίησε στην πράξη τις ιστορικές του γνώσεις ως υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ και σύμβουλος εθνικής ασφάλειας – ο Τόμας Ότι σημειώνει ότι ο Κίσινγκερ αντιλαμβανόταν πως «η άσκηση εξουσίας συνεπάγεται την υποχρέωση να αποδεχτείς τα όρια της αυτοσυγκράτησης», ότι μια δεσποτική στάση ενέχει τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο η άρνηση της ηγεσίας. Έτσι, ο κλασικός ρεαλισμός θεωρεί ότι μια συμμαχία είναι πιθανότερο να αντέξει τους κλυδωνισμούς εάν έχει έναν κυρίαρχο ηγέτη που ασκεί τον πρωταρχικό του ρόλο με αυτοσυγκράτηση και σύνεση. Οι υπεύθυνοι ηγέτες δεν χρησιμοποιούν τη σχετική ισχύ τους για να ταπεινώσουν τους εταίρους τους, και ως αποτέλεσμα οι συμμαχίες των οποίων ηγούνται θα είναι πιο ανθεκτικές. Οι διεθνείς συνασπισμοί κρατών δεν διαρκούν για πάντα. Ιδιαίτερα οι συμμαχίες – καθώς οι μεταβολές της σχετικής ισχύος των κρατών οδηγούν στη δημιουργία, διάλυση και επαναδημιουργία τους. Το ΝΑΤΟ ωστόσο έχει αποδειχθεί αξιοσημείωτα ανθεκτικός θεσμός, ικανός να αντέξει κλυδωνισμούς όπως η κρίση του Σουέζ τη δεκαετία του 1950, η αποχώρηση της Γαλλίας από την ενιαία στρατιωτική στρατηγική της συμμαχίας τη δεκαετία του 1960, οι διαφωνίες για την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων στις δεκαετίες του 1970 και 1980, η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τη δεκαετία του 1990 και οι συζητήσεις περί διεύρυνσης κατά τη δεκαετία αυτή και μετά. Μάλλον το τέλος του δεν έφτασε ακόμα. Ωστόσο, από το 1947, η αργή αλλά σταθερή πορεία προς μια κοινή ταυτότητα και η ως επί το πλείστον υπεύθυνη ηγεσία των ΗΠΑ επί της Συμμαχίας στη διάρκεια πολλών δεκαετιών δείχνουν να κλονίζονται, καθώς η νέα κυβέρνηση στην Ουάσιγκτον ασκεί ανορθόδοξες –και μπερδεμένες ως προς τους επί μακρόν εταίρους ασφαλείας– πολιτικές, όπως το ότι ασκεί απειλές σε συμμάχους. Οι κλυδωνισμοί αυτοί, που δυστυχώς προκύπτουν από το εσωτερικό της Συμμαχίας με τρόπο πρωτοφανή στην 75ετή και πλέον ιστορία της, πλήττουν τους παράγοντες εκείνους που ο Νίμπουρ, ο Κέναν και άλλοι στοχαστές προσδιόρισαν σοφά ως εκείνους που επιτρέπουν στις επωφελείς συμμαχίες να έχουν διάρκεια μέσα σε ένα άναρχο σύστημα. Ταιριάζει εδώ να κλείσουμε με την προειδοποίηση του Νίμπουρ στο Christianity and Power Politics (Ο χριστιανισμός και οι πολιτικές ισχύος) του 1940, που σήμερα είναι ιδιαίτερα επίκαιρη για ορισμένους ηγέτες, όπως υπήρξε τότε για τους απομονωτιστές της εποχής του: Ο απομονωτισμός της Αμερικής εμπίπτει στην ίδια κατηγορία πολιτικών γεγονότων με τη βρετανική πολιτική κατευνασμού την εποχή της Συμφωνίας του Μονάχου. Και στις δύο περιπτώσεις, το ευρύ κοινό δεν γνώριζε αρκετά περί στρατηγικής ώστε να αντιληφθεί ότι με το να υποχωρήσει σε μια τυραννία ή να θυσιάσει τους συμμάχους και να τους αρνηθεί τη βοήθειά του, το μόνο που κατάφερε ήταν να επισπεύσει τη μέρα που θα έπρεπε να αντιμετωπίσει την ίδια τυραννία με λιγότερους πόρους. 25 Μαρτίου 2025 © 2025 David Priess / Engelsberg Ideas — Μετάφραση: Νατάσα Μωράκη

Αλλαγή καθεστώτος και διάλυση συμμαχιών

Σύνδεση