Η «παντογνωσία» στη μόδα

David Baker, Σεξ, δυο δισεκατομμύρια χρόνια αναπαραγωγής και απόλαυσης, μτφρ. Ηφαιστίων Χριστόπουλος, Μεταίχμιο, Αθήνα 2024, σελ. 488 Peter Frankopan, Οι μεταμορφώσεις της Γης. Κλίμα, οικολογία και ιστορία, μτφρ. Νίκος Λιγγρής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2024, σελ. 868 Yuval Noah Harari, Nexus, Μια σύντομη ιστορία των δικτύων πληροφοριών από την Εποχή του Λίθου μέχρι την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2024, σελ. 458 «Τα σύννεφα της μελαγχολίας μου σκόρπισαν. (…) Ανέκτησα τη δύναμη να αναγνωρίζω το πρόσωπο της θεραπεύτριάς μου. Έτσι, όταν σήκωσα τα μάτια αντίκρισα την παραμάνα μου, τη Φιλοσοφία, στης οποίας τα δώματα σύχναζα από την πρώτη μου νιότη».Βοήθιος Η προμετωπίδα είναι από το τελευταίο βιβλίο που έγραψε ο Βοήθιος, το 523 μ.Χ., ένα χρόνο πριν την εκτέλεσή του[1]. Ρωμαίος συγκλητικός, συγγραφέας και μεταφραστής της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, έπεσε θύμα θρησκευτικών σκευωριών στην αυλή του Θεοδώριχου του Μέγα. Είχαν προηγηθεί άλλα έργα του, από τη μουσική ως τις ιδιότητες του θεού. Μια σημαντική συμβολή του αφορά το παράδοξο της ελεύθερης βούλησης εν σχέσει με τη γνωστή στον θεό κατάληξη του καθενός, στον παράδεισο ή στην κόλαση, ήδη από τη γέννησή του. Κορυφούμενο στον Καλβινισμό, το θέμα εξακολουθεί να βασανίζει τους θεολόγους. Η λύση που είχε προτείνει ο Βοήθιος ήταν ότι ο Ύψιστος κινείται σε όλη τη γραμμικότητα του χρόνου, από την πρώτη ημέρα της Δημιουργίας μέχρι την Αποκάλυψη. Ως Παντογνώστης, και ελεύθερη βούληση παρέχει λοιπόν, αλλά και πώς θα τη χρησιμοποιήσει έκαστος στον βίο του μπορεί να εποπτεύει, κι άρα να γνωρίζει εξαρχής τον τελικό προορισμό του. Θα έλεγε κανείς, κρίνοντας από ορισμένες πρόσφατες εκδοτικές επιτυχίες, ότι αυτή η θεϊκή παντογνωσία έχει γίνει της μόδας. Στην τελευταία δεκαετία, βιβλία σαν τα εδώ τρία και πολλά παρεμφερή[2] παρέχουν αυτό το είδος «θεϊκού» προνομίου. Είναι αλήθεια πως δεν διαφωτίζουν ιδιαίτερα τον αναγνώστη αν προορίζεται για τον παράδεισο ή την κόλαση. Του παρέχουν όμως, σε ποικίλες εκδοχές, πλήρεις εικόνες από το Big Bang (τη «Μεγάλη Έκρηξη» πριν δεκατέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια) μέχρι την παραμονή αποστολής του κάθε βιβλίου στον εκδότη, ή από τη δημιουργία της Γης, πριν τεσσεράμισι δισεκατομμύρια χρόνια, μέχρι τα πρόθυρα εξάλειψης του είδους μας, τις επιπτώσεις των οικολογικών καταστροφών και το τέλος της ζωής στον πλανήτη – ήγουν από τη Δημιουργία ως την Αποκάλυψη, όπως θα έλεγαν κάποιοι πιστοί σαν τον Βοήθιο. Έγκον Σίλε, Εραστές, 1913, Μουσείο Λεοπόλδου, Βιέννη. Με μια σύμπτωση που, όσο κι αν είναι τυχαία, δεν παύει να είναι ενδεικτική, και τα τρία παραπάνω βιβλία κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά το 2023 και αμέσως μεταφράστηκαν στα ελληνικά, μέσα στο 2024. Η μεγάλη ώθηση είχε δοθεί από την τεράστια επιτυχία που γνώρισε το βιβλίο του Γιουβάλ Νώε Χαράρι Sapiens, αμέσως μετά τη μετάφρασή του στα αγγλικά το 2014 και στα ελληνικά, όσο και σε πολλές άλλες γλώσσες, το 2015[3]. Ήταν ένα βιβλίο γραμμένο σε απολαυστικά ευφυές ύφος, το οποίο διέτρεχε την ιστορία του είδους μας από τη «γνωστική επανάσταση», πριν 70.000 χρόνια, μέχρι τις δυσμενείς προοπτικές που δημιουργεί η τεχνολογία των γενετικών πειραμάτων και την πιθανή εξάλειψή μας σε δυο αιώνες. Σχόλια για την αγροτική επανάσταση, πριν 12.000 χρόνια, ως τη «μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας», αφού επιδείνωσε τη ζωή των καλλιεργητών, συγκριτικά με τους μέχρι τότε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες (σ. 91), ή για τεχνικά άλματα που «δεν βελτίωσαν ιδιαίτερα τη ζωή του μεμονωμένου σάπιενς και προκάλεσαν απέραντη δυστυχία σε άλλα ζώα» (σ. 427), σαγήνευσαν ευλόγως ένα ευρύτατο κοινό. Ένα κοινό αποπροσανατολισμένο στον ίλιγγο των αλλαγών που επέφερε η μετάβαση από την αναλογική στην ψηφιακή τεχνολογία, πολιτικά ανασφαλές και οικολογικά ανήσυχο για το μέλλον. Με άλλα λόγια, ήταν βιβλίο που ευτύχησε να εμφανιστεί εν μέσω γενικευμένης σύγχυσης, προσφέροντας ένα πανόραμα γνώσης σε καιρούς απόγνωσης. Δεν ήταν βέβαια το πρώτο σε τέτοια κατεύθυνση. Είχε προηγηθεί, φερ’ ειπείν, το Η άνοδος της Δύσης[4], του μεγάλου ιστορικού Ουίλλιαμ ΜακΝήλ.[5] Ξεκινούσε κι εκείνο από τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων της Παλαιολιθικής εποχής (σ. 50), για να κλείσει με επιφυλάξεις ως προς νέες εφευρέσεις που, απελευθερώνοντας τους ανθρώπους, «τους σκλαβώνουν ταυτόχρονα σε μια νέα τάξη πραγμάτων» (σ. 878). Αλλά είχε γραφεί το 1963, ενόσω η ανθρωπότητα βίωνε τη μεταπολεμική ευφορία στις ισορροπίες του Ψυχρού Πολέμου και, όχι τυχαία, στα ελληνικά μεταφράστηκε 44 χρόνια αργότερα. Παρόμοια καταγραφή, από τη δημιουργία των πρώτων ζωικών οργανισμών μέχρι την πολιτική και κοινωνική διαμόρφωση του παρόντος, είχε δοκιμάσει και ο Χ. Τζ. Γουέλς, γνωστός από τα μυθιστορήματά του επιστημονικής φαντασίας, σε μια Σύντομη Ιστορία του Κόσμου[6]. Γραμμένη το 1922, καθρέφτιζε την αισιοδοξία εκείνης της δεκαετίας κι έβλεπε τη «σχεδιασμένη οικονομία» της φρέσκιας κομμουνιστικής Ρωσίας ως ενδιαφέρον πείραμα (σ. 303) και τα τεχνικά επιτεύγματα ως προάγγελο νέων θριάμβων (σ. 310). Την ίδια χρονιά (1922) κυκλοφορούσε και το μεγαλειώδες πόνημα του Όσβαλντ Σπένγκλερ[7], σημαδεμένο από την κατήφεια της ηττημένης Γερμανίας. Ξεκινώντας από το «χάος των αρχέγονων μορφών έκφρασης» στην προϊστορία, έβλεπε τον «φαουστικό άνθρωπο» –εκείνον που επιθυμεί να επιβληθεί με κάθε κόστος– ως είδος που θα εξαφανιστεί σε δυο αιώνες (περίπου όπως ο Χαράρι) κι αντιμετώπιζε κάθε πολιτιστικό σύστημα σαν ζωντανό οργανισμό, που γεννιέται, ωριμάζει, ακμάζει και πεθαίνει, αξιολογώντας θρησκείες, καλλιτεχνικά ρεύματα ή ιδεολογίες με έναν ιδιότυπο αφοριστικό οίστρο. Φράσεις του είδους: «ο πνευματικά καλλιεργημένος άνθρωπος στρέφει την ενέργειά του προς τα μέσα, ο τεχνικά πολιτισμένος προς τα έξω» (τόμ. Α΄, σ. 63), «η ψυχή του μαγικού πολιτισμού βρήκε την αληθινή έκφρασή της στο ισλάμ» ή «ο μαρξισμός των Ρώσων στηρίζεται σε μια ένθερμη παρεξήγηση» (τόμ. Β΄, σ. 382 και 632), είναι ενδεικτικές του όλου ύφους του βιβλίου. Κι ακόμα, στις παραπάνω μελέτες θα μπορούσαν να προστεθούν η Σπουδή της Ιστορίας του Άρνολντ Τόινμπι[8], η οποία εξαντλεί σε δώδεκα τόμους κάπου είκοσι μεγάλους πολιτισμούς, από τη γέννησή τους ως το 1961 –χρονολογία έκδοσης του 12ου τόμου–, ή τη δίτομη Ιστορία της Ευρώπης του Νόρμαν Ντέιβις[9], η οποία φτάνει μέχρι την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, το 1991, έχοντας ξεκινήσει από τους Νεάντερταλ της ευρωπαϊκής ηπείρου. Αλλά η διαφορά όλων αυτών των βιβλίων, ως προς το κύμα που προκάλεσε το Sapiens του Χαράρι, έγκειται στο ότι εκείνα ανήκαν στον 20ό αιώνα. Ενόσω, δηλαδή, διατηρούσαν κάποιο νόημα τα δίπολα δεξιάς-αριστεράς, συντήρησης-προόδου, ορθολογισμού-ανορθολογισμού. Μολονότι η αμφισβήτηση της νεωτερικότητας είχε ξεκινήσει από τους μετα-στρουκτουραλιστές στα μέσα του 1960, ο κόσμος συνέχιζε να διακρίνει πού πηγαίνει, έστω αδρομερώς, κι εμπιστευόταν τις φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Στην εποχή μας όμως έχουμε εκατομμύρια οπαδών ενός άγριου καπιταλισμού με κομμουνιστική κυβέρνηση, στην Κίνα∙ της αγιοποίησης των δολοφονημένων Ρομανόφ μαζί με νέα αγάλματα για τον Στάλιν, στη Ρωσία του Πούτιν∙ των περιορισμών της ελευθερίας του λόγου στην κάποτε ηγέτιδα του «ελεύθερου κόσμου», τις ΗΠΑ, και μια Τεχνητή Νοημοσύνη που ξεπερνά κατά πολύ την ανθρώπινη. Όπως εξελίσσεται ο 21ος αιώνας, δεν είναι το «φάντασμα» του κομμουνισμού που πλανιέται πάλι πάνω από τον κόσμο, είναι η αβεβαιότητα απέναντι σε μιαν ανθρωπότητα ικανή να μεταλλαχθεί σε «ηλεκτρονικά φαντάσματα». Έτσι, καλογραμμένες θεωρήσεις της παγκόσμιας ιστορίας, προσφέρουν έναν μπούσουλα με φιλοσοφική χροιά, όπως περίπου παρηγοριόταν και ο Βοήθιος τις παραμονές της εκτέλεσής του. Την αρχή που έκανε ο Χαράρι με το Sapiens, την επέτεινε ο ίδιος με τρία διαδοχικά βιβλία, στα οποία εξάντλησε κάθε εκδοχή κρίσεων που μπορεί να αντιμετωπίσουμε ως «έμφρον» είδος, αλλά με πλατειασμούς που δεν δίνουν πολύ σαφείς απαντήσεις. Το πιο πρόσφατο, το Nexus, αναδιατυπώνει, με την έμφαση στις «διυποκειμενικές οντότητες» –μύθους, θρησκείες, ιδεολογίες, παγκόσμια δίκτυα επικοινωνίας–, τα όσα είχε ήδη επισημάνει ως μελλοντικούς κινδύνους για τη φιλελεύθερη δημοκρατία στο μόλις προηγούμενο βιβλίο του, τα 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα[10], όπου επίσης η έμφαση ήταν στους κινδύνους μετατροπής των ανθρώπων σε ρομπότ. Κάτι, όμως, που το είχε διεξοδικά αναπτύξει και στο ελαφρώς προγενέστερο Homo Deus[11]. Τρία ακόμα βιβλία, λοιπόν, με το ίδιο πάντα θέμα –από πού ξεκινήσαμε και πού κατευθυνόμαστε ως είδος– και ίδια, τεράστια, επιτυχία αποτελεί αξιοθαύμαστη επίδοση. Ενδεικτική ως προς το τι ανησυχεί πλήθη αναγνωστών, μα και ενδεικτική της δεξιοτεχνίας του συγγραφέα να το παραλλάσσει. Το ερώτημα στο προτελευταίο κεφάλαιο του Nexus: «Όλη η εξουσία στους αλγορίθμους;» (σ. 325) και η τελευταία φράση στον επίλογο: «Έχουμε δημιουργήσει μια αλλότρια ανόργανη νοημοσύνη που θα μπορούσε να ξεφύγει από τον έλεγχό μας και να βάλει σε κίνδυνο όχι μόνο το δικό μας είδος, αλλά κι αμέτρητες άλλες μορφές ζωής» (σ. 377), είναι απορίες και φράσεις που συναντά κανείς και σε προηγούμενα βιβλία του. Ομοίως για πολλά άλλα, όπως: «Τι θα συμβαίνει στις δημοκρατικές συζητήσεις όταν δισεκατομμύρια μποτ υψηλής νοημοσύνης θα είναι σε θέση να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και τη φιλία μας;» (σ. 319)∙ «Πολυάριθμες μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι οι υπολογιστές έχουν συχνά κι εκείνοι τις δικές τους βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις, κάτι που μοιάζει με ψηφιακή ψυχή, ακόμα κι ένα είδος ενδοϋπολογιστικής μυθολογίας» (σ. 273)∙ «Ο ωφελιμισμός υπόσχεται έναν ορθολογικό τρόπο ευθυγράμμισης κάθε ενέργειας με “το απώτερο καλό”, γεννώντας άλλη μια μυθολογία. Ειλικρινείς κομμουνιστές έβλεπαν τη φρίκη του σταλινισμού, λέγοντας ότι η ευτυχία που θα βίωναν οι μελλοντικές γενιές θα επανόρθωνε τη βραχυπρόθεσμη δυστυχία των γκουλάγκ» (σ. 264)∙ «Δεν ξεκίνησε με τον Στάλιν ο ολοκληρωτισμός των μπολσεβίκων. Πήγαζε από το δόγμα για το αλάθητο του κόμματος» (σ. 149)∙ «Προεικονίζοντας σημερινούς τυράννους όπως ο Πούτιν, ο Οκταβιανός δεν στέφθηκε βασιλιάς και συνέχισε να υποκρίνεται ότι η Ρώμη ήταν ακόμα δημοκρατία» (σ. 129)∙ «Στη Ρώμη του Νέρωνα, η ελευθερία δεν ήταν κάποιο ιδανικό, αλλά ένα παραπροϊόν της αδυναμίας της κυβέρνησης να ασκεί ολοκληρωτικό έλεγχο» (σ. 107). Κοντολογίς, το Nexus αποτελεί μιαν ακόμα αναψηλάφηση των όσων είχε ήδη προσεγγίσει ο συγγραφέας σε τρία προηγούμενα βιβλία του. Αλλά η «αναψηλάφησή» του περιλαμβάνει αρκετά νέα στοιχεία, όπως γίνεται και στις δικαστικές υποθέσεις. Παραδείγματα ηρωικών περιστεριών, που μετέφεραν μηνύματα σε κρίσιμες στιγμές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, αλγορίθμων του Facebook, οι οποίοι φούντωσαν κύματα σεχταριστικής βίας εναντίον θρησκευτικών μειοψηφιών στη Μιανμάρ, κ.ο.κ., συνιστούν νέο υλικό, δεξιοτεχνικά ενταγμένο στο πρόσφατο βιβλίο. Παρατίθενται σε ανακόλουθη ιστορική σειρά, διαψεύδοντας τον υπότιτλο («από την Εποχή του Λίθου μέχρι την ΤΝ»), διατηρούν όμως συναρπαστική την ανάγνωση. Χωρίς να μένει λιγότερο συναρπαστικό, το βιβλίο του Πίτερ Φράνκοπαν τηρεί ευσεβώς τη σειρά «από την αυγή του χρόνου» (σ. 29) μέχρι τις μέρες μας, με τον πλανήτη να φτάνει «στα οικολογικά του όρια» (σ. 653-688). Δεν αποφεύγει ωστόσο, όπως και ο Χαράρι, να αναδιατυπώνει θέματα που είχε ήδη πραγματευτεί σε δυο προηγούμενα βιβλία του – Οι δρόμοι του μεταξιού[12] και Οι νέοι δρόμοι του μεταξιού[13]. Το πρώτο μάλιστα, με χρονολογία έκδοσης το 2015, μοιάζει να εμπνέεται από ένα συναφές βιβλίο που είχε εκδοθεί το 2014, του καθηγητή ιστορίας στο Χάρβαρντ Σβεν Μπέκερτ, Η αυτοκρατορία του βαμβακιού[14]. Κι εκείνο ξεκινούσε κάπου 30.000 χρόνια πριν, από τα πρώτα δείγματα ύφανσης λιναριού (σ. 31), για να επεκταθεί στο δουλεμπόριο που στήθηκε «στο φαύλο αμόνι του πολεμικού καπιταλισμού» και να συνεχιστεί ως την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας στις μέρες μας (σ. 620-621). Όπως κι ο καθηγητής της Οξφόρδης Φράνκοπαν ξεκινούσε τους δικούς του Δρόμους από τις πρώτες πόλεις της Μεσοποταμίας, 5.000 χρόνια πριν, οι οποίες θα γίνονταν κέντρα εμπορικών συναλλαγών επί αιώνες, για να φτάσει (πολύ προφητικά) στους «δρόμους» των αγωγών φυσικού αερίου που συνιστούν πολιτικό όπλο για τη Ρωσία του Πούτιν (σ. 506). Όσο για τους Νέους δρόμους, ξεκινούσαν περίπου από εκεί που τελείωνε το προηγούμενο, με τις «ωδίνες μιας περιοχής που κάποτε κυριαρχούσε στο πνευματικό, πολιτισμικό και οικονομικό γίγνεσθαι και η οποία αναδύεται ξανά» (σ. 500), για να καταλήξουν στις διαλυτικές για τη Δύση επιπτώσεις που προκαλούν οι μελλοντικές φιλοδοξίες της Κίνας. Στις Μεταμορφώσεις της γης, ο Φράνκοπαν ξεκινά υποσχόμενος «κάποιες αφορμές αισιοδοξίας και εποικοδομητικές προτάσεις για το πώς να πλοηγηθούμε σε εποχή με βαθιές κλιματικές αλλαγές» (σ. 26), όπως και ο Χαράρι υποσχόταν, στο Nexus, να εντοπίσει «έναν ενδιάμεσο χώρο, μεταξύ των πληροφοριών ως πρώτων υλών της αλήθειας και της χρήσης τους ως όπλου» (σ. xxvii). Κατά τα άλλα, τα 24 κεφάλαια των Μεταμορφώσεων μένουν πιστά στη φράση του Βολταίρου στην προμετωπίδα: «Τρία πράγματα ασκούν συνεχή επιρροή στα μυαλά των ανθρώπων: το κλίμα, η κυβέρνηση και η θρησκεία». Και πράγματι, όλα τα κεφάλαια ερμηνεύουν τα πάντα –από την καταγωγή του είδους μας και τη δημιουργία των πρώτων πόλεων μέχρι τις αντιλήψεις περί θεού και τις εμφανίσεις αρχαίων ή νέων αυτοκρατοριών– με βάση τις κλιματικές συνθήκες. Όσο για την «αισιοδοξία», που υποσχόταν αρχικά, αποκαλύπτεται, στον επίλογο (σ. 707), ότι αφορά μια πιθανή επανέναρξη της ζωής μετά την «καταστροφική ερήμωση του πλανήτη»! Όπου θα επαναλαμβάνεται και η πριν δυόμισι δισεκατομμύρια χρόνια «κλιματική αλλαγή», η οποία άλλαξε τη ζωή φυτών και ζώων κι έφερε τη σημερινή εξέλιξη, όπως σημείωνε στο πρώτο κεφάλαιο (σ. 31-33). Από το δεύτερο κεφάλαιο, ήδη, σημειώνει πως «η εξάπλωση των ανθρώπων και η εγκατάστασή τους σε νέους τόπους διαμορφώθηκε κυρίως από την εύρεση περιοχών που ήταν οικολογικά ευνοϊκές» (σ. 54). Ηφαιστειακές εκρήξεις και άλλες οικολογικές μεταβολές διέσπειραν Sapiens και Νεάντερταλ, πριν 80.000 χρόνια, από τη Μεσοποταμία στην Αφρική κι από την Υεμένη στην Κίνα και την Αυστραλία. Με τη σκόπιμη χρήση της φωτιάς μεταβάλλεται η σύνθεση της βλάστησης σε κάποιες περιοχές, ενώ αρχίζει να εμφανίζεται η συμβολική έκφραση με τη μορφή εγχάρακτων κομματιών ώχρας, εργαλείων και κοσμημάτων. Εκηβόλα όπλα και νέοι παγετώνες εξαφανίζουν τους Νεάντερταλ, πριν 35.000 χρόνια. Η αποπαγετωνοποίηση, πριν 19.000 χρόνια, ανεβάζει τη στάθμη της θάλασσας κι απομονώνει ανθρώπινες ομάδες σε διάφορες ηπείρους, ευνοώντας την εμφάνιση νέων λιθοτεχνιών. «Ένα πιο ήπιο κλίμα αποτέλεσε το εφαλτήριο για όλα» (σ. 66-69). Στην «αλληλεπίδραση ανθρώπου και οικολογικού περιβάλλοντος» εντάσσει και τα πρώτα κοσμολογικά ερωτήματα που γεννούν τις θρησκείες, με την έγερση μνημείων και γλυπτών σαν αυτά στο Γκιοπεκλί Τεπέ ή στην Ούρφα, πριν 10.000 χρόνια (σ. 75). Αλλά και φαινόμενα υψηλής εκπομπής διοξειδίου ή μεθανίου, τα οποία παγιδεύουν θερμότητα κι αποψιλώνουν δάση, τα αποδίδει στην εντατικοποίηση καλλιεργειών όπως του ρυζιού, πριν 3.500 χρόνια, και στην ίδρυση των πρώτων πόλεων (πολύ πριν κυκλοφορήσουν αυτοκίνητα σε αυτές), σύμφωνα με την «υπόθεση της πρώιμης ανθρώπινης επίδρασης στο κλίμα» (σ. 89-90). Ακόμα και τη διάκριση μεταξύ θεών «ηθικολογούντων» και τιμωρών ή θεών πιο καλοπροαίρετων, τη συνδέει με περιοχές ευάλωτες σε μεταβολές καιρικών συνθηκών ή περιοχές με κλιματικές συνθήκες ευνοϊκές και προβλέψιμες. Τη δε λατρεία των προγόνων, στη βόρεια Κίνα, τη συνδέει με το ψυχρότερο κλίμα που επιβράδυνε την αποσύνθεση των νεκρών κι άφηνε περισσότερο χρόνο σε τελετουργίες ταφής (σ. 97-98). Έγκον Σίλε, Αγκαλιασμένο ζευγάρι, 1911, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Κάπως έτσι ερμηνεύεται και η υπόλοιπη ιστορική εξέλιξη, στη συνέχεια του βιβλίου. Σε κουλτούρες του προχριστιανικού κόσμου, δυσμενείς καιρικές συνθήκες χρεώνονταν στους χαρακτήρες των ηγεμόνων: υπερβολικός άνεμος = ένδειξη μωρίας του βασιλιά, υπερβολικές βροχές = έλλειψη αυτοπειθαρχίας του, υπερβολική ζέστη = οκνηρία του κ.ο.κ. (σ. 167). Η άνοδος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας συμπίπτει με ένα «κλιματικό βέλτιστο» τρεισήμισι αιώνων (σ. 201). Η επιτυχία μεγαλουπόλεων όπως η Κωνσταντινούπολη ή το Τικάλ –αρχαία πόλη των Μάγια– εξηγούνται από τον σωστό σχεδιασμό δικτύων υδροδότησης, σε διαδοχικές περιόδους ξηρασίας (σ. 212-213). Το ότι κατά τον 6ο αιώνα η Παναγία ανακηρύσσεται προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης το θεωρεί απότοκο ηφαιστειακών εκρήξεων του 530, οι οποίες ψύχραναν το κλίμα στο βόρειο ημισφαίριο, όσο και της πανούκλας που προκάλεσε ο υπερπληθυσμός της Πόλης (σ. 242-243). Ένα σύνολο κλιματικών και οικολογικών εξελίξεων στις αρχές της δεκαετίας του 630, οι οποίες αποδιοργανώνουν το εμπόριο περί την Ερυθρά Θάλασσα, δίνουν την ευκαιρία να αναδειχθεί το κίνημα του Μωάμεθ και των οπαδών του (σ. 252-253). Η εξάπλωση του αλφαβητισμού στα μέσα του 8ου αιώνα συνδέεται με την εισαγωγή χαρτιού από την Κίνα, αλλά και με τις ήπιες κλιματικές συνθήκες που ευνοούν τη διαθεσιμότητα τροφίμων (σ. 262). Ξηρασίες, πλημμύρες κι επιδρομές ακρίδων, στις αρχές του 10ου αιώνα, φέρνουν το τέλος της δυναστείας των Τανγκ στην Κίνα (σ. 267), ενώ την ίδια περίοδο, εξαιτίας μιας μακράς θερμής περιόδου, η Ευρώπη βιώνει τη «σημαντικότερη γεωργική επέκταση από την νεολιθική εποχή», με μετακινήσεις πληθυσμών και αύξηση των συνδέσεών της με Αφρική και Ασία (σ. 279-307). Μια εξαιρετικά υγρή περίοδος στη Μογγολία μεταξύ 1211 και 1225 παρέχει αλματώδη αύξηση των αλόγων στους άφθονους βοσκότοπους και μια «Pax Mongolica», χάρη στην ισχύ του ιππικού του Τζένγκις Χαν, ενώ η επέκταση των εμπορικών δικτύων διαδίδει επίσης επιδημίες που επιφέρουν την κατάρρευση της αυτοκρατορίας του (σ. 311-315). Κοντολογίς, η οικολογία τα ερμηνεύει όλα, σε ηπείρους και βασίλεια: από τον «μαύρο θάνατο» στον Μεσαίωνα, ο οποίος μεταβάλλει την ισχύ κρατών, μέχρι την αποτυχία των Οθωμανών στην πολιορκία της Βιέννης το 1529 και την εδραίωση του προτεσταντισμού (σ. 325-340)∙ από την αποτυχία των Ευρωπαίων να διεισδύσουν στο εσωτερικό αφρικανικών χωρών, η οποία τους οδηγεί σε αρπαγή δούλων για τις «Δυτικές Ινδίες» (σ. 360-361), μέχρι τη συγχώνευση Παλαιού και Νέου Κόσμου, μέσω τερατώδους εκμετάλλευσης φυσικών πόρων και ιθαγενών, των οποίων η εξολόθρευση από την ευλογιά θεωρήθηκε δείγμα ότι «ο Κύριος εγκρίνει τους νέους τίτλους ιδιοκτησίας μας» (σ. 379)∙ κι από την αλυσίδα εφοδιασμών, που πρόσφερε ευκαιρίες σε κάποιους κι ανείπωτη δυστυχία σε αμέτρητους άλλους, μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση και τις δικές της περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις, οι οποίες συγκίνησαν κατά καιρούς ευαίσθητους συγγραφείς όπως ο Ντίκενς (σ. 503). Τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου (20 με 24) διατρέχουν νέες οικολογικές ή κοινωνικές ανακατατάξεις σε παγκόσμιο επίπεδο: από τις επαναστατικές εξεγέρσεις των μέσων του 19ου αιώνα και τους ανταγωνισμούς ή τα νέα ουτοπικά οράματα, που προέτρεπαν να μην αναμένονται αλλά να αποσπώνται «οι καλοσύνες της φύσης» (σ. 561), μέχρι τους νοσηρούς αστεϊσμούς του Βλαντίμιρ Πούτιν για το ότι «η κλιματική αλλαγή θα επιτρέψει στους Ρώσους να ξοδεύουν λιγότερα χρήματα για γούνες, ενώ παράλληλα θα μπορούν να επωφεληθούν από μεγαλύτερες και καλύτερες σοδειές» (σ. 687). Ενδιαμέσως, μεταξύ δύο Παγκοσμίων Πολέμων και ενός Ψυχρού που τους ακολούθησε, σοβιετικοί όσο και αμερικανοί επιστήμονες δοκίμαζαν χειραγωγήσεις του κλίματος, με προκλήσεις τεχνητών βροχοπτώσεων ή εξουδετερώσεις καταιγίδων (σ. 581), οι οποίες όμως είχαν μόνο επιβαρυντικές επιπτώσεις για το κλίμα. Κάτι ανάλογο και με την «πράσινη επανάσταση» που, για να πετύχει αυξημένη απόδοση υβριδίων, αφάνισε γηγενείς ποικιλίες, όπως του ρυζιού στην Ινδία (σ. 625-626). Τα δε πειράματα του προέδρου Μάο, με την εξόντωση δύο δισεκατομμυρίων σπουργιτιών το 1959, για να προστατευτούν τα σιτηρά, έφεραν «τον μεγαλύτερο ανθρωπογενή λιμό στην ιστορία» (σ. 612). Παρά ταύτα, ο επίλογος παραθέτει μερικές επιτυχείς προσπάθειες μετριασμού της ενεργειακής κατανάλωσης, όπως με τους λαμπτήρες LED, και διατυπώνει την ελπίδα ότι πολλές δυσμενείς προβλέψεις για το μέλλον θα μείνουν σε μεγάλο βαθμό εικασίες. Εκτός αν μια γενικευμένη καταστροφή του πλανήτη θα παράσχει, σε όποιους επιβιώσουν, τη δυνατότητα να ζήσουν σε έναν ειρηνικό παράδεισο αφθονίας! (Δεν το λες και πολύ «αισιόδοξο» αυτό, τελικά.) Μολονότι και το βιβλίο του Ντέιβιντ Μπέικερ καταπιάνεται με την εξέλιξη από την αυγή του χρόνου, όπως του Πίτερ Φράνκοπαν, ο αυστραλός ιστορικός μένει συνεπής στο θέμα του τίτλου. Ξεκινά από τις χημικές αλλαγές κατά τη δημιουργία ωκεανών, πριν τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια, συνεχίζει με την πρώτη εμφάνιση οργανισμών, πριν δύο δισεκατομμύρια χρόνια, και παρακολουθεί μεθοδικά όλη την ιστορία της εξέλιξης για να φτάσει ως τις μέρες μας, όπου η αλόγιστη σεξουαλική δραστηριότητα αρχίζει να περιορίζεται, μετά μια κορύφωση των τελευταίων 50 χρόνων. Την έκρηξη ενός υπερηφαιστείου στη σημερινή Σιβηρία, φερ’ ειπείν, και τη μαζική εξαφάνιση ζωικών ειδών μεταξύ Πέρμιας και Τριαδικής εποχής, την αναφέρει επίσης ο Φράνκοπαν. Αλλά δικό του θέμα ήταν η εξέλιξη των κλιματικών αλλαγών, ενώ για τον Μπέικερ αυτό είναι «το οροπέδιο της ακολασίας» (σ. 102), καθώς τότε πολλαπλασιάζονται τα κυνοδόντια –οι μακρινότεροι πρόγονοί μας– κι αρχίζουν οι σεξουαλικές πράξεις, έστω και αν τα θηλυκά γεννούν αυγά και τα αρσενικά φυλάνε πέος και όρχεις στο εσωτερικό του σώματος. Μα με το τέλος της Κρητιδικής εποχής, «η ανάπτυξη εξωτερικών οργάνων στα αρσενικά και το “αρετάτο” γρομπαλάκι της κλειτορίδας στα θηλυκά (…) άρχισε να κάνει όλο και πιο έντονο τον οργασμό στην προγονική γραμμή, καθώς αυτή διαφοροποιήθηκε ταχύτερα απ’ ό,τι είχε οποιαδήποτε άλλη στιγμή τα προηγούμενα 200 εκατομμύρια χρόνια» (σ. 123-124). Ο συγγραφέας απαντά μάλιστα, χωρίς να το αναφέρει, στο περίφημο ερώτημα που ο Δίας και η Ήρα είχαν θέσει στον Τειρεσία: αν ο άνδρας ή η γυναίκα απολαμβάνει περισσότερο τη συνουσία (μια που, κατά τη μυθολογία, εκείνος είχε διατελέσει και τα δύο). Και η απάντησή του είναι ότι: «Τα θηλυκά θηλαστικά βιώνουν μια απουσία φόβου και στρες στον οργασμό, πολύ βαθύτερη και ολοκληρωτική από των αρσενικών» (σ. 124-125), χάρη στην οποία διευκολύνεται η διέλευση του σπέρματος και η γονιμοποίηση των ωαρίων! Μια ιστορία ύβρεως και ανθρώπινης ανοησίας. Η εκστρατεία ξεκίνησε το 1958 από τον Μάο Τσετούνγκ με στόχο την εξάλειψη αρουραίων, μυγών, κουνουπιών και σπουργιτιών για να βελτιώσει την δημόσια υγεία και τη γεωργική παραγωγή. Το αποτέλεσμα ήταν ένας από τους πιο καταστροφικούς λιμούς στην ανθρώπινη ιστορία. Ο Μεγάλος Κινέζικος Λιμός (1959-1961) προκάλεσε τον θάνατο περίπου 45 εκατομμυρίων ανθρώπων. Επιπλέον, στα μονοτρήματα –τα θηλαστικά από τα οποία διαχωριστήκαμε πριν 175 εκατομμύρια χρόνια–, η κλειτορίδα άρχισε να αυξάνει το περίπλοκο δίκτυο νευρικών απολήξεων που τη συνδέουν με την κολπική οδό, για να φτάσει, πριν 66 εκατομμύρια χρόνια, στις 8.000 με 9.000 απολήξεις, «τρεις φορές περισσότερες απ’ ό,τι στο πέος» (σ. 134). Δεν εκπλήσσει, συνεπώς, το ότι 55 εκατομμύρια χρόνια πριν, στην άμεση προγονική μας γραμμή –τα πρωτεύοντα– αφθονούν οι αυτοπεολειχίες και οι αυτοαιδοιολειχίες (σ. 142), ενώ, μέχρι να φτάσουμε στον Homo Sapiens, πριν μισό εκατομμύριο χρόνια, δεν έμεινε ερωτική στάση ή μέθοδος σχετικής απόλαυσης που να μην είχε ήδη επινοηθεί. Από εκεί και μετά, εχθροπραξίες μεταξύ γοριλλών για το μεγαλύτερο χαρέμι ή περίοδοι οίστρου, που κάνουν τα θηλυκά των χιμπαντζήδων να υπερβαίνουν τις οκτώ συνευρέσεις την ημέρα (σ. 170-187), συνεχίζονται αμετάβλητα στους Sapiens. Όπου, όμως, χάρη στη συλλογική μάθηση, την ανάπτυξη σύνθετων γλωσσών, την επινόηση τελετουργιών και παραδόσεων και την περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού, η έννοια της ανατροφής έρχεται να συμμορφώσει τις πανάρχαιες τάσεις του ενστίκτου. Σε ό,τι ο συγγραφέας αποκαλεί «φροϋδικοί πολιτισμοί» (σ. 314-366), από 12.000 μέχρι και 250 χρόνια πριν, εξηγεί πώς η γεωργία άλλαξε και το σεξουαλικό τοπίο, μαζί με το φυσικό∙ πώς το σεξ αναμίχθηκε με τον θεσμό της ιδιοκτησίας∙ πώς επιβλήθηκαν τρομερά περιοριστικοί νόμοι στη γυναικεία σεξουαλικότητα, ενώ η πολυγυνία έμεινε συχνά αποδεκτή για τους άνδρες∙ και πώς, συν τω χρόνω, εξελίχθηκαν η σεξουαλική εργασία και η πορνογραφία στον κόσμο. Επιτέλους, με τη βιομηχανική επανάσταση άρχισε μια τάση που κορυφώνεται στις μέρες μας, με τον διαχωρισμό του σεξ από τις ανησυχίες για την εξελικτική μας επιβίωση. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ωστόσο, κυριαρχεί ο ρόλος της αφοσιωμένης νοικοκυράς και η σεξουαλικά καταπιεστική «επιστήμη» φτάνει στο απόγειό της, με φρικτές προγνώσεις για τον αυνανισμό –τύφλωση και στειρότητα για τους άνδρες, παράλυση και αμνησία για τις γυναίκες– και με την επαναφορά των ζωνών αγνότητας (σ. 390-391). Μόνον όταν γενικεύεται το δικαίωμα ψήφου, στον Μεσοπόλεμο και αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο, γίνεται εν μέρει σύνηθες το προγαμιαίο σεξ, ενώ η ευρέως διαθέσιμη αντισύλληψη προσφέρει «ένα ταξίδι δίχως προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία και στη φύση» (σ. 432). Ούτε η διεκδίκηση της μονογαμίας αποφεύγεται πάντως, ούτε η μελαγχολία του διαζυγίου, ακόμα και στον κόσμο του 21ου αιώνα, με τον γάμο ομοφύλων να αναγνωρίζεται σε δεκάδες χώρες. Όσο για τις απείρως περισσότερες ευκαιρίες γνωριμιών που παρέχει σήμερα το διαδίκτυο, σε σχέση με τους παραδοσιακούς τρόπους μέσω οικογενειακών ή επαγγελματικών γνωριμιών, έχουν ως αποτέλεσμα «πολλούς ανέραστους άνδρες κάτω των τριάντα και περισσότερες γυναίκες μόνες μετά τα τριάντα» (σ. 455). Διατυπώνοντας διάφορες εικασίες για τις παραλλαγές των απολαύσεων στο μέλλον, ο συγγραφέας κλείνει ευχόμενος καλούς οργασμούς σε εραστές που τρέφουν αμοιβαία αισθήματα αγάπης και εκτίμησης (σ. 473). Είναι το μόνο από τα τρία βιβλία που δεν τελειώνει σε κλίμα μαύρης απαισιοδοξίας. Μάλλον το εγγύτερο, θα έλεγα, στο πνεύμα μιας «παρηγορίας» σαν εκείνη που η Φιλοσοφία παρείχε στον Βοήθιο. [1] Βοήθιος, Η παρηγορία της Φιλοσοφίας, μτφρ. Θωμάς Μαστακούρης, Λαβύρινθος 2023, σ. 33-34. [2] Όπως λ.χ. του John Sutherland, Μικρή ιστορία της λογοτεχνίας, μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, Πατάκης 2014, το οποίο αρχίζει από τους πρωτόγονους μύθους και φτάνει ως την διαδικτυακή “fan-fiction”· του Leonard Mlodinow, Μικρή ιστορία της γνώσης, Ο αγώνας του ανθρώπου από την προϊστορία ως σήμερα για την κατανόηση του σύμπαντος, μτφρ. Ανδρέα Μιχαηλίδης, Πατάκης 2017· ή του Jeremy Black, Μικρή ιστορία του πολέμου, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, Πατάκης 2021, το οποίο αρχίζει από πολεμικές συρράξεις το 3.300 π.Χ. και φτάνει μέχρι την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. [3] Yuval Noah Harari, Sapiens, Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, Αλεξάνδρεια 2015. [4] William H. McNeill, Η άνοδος της Δύσης, Μια ιστορία της πανανθρώπινης κοινότητας, μτφρ. Κ. Ραμπαβίλα, πρόλογος-επιμέλεια Μανούσος Μαραγκουδάκης, Παρασκήνιο, Αθήνα 2007. [5] Στο έργο του Ουίλλιαμ Χ. Μακνήλ είναι αφιερωμένο το τεύχος 38 (Μάρτιος 2013) της Athens Review of Books, με άρθρα των: Θάνου Βερέμη, Κατερίνας Γαρδίκα, Ιωάννη Ο. Ιατρίδη, Χρύσας Μαλτέζου, Ευάνθη Χατζηβασιλείου. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι όπως έχει γράψει (τεύχος 61, Απρ. 2015 και τεύχος 156, Δεκ. 2023) ο σπουδαίος Δανός ιστορικός Lars Baerentzen, ο Μακνήλ υπηρετούσε στην Ελλάδα το 1944 και υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των Δεκεμβριανών, περιγράφοντας πώς ξεκίνησαν στο έργο του The Greek Dilemma: War and Aftermath (1947). [6] H. G. Wells, A Short History of the World, Penguin books 1922 (επανέκδοση 1991). (Ελλην. έκδοση σε μετάφραση Γιώργου Μαραγκού, Κέδρος, Αθήνα 2015). [7] Oswald Spengler, Η παρακμή της Δύσης. Περιγράμματα μιας μορφολογίας της παγκόσμιας ιστορίας, τόμος Α΄ Μορφή και πραγματικότητα, τόμος Β΄ Κοσμοϊστορικές προοπτικές, μτφρ.-σημειώσεις Λευτέρης Αναγνώστου, Τυπωθήτω - Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2003. [8] Arnold J. Toynbee, A Study of History, Oxford University Press 1934-1961 – «φιλόδοξο έργο, που απόλαυσε μια σύντομη δόξα πριν μαραζώσει», όπως γράφει γι’ αυτό ο Richard J. Evans (In Defence of History, Granta 1997, σ. 56), έχοντας προηγουμένως αναφέρει διάφορα σφάλματα και προκαταλήψεις του συγγραφέα. [9] Norman Davies, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου, Νεφέλη, Αθήνα 2009. [10] Yuval Noah Harari, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, επιμ. Βασίλης Μαλισιόβας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2018. [11] Yuval Noah Harari, Homo Deus. Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, επιμ. Βασίλης Μαλισιόβας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2017. [12] Peter Frankopan, Οι δρόμοι του μεταξιού. Μια νέα ιστορία του κόσμου, μτφρ. Γιάννης Βογιατζής, επιμ. Νίκος Λιγγρής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2022. [13] Peter Frankopan, Οι νέοι δρόμοι του μεταξιού. Το παρόν και το μέλλον του κόσμου, μτφρ. Μενέλαος Αστερίου, επιμ. Νίκος Λιγγρής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023. [14] Sven Beckert, Η αυτοκρατορία του Βαμβακιού. Μια παγκόσμια ιστορία, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2024.

Η «παντογνωσία» στη μόδα

Σύνδεση