Μικρές ιστορίες με μεγάλο νόημα

1. Κι αν σου μιλώ με παραβολές Μέσα στο ζεστό ανοιξιάτικο απομεσήμερο ο Πρωταγόρας και οι μαθητές του περπατούσαν με ταχύ ρυθμό, καθώς διέσχιζαν την αγορά της Αθήνας. Βιάζονταν να γυρίσουν στο σπίτι του πλούσιου Καλλία, ο οποίος φιλοξενούσε τον μεγάλο σοφιστή και του παρέθετε κάθε βράδυ λουκούλλειο δείπνο. Στις παρυφές του ομίλου τριγύριζε, ως συνήθως, ο Σωκράτης, προωθώντας με εντυπωσιακή ευκινησία τον βαρύ όγκο του μέσα στο πλήθος, έτσι ώστε να προφταίνει κάθε τόσο τον Πρωταγόρα και να τον τσιγκλάει με ερωτήσεις. Ο σοφιστής, σύμφωνα με την εκπαιδευτική του μέθοδο, αφηγούνταν στους μαθητές του μια σειρά από συμβολικές και φορτισμένες με νόημα ιστορίες· έπειτα τους καλούσε να τις αναστοχαστούν και να τις ερμηνεύσουν, ώστε να αντλήσουν διδάγματα και να πλουτίσουν το πνεύμα τους. Λόγου χάρη, ο Πρωταγόρας περιέγραφε πώς ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας έφτιαξαν το γένος των ανθρώπων από χώμα μουλιασμένο με δάκρυα. Κατόπιν έπιαναν ένα-ένα τα ανθρώπινα πλάσματα, τα έφερναν κοντά στο στόμα τους και αναστέναζαν βαθιά, για να τους εμφυσήσουν πνοή. Γι’ αυτό η ζωή των ανθρώπων κυλάει κατά κανόνα μέσα στη θλίψη και τη στενοχώρια, με πολλά δάκρυα και στεναγμούς. Ύστερα, ο σοφιστής άρχισε να λέει στους μαθητές του για τον ήρωα Ηρακλή, ο οποίος βρέθηκε μια φορά στα νιάτα του μπροστά σε κάποιο σταυροδρόμι. Εκεί παρουσιάστηκαν μπροστά του δύο γυναίκες, η Εργασία και η Ηδονή. Καθεμιά τους διεκδικούσε τον νεαρό παλικαρά και προσπαθούσε να τον πείσει να την ακολουθήσει και να της αφιερώσει τη ζωή του. Όμως ο Ηρακλής σκέφτηκε και απάντησε επιδέξια: «Κοιτάξτε εδώ», τους είπε, «ένας άνδρας με τη δική μου δύναμη δεν μπορεί να περιοριστεί και να περάσει τον βίο του με μία γυναίκα μοναχά. Θα σας πάρω λοιπόν και τις δύο: η μία από σας θα με συνοδεύει το πρωί, η άλλη θα μου κρατάει συντροφιά το βράδυ». Ο ραβίνος διδάσκει. Μικρογραφία από εβραϊκό κώδικα του 15ου αιώνα με ραβινικά κείμενα. Παλατινή Βιβλιοθήκη, Πάρμα. Κάθε φορά που τελείωνε ο Πρωταγόρας μια διήγηση, παρενέβαινε ο Σωκράτης και φαρμάκωνε την ατμόσφαιρα με ειρωνικά σχόλια. «Δάσκαλε», απευθυνόταν στον σοφιστή τάχα με σεβασμό, «γιατί μας μιλάς συνέχεια με παραμύθια και παραβολές; Πού θα καταλάβω εγώ, με το φτωχό μου το μυαλό, τι εννοείς με δαύτες και τι μηνύματα πρέπει να αντλήσω; Πιο καλό θα ήταν να μας τα έκανες λιανά όλα τα νοήματα, να τα εκθέσεις καταλεπτώς με πλήρη συλλογιστική και επιχειρηματολογία. Και έπειτα μπορούμε να καθίσουμε όλοι μαζί να τα συζητήσουμε, σημείο προς σημείο, να εξακριβώσουμε τι ισχύει και τι όχι, και έτσι να προχωρήσουμε βήμα-βήμα για να βρούμε την αλήθεια. Αυτός είναι ο ενδεδειγμένος δρόμος προς τη σοφία, μέσα από την αναλυτική διαλεκτική διερεύνηση». «Αχ, Σωκράτη, Σωκράτη», αποκρινόταν τότε ο Πρωταγόρας, «η πολλή ανάλυση και η εννοιολογική συζήτηση θα σε φάει. Μου θυμίζεις εκείνον τον ανθρωπάκο, για τον οποίον κάποιος σοφός συνάδελφός μου από τη Σκυθία έβγαλε το περίφημο απόφθεγμα “Συμφορά από το πολύ μυαλό”. Πόσες φορές θα σου το πω; Η φιλοσοφική συζήτηση και η επιχειρηματολογία έχουν και αυτές τα όριά τους. Υπάρχει ένα κομμάτι της γνώσης που κείται πέρα από τέτοια πράγματα, ένα είδος πνευματικής εμπειρίας που δεν είναι δυνατόν να το προσεγγίσεις παρά μόνο με τη μυθοποιία. Αυτό θα μείνει απρόσιτο, παρεκτός αν το αφηγηθούμε». Η σύγχρονη σκέψη ακολουθεί ως επί το πλείστον τα προστάγματα του Σωκράτη και των επιγόνων του. Όμως στους αρχαίους καιρούς και σε άλλους κόσμους η μυθοπλασία αναγνωριζόταν ως νόμιμο και καταξιωμένο μέσο για τη μετάδοση της πνευματικής διδασκαλίας. Κατεξοχήν στις παραδόσεις της Ανατολής οι διανοητές και οι δάσκαλοι του στοχασμού δεν ξέχασαν ποτέ να εξιστορούν. Οι ραβίνοι των δύο Ταλμούδ αφηγούνται αναρίθμητες γραφικές διηγήσεις για να εκφράσουν ζωηρά και παραστατικά τα διδάγματά τους. Αναθυμούνται ή επινοούν ιστορίες για να εξηγήσουν χωρία των ιερών γραφών, να ανταποκριθούν σε διανοητικές προκλήσεις που τους παρουσιάζονται, να μεταδώσουν ηθικές αρχές στους μαθητές τους μέσα σε κρίσιμες συνθήκες. Παρόμοια, οι Βουδιστές ιεροκήρυκες αγαπούσαν τα αφηγήματα με περιπετειώδη ή χιουμοριστικό χαρακτήρα· τα ενσωμάτωναν στις διδακτικές τους συνθέσεις και τα προσάρμοζαν κατάλληλα στις θεολογικές και ηθικοπλαστικές διδαχές τους. Οι διδάσκαλοι εκείνων των καιρών χρησιμοποιούσαν κυρίως απλές και σύντομες αφηγηματικές φόρμες, που σήμερα έχει επικρατήσει να τις ονομάζουμε «παραβολές». Αυτές βασίζονταν κατά κανόνα στα ταπεινά υλικά της λαϊκής παράδοσης: κωμικές νουβέλες, μαγικά παραμύθια, ιστορικά και χιουμοριστικά ανέκδοτα, συμβολικές ιστορίες με ζώα. Στα χέρια των εμπνευσμένων στοχαστών, όμως, μετατρέπονταν σε εύχρηστα εργαλεία διερεύνησης και διδαχής, εφάμιλλα με την εξηγητική ερμηνεία, το γνωμικό απόφθεγμα ή την πολεμική αντιλογία. Από το Ισραήλ μέχρι την Ινδία, οι διανοητές του παλιού καιρού είχαν βαθιά συνείδηση ότι ορισμένες αλήθειες δεν μπορούμε να τις συλλάβουμε και να τις εκφράσουμε με άλλον τρόπο, ειμή μόνον μέσα από τη φαντασία και τη μυθοπλασία. Όπως θα έλεγε και ο Πρωταγόρας (παραφράζοντας τον αγαπημένο του Ουμπέρτο Έκο), εκείνο που δεν μπορούμε να το θεωρητικοποιήσουμε, είμαστε αναγκασμένοι να το αφηγηθούμε. Έτσι προέκυψε η ιδιότυπη, μικτή φόρμα της παραβολής, μια σύνθετη γραμματειακή κατασκευή η οποία συνδυάζει τη μυθοποιία και τον στοχασμό σε προσεκτικά ισορροπημένες δόσεις. Η παραβολή είναι σύντομη (κατά κανόνα) αφηγηματική μυθοπλασία που παραλληλίζεται προς κάποιαν άλλη, εξωδιηγητική κατάσταση της πραγματικότητας, με την οποία παρουσιάζει απτές ομοιότητες, έτσι ώστε να λειτουργεί ως δεύτερος όρος σύγκρισης. Πρόκειται λοιπόν για ιστορία με μεταφορικό ή συμβολικό χαρακτήρα, που η πλοκή της παραπέμπει σε περιστάσεις του αντικειμενικού κόσμου και μεταδίδει χρήσιμο μήνυμα σχετικό με αυτές τις περιστάσεις. Η παραβολή δεν είναι απλώς τερπνή διήγηση αλλά ιστορία με κρυφό, κωδικοποιημένο νόημα, η οποία μας προσκαλεί να την ερμηνεύσουμε και να την αποκωδικοποιήσουμε. Από αυτήν την άποψη, η παραβολή είναι η πιο διανοητική και φιλοσοφική μορφή αφήγησης στην παγκόσμια ιστορία των γραμμάτων.[1] Οι απώτατες ρίζες του είδους απλώνονται πολύ βαθιά στο παρελθόν. Ήδη οι σουμερικές συλλογές διδακτικών ρητών και παροιμιών, που συμπιλήθηκαν στα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.Χ., περιλάμβαναν δεκάδες τέτοιες μικρές διηγήσεις με μεταφορική σημασία. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο η παραβολή βρήκε την πιο χαρακτηριστική έκφανσή της στους αλληγορικούς μύθους και απολόγους της αισωπικής παράδοσης, που υπήρξαν αγαπημένο εργαλείο των δασκάλων αλλά και των πιο προχωρημένων διανοουμένων και ποιητών, από τον Πρόδικο και τον Πρωταγόρα μέχρι τον Αριστοφάνη και τον Καλλίμαχο. Στους αισώπειους μύθους πρωταγωνιστούν πολύ συχνά προσωποποιημένα ζώα, αλλά και ανθρώπινοι τύποι και θεϊκές μορφές, που συμβολίζουν όλοι τους γνωρίσματα του χαρακτήρα, ιδιότητες του νου και της ψυχής. Ξεχωριστή σημασία είχε η παραβολή στην πνευματική παράδοση των Εβραίων, όπου εφευρέτης του είδους θεωρούνταν ο αρχετυπικός σοφός του Ισραήλ, ο βασιλιάς Σολομών.[2] Η αρχαία εκείνη τέχνη ακμάζει ακόμη στη σύγχρονη εποχή. Την καλλιεργούν κάποιοι από τους πιο συναρπαστικούς συγγραφείς των καιρών μας, από τον Κάφκα και τον Μπρεχτ μέχρι τον Όργουελ, τον Κ. Σ. Λιούις και τον Μπόρχες. Στα γραμματειακά συμφραζόμενα της νεότερης λογοτεχνίας, οι παραβολές μπορεί να τοποθετούνται στο εσωτερικό ευρύτερων αφηγημάτων, σαν παρέμβλητες εξιστορήσεις. Άλλοτε πάλι ο συγγραφέας συγκεντρώνει πολλές παραβολές του ίδιου είδους μαζί, σε ομοιογενή συλλογή. Ενίοτε οι παραβολικές διηγήσεις συνδυάζονται με άλλου τύπου συνθέματα (κανονικά διηγήματα, μικρές ιστορίες, ποιήματα) στο εσωτερικό πολύμορφου συμπιλήματος ή βιβλίου με μορφή ανθολογίας. Οι παραβολές της εποχής μας είναι συνήθως φορτισμένες με σατιρικό μήνυμα ή με πικρή ειρωνεία. Αυτά είναι ασφαλώς σημάδια του απογοητευμένου και ανέλπιδου κόσμου μας. Πάντως, ανάλογος σαρδόνιος τόνος ακούγεται συχνά στα αρχαία δείγματα του είδους και αναφαίνεται σε ολόκληρη την ιστορία του. Οι συγγραφείς του καιρού μας προτιμούν τις παραβολές με ανθρώπινους ήρωες, όχι με προσωποποιημένα ζώα ή αλληγορικές μορφές. Οι αφηγήσεις τους μοιάζουν, από αυτήν την άποψη, κατεξοχήν με τα προϊόντα της εβραϊκής παράδοσης, τις παραβολές του Ιησού ή εκείνες των ραβίνων από τα δύο Ταλμούδ.[3] Πρόκειται όμως πάλι για παμπάλαια και ευρύτερα διαδεδομένη σύμβαση: τόσο στις σουμερικές συλλογές όσο και στα αισωπικά αποθησαυρίσματα δεν σπανίζουν οι διηγήσεις με αποκλειστικά ανθρώπινη πινακοθήκη χαρακτήρων. Το ίδιο ισχύει για την κλασική μυθογραφία της νεότερης Ευρώπης, τους μύθους του Λαφονταίν, του Λέσσινγκ, του Ιβάν Κριλώφ. Από την άλλη πλευρά, η μοντέρνα γραφή μπορεί επίσης να καταφύγει καμιά φορά στον μύθο ζώων, χρησιμοποιώντας τις φιγούρες των πλασμάτων της φύσης σαν ειρωνικές αλληγορίες για σύγχρονους προβληματισμούς. 2. Κάφκα: Το σύμπαν ως παραβολή Ο Φραντς Κάφκα αποτελεί ίσως την πιο εμβληματική φωνή της νεότερης εβραϊκής γραφής. Σήμερα είναι γνωστός κατεξοχήν για τα μεγάλα αινιγματικά μυθιστορήματά του, τη Δίκη και τον Πύργο, όπου εξέφρασε την υπαρξιακή αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου μέσα σε έναν εφιαλτικό και ακατάληπτο κόσμο. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ωστόσο, οι μυθιστορηματικές αυτές συνθέσεις παρέμεναν αδημοσίευτες. Ο Κάφκα τότε ήταν γνωστός (στους λίγους ενημερωμένους που διάβαζαν τα γραπτά του) προπάντων ως μάστορας της μικρής αφηγηματικής φόρμας: της νουβέλας, του διηγήματος, της σύντομης ιστορίας. Στο είδος αυτό ξεχώριζε με αριστουργηματικά κείμενα όπως η Μεταμόρφωση, η Κρίση και η Αποικία των καταδίκων, που συγκαταλέγονται μεταξύ των κορυφαίων διηγημάτων του εικοστού αιώνα. Καβανάμπε Κιοσάι, Γάτα με ποντίκι, περ. 1870, Εθνικό Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Smithsonian. Κοντά σε αυτά, η δημιουργική παραγωγή του Κάφκα περιλαμβάνει επίσης αρκετές δεκάδες μικροσκοπικά αφηγήματα, από μία παράγραφο μέχρι δυο-τρεις σελίδες σε έκταση. Συνήθως πρόκειται για κείμενα παράδοξα και φορτισμένα με έντονη ειρωνεία. Κάτω από την κατάσταση ή τη δράση που περιγράφουν, ο αναγνώστης υποψιάζεται πως ελλοχεύουν βαθύτερα νοήματα. Κάθε τέτοια παράξενη λιλιπούτεια αφήγηση προσφέρεται σαν αίνιγμα προς αποκρυπτογράφηση και επιδέχεται ποικίλες ερμηνείες. Οι μικρές ιστορίες αυτού του είδους, λοιπόν, μπορούν να διαβαστούν σαν παραβολές, αφηγήσεις με κρυμμένο ή συμβολικό νόημα, που δύνανται να βρουν εφαρμογή σε διάφορες καταστάσεις της κοινής εμπειρίας. Σε αυτό το λογοτεχνικό πεδίο ο Κάφκα είναι κληρονόμος της μακραίωνης εβραϊκής παράδοσης. Οι ραβίνοι των δύο Ταλμούδ και των μιδρασίμ διέπρεπαν στην ευθύβολη χρήση τέτοιων μεταφορικών ιστοριών. Διαθέτοντας ανεξάντλητα σχετικά αποθέματα, ήταν ικανοί να ανασύρουν με ετοιμολογία την πιο πρόσφορη διήγηση για κάθε δεδομένη περίσταση. Χάρη στο δικό τους παράδειγμα, η παραβολή ρίζωσε στην εβραϊκή παράδοση ως εκφραστικό μέσο για τη μετάδοση πνευματικής διδασκαλίας. Σημαντικές μορφές του νεότερου ιουδαϊκού στοχασμού, από τους εκπροσώπους του χασιδικού κινήματος έως τον Μάρτιν Μπούμπερ, επινόησαν συναρπαστικές παραδειγματικές ιστορίες για να δώσουν απτή μορφή στις ηθικές ή θρησκευτικές συλλήψεις τους.[4] Στερνοί απόγονοι αυτής της παμπάλαιας πρακτικής είναι οι παραβολικές μυθοπλασίες του Κάφκα. Με αυτές το ιδιότυπο χιούμορ της παραδοσιακής εβραϊκής αφήγησης βυθίζεται στο παράδοξο και αποκτάει κάτι από την ατμόσφαιρα του εφιάλτη. Η πιο γνωστή από όλες είναι ίσως η ιστορία «Μπροστά στον νόμο», που περιλήφθηκε στο προτελευταίο κεφάλαιο της Δίκης· είχε δημοσιευτεί όμως σαν ανεξάρτητο κομμάτι ήδη όσο ζούσε ο συγγραφέας (σε διάφορα περιοδικά μεταξύ 1915 και 1917, και στη συλλογή διηγημάτων με τίτλο Ένας αγροτικός γιατρός το 1919).[5] Η παραβολή αυτή μοιάζει βγαλμένη από τις σελίδες κάποιας διεστραμμένης και αλλόκοτης παραλλαγής του Ταλμούδ. Θα μπορούσε να αποτελεί τμήμα του ιερού κανόνα μιας παράδοξης και ακατάληπτης θρησκείας, όπου λατρεύεται μάταια ο πλέον ειρωνικός και ιδιότροπος θεός – υπέρτατο ον ταιριαστό για κόσμο σαν τον δικό μας. Αρκετές παραβολές του Κάφκα συνιστούν εμβληματικά δείγματα της τέχνης του και προσφέρουν, στιγμιαία αλλά έντονα, τη χαρακτηριστική γεύση του παράξενου αφηγηματικού του κόσμου. Η ακόλουθη διήγηση χρησιμοποιεί τυπικούς χαρακτήρες της αισωπικής μυθογραφίας – τόσο που ο Μαξ Μπροντ, ο οποίος την πρωτοδημοσίευσε μετά τον θάνατο του Κάφκα, την τιτλοφόρησε «Μικρός μύθος ζώων» (Kleine Fabel).[6] Όμως το ιδιότυπο μαύρο χιούμορ της και η αίσθηση του παραλόγου δεν έχουν ξανακουστεί στη μυθογραφική παράδοση. «Άχου, αλίμονο», φώναξε το ποντικάκι, «ο κόσμος γίνεται όλο και πιο στενόχωρος μέρα με την ημέρα. Στην αρχή να βλέπατε τι απέραντος που ήτανε – τόσο που μου προξενούσε άγχος! Έτρεχα τότε, όλο έτρεχα, και τι χαρά που πήρα όταν αντίκρισα επιτέλους, κάπου εκεί πέρα μακριά, να υπάρχουν τοίχοι στα δεξιά και στα αριστερά. Ωστόσο αυτοί οι μακρόσυρτοι τοίχοι στένεψαν τόσο γρήγορα, ώστε βρέθηκα κιόλας στο έσχατο δωμάτιο. Και να, κάτω εκεί στη γωνίτσα ορθώνεται η ποντικοπαγίδα, κι εγώ τρέχω να πέσω κατευθείαν μέσα της». «Μπα σε καλό σου! Δεν σου χρειάζεται παρά μόνο να αλλάξεις κατεύθυνση», του είπε η γάτα· και το έκανε μια χαψιά. Οι τοίχοι που ολοένα στενεύουν αναπόδραστοι, σαν σε εφιάλτη· το πλασματάκι που εγκλωβίζεται ανάμεσα στον ορατό και στον απροσδόκητο εχθρό (μπρος παγίδα, πίσω γάτα)· η ειρωνική ανατροπή στο φινάλε, με την κοροϊδευτική συμβουλή του γάτου, όλα φέρουν τη χαρακτηριστική σφραγίδα του καφκικού. Η αισωπική παράδοση ανέκαθεν διεκτραγωδούσε τα παθήματα των αδύναμων στα νύχια του ισχυρού, και περιέγραφε επίσης τη διανοητική τύφλωση του θύματος μπροστά στο μοιραίο. Εδώ, ωστόσο, το αδύναμο θύμα υποφέρει επιπλέον από υπαρξιακό άγχος, πράγμα που δίνει απελπιστικά σύγχρονο τόνο στον εσωτερικό του μονόλογο. Άλλη ιστορία, συμβατικά ονομασμένη «Η σβούρα» (Der Kreisel) από τον Μαξ Μπροντ, έχει για ήρωα έναν περισπούδαστο φιλόσοφο, ο οποίος φιλοδοξεί να κατανοήσει το σύμπαν μελετώντας την κίνηση της παιδικής σβούρας.[7] Μια φορά ήταν κάποιος φιλόσοφος, ο οποίος συνήθιζε να τριγυρίζει σε μέρη όπου έπαιζαν τα παιδιά. Λοιπόν, όποτε έβλεπε εκεί γύρω κανένα αγόρι να κρατάει σβούρα, καθόταν αυτός και παραμόνευε. Με το που άρχιζε η σβούρα να περιστρέφεται, ο φιλόσοφος την έπαιρνε στο κατόπι για να την τσακώσει. Φυσικά, τα παιδιά έβαζαν τις φωνές και πάσχιζαν να τον κρατήσουν μακριά από το αντικείμενο του παιχνιδιού τους. Όμως ο φιλόσοφος δεν τους έδινε καμία σημασία. Ένα πράγμα μόνο τον ένοιαζε: πώς να βάλει στο χέρι τη σβούρα, όσο αυτή γυρνούσε ακόμη – άμα το κατόρθωνε αυτό, να βλέπατε χαρά που έπαιρνε. Εντούτοις, η ευτυχία του βαστούσε μόνο για μία στιγμή· αμέσως μετά ο άνθρωπος πετούσε τη σβούρα χάμω και έφευγε. Βλέπετε, ο διανοητής μας πίστευε ότι για να γνωρίσει κανείς το καθόλου, το σύνολο των όντων, αρκούσε να κατανοήσει οποιαδήποτε μικρολεπτομέρεια – φέρ’ ειπείν, έστω και μια σβούρα που γυρίζει γύρω-γύρω. Γι’ αυτό δεν απασχολούνταν καθόλου με τα μεγάλα προβλήματα· αυτό του φαινόταν αντιοικονομικό. Αν κατόρθωνε να κατανοήσει την παραμικρή λεπτομερειούλα, τότε θα τα είχε καταλάβει όλα. Κατά συνέπεια, προσηλωνόταν αποκλειστικά στην περιστρεφόμενη σβούρα. Και ιδού τι συνέβαινε πάντα: όσο διαρκούσαν οι προετοιμασίες για να τεθεί η σβούρα σε περιστροφή, ο φιλόσοφος γέμιζε με ελπίδα, προσδοκώντας πως αυτή τη φορά θα πετύχει. Έπειτα, μόλις άρχιζε να στριφογυρνάει το παιχνιδάκι, έτρεχε από πίσω του λαχανιάζοντας, και η ελπίδα του μετατρεπόταν σε βεβαιότητα. Μόλις όμως έπιανε στο χέρι του εκείνο το ανόητο κομμάτι ξύλο, του ερχόταν αηδία. Οι στριγκλιές των παιδιών, που έως τότε δεν τις άκουγε, τώρα του τρυπούσαν ξαφνικά τα αυτιά και τον έδιωχναν μακριά σαν κυνηγημένο. Και έτσι απομακρυνόταν τρεκλίζοντας, σαν σβούρα και ο ίδιος, που την ταρακουνάνε αδέξια με το λουρί. Η διήγηση αυτή εμπνέεται μάλλον από τις πρώιμες φιλοσοφικές σάτιρες του Κίρκεγκωρ, που διακωμωδούσε και εκείνος τους ματαιόσπουδους καθηγητές της φιλοσοφίας, όσους λένε διάφορα στη θεωρία αλλά πράττουν αλλιώτικα στην πραγματική ζωή. Ο Κίρκεγκωρ παρομοίαζε τον στοχαστή που διαλογίζεται και αμφιβάλλει με σβούρα, η οποία μπορεί να σταθεί όρθια μόνον όσο γυρίζει, αλλιώς σωριάζεται καταγής.[8] Το απώτερο πρότυπο, όμως, μπορεί να αναζητηθεί στους μύθους της αισωπικής παράδοσης. Στις κλασικές συλλογές των βυζαντινών χειρογράφων περιλαμβάνεται μια ιστορία (αρ. 40 κατά την έκδοση του Πέρρυ)[9] που αφορά κάποιον απόκοσμο και αφηρημένο αστρονόμο. Εκείνος στύλωνε το βλέμμα στα ανώφελα θεάματα του ουρανού, δίχως να κοιτάζει τη γη μπροστά του, μέχρι που έπεσε μέσα σε έναν λάκκο και τσακίστηκε. Η ιστορία κυκλοφορούσε ευρύτατα σαν ανέκδοτο στον αρχαίο κόσμο. Τη διηγούνται ήδη, με παραλλαγές, ο Αριστοφάνης και ο Πλάτων. Στη διήγηση αυτή εντοπίζεται ένας από τους συνηθέστερους κοινούς τόπους της σάτιρας κατά των φιλοσόφων και των επιστημόνων. Ο διανοητής παρουσιάζεται εντελώς αποκομμένος από τον πρακτικό κόσμο και άσχετος προς τη γύρω του εμπειρική πραγματικότητα. Ασχολείται με πράγματα ανώφελα, που δεν έχουν ούτε σχέση με την πραγματική ζωή ούτε χρησιμότητα για τις ανάγκες της, παραδείγματος χάριν, με τα άστρα και τα φαινόμενα του ουρανού. Η απορρόφησή του από τέτοιες μάταιες μελέτες τον καθιστά γελοιωδώς απόκοσμο και ανίκανο να ανταποκριθεί στις στοιχειώδεις απαιτήσεις του καθημερινού βίου. Δεν ξέρει ούτε να κοιτάζει μπροστά του την ώρα που βαδίζει· δεν είναι σε θέση ούτε καν να περπατήσει στον δρόμο δίχως να πέσει μέσα σε καμιά λακκούβα και να τσακιστεί. Στην παραβολή του Κάφκα η σάτιρα εισχωρεί σε βαθύτερο γνωσιολογικό επίπεδο. Ο φιλόσοφος καταγίνεται πάλι με αντικείμενο άχρηστο για την πρακτική ζωή των ανθρώπων: την περιστροφή της σβούρας των παιδιών. Μόνο που εδώ η ματαιότητα της έρευνας δεν έγκειται στην απομάκρυνση του στόχου της από τον φυσικό χώρο της ανθρώπινης δράσης. Οφείλεται, απεναντίας, στον υπερβολικά πεζό και ασήμαντο χαρακτήρα του θέματος. Η σπουδή του διανοητή επικεντρώνεται εξ ολοκλήρου σε μια εντελώς τετριμμένη και περιθωριακή μικρολεπτομέρεια, τον μηχανισμό κίνησης του πιο απλοϊκού παιδικού παιχνιδιού. Το παράλογο επιτείνεται από τη θεωρία του στοχαστή ότι μέσω αυτής της μελέτης θα κατορθώσει να αποκρυπτογραφήσει ολόκληρο το σύμπαν. Η πλήρης και εμβριθής κατανόηση έστω και του πιο ανάξιου εξαρτήματος θα πρέπει να είναι αρκετή ώστε να διαφωτίσει, κατ’ αναλογία, τους καθολικούς νόμους και το νόημα του κόσμου. Από αυτήν την άποψη, η εικόνα της σβούρας, αν και δανεισμένη από τον Κίρκεγκωρ, προσφέρει επίσης έναν κρίκο σύνδεσης με τον επιστήμονα του αισώπειου μύθου. Η περιστροφή του συγκεκριμένου παιχνιδιού αντικατοπτρίζει κοροϊδευτικά τις περιφορές των ουρανίων σωμάτων που μελετούσε ο αρχαίος αστρονόμος. Η παιδική σβούρα λειτουργεί σαν παρωδία ειδώλου του σύμπαντος: στο κυκλικό της στριφογύρισμα ο κενόσπουδος στοχαστής διακρίνει τις αέναες κυκλοτερείς περιστροφές των πλανητών και των γαλαξιακών συστημάτων, την αιώνια περιδίνηση που αξίωνε ως πρώτη αρχή και ουσία του κόσμου η προσωκρατική σκέψη. Γι’ αυτό ο διανοητής της παραβολής εμφορείται από τόσο ακλόνητη πεποίθηση πως η περιφερόμενη σβούρα θα του αποκαλύψει τα μυστήρια του κόσμου. Όμως ποιος μπορεί να μετρήσει το σύμπαν με ένα ξερό κομμάτι ξύλο; Σαν τον τρελό σαιξπηρικό πρίγκιπα, ο καφκικός φιλόσοφος φιλοδοξεί να ηγεμονεύσει στο απέραντο Διάστημα δεμένος στο καρυδότσουφλό του. Το μικρό αφήγημα του Κάφκα μπορεί να διαβαστεί ως σάτιρα κατά της υπερβολικής εξειδίκευσης, ενάντια στα ασφυκτικά περιορισμένα ερευνητικά αντικείμενα της σύγχρονης ακαδημαϊκής φιλοσοφίας. Ο σημερινός διανοητής, κάτω από το βάρος της τεράστιας επιστημονικής συζήτησης και βιβλιογραφίας του παρελθόντος, καταλήγει να εξετάζει δευτερεύοντα και περιφερειακά ζητήματα (μικρολεπτομέρειες της φιλοσοφικής ιστορίας, ανούσιες τυπικότητες του ενός ή του άλλου συστήματος, μικροσκοπικά ελαττώματα της συλλογιστικής, ή ακόμη την τιμή των σκόρδων στην αγορά της ρωμαϊκής Αιγύπτου), νομίζοντας πως αυτά θα του προσφέρουν το κλειδί για την κατανόηση της σοφίας. Έτσι, όμως, απομακρύνεται από τα αληθινά σπουδαία ερωτήματα, που αφορούν τη φύση του ανθρώπου και του κόσμου. Συνεπώς, η ερευνητική του δραστηριότητα καθίσταται ουσιαστικά άχρηστη για την ανθρωπότητα· δεν προσφέρει τίποτε στην προώθηση της γνώσης. Με αυτόν τον τρόπο ο Κάφκα εκσυγχρονίζει τον παλαιό σατιρικό μύθο, προσαρμόζοντάς τον στα ακαδημαϊκά δεδομένα του καιρού μας. Νεανικό σχέδιο του Κάφκα. Δεν με εγκαταλείπει, εντούτοις, η αίσθηση πως η παραβολή του Τσεχοεβραίου συγγραφέα προχωρεί ακόμη πιο πέρα. Σε βαθύτερη και πιο επίμονη ανάγνωση, φαίνεται να αποτελεί ειρωνικό στοχασμό γύρω από το αδύνατον της γνώσης. Η ανθρώπινη νόηση, με όλους τους περιορισμούς της, τι μπορεί εντέλει να κατακτήσει εξόν από κάποιο μικρό και αμελητέο κομμάτι της αλήθειας; Όσο και αν πασχίσουμε σε ολόκληρη τη ζωή μας, δεν είμαστε ικανοί να γνωρίσουμε τον κόσμο παρά σε ελάχιστο βαθμό. Ό,τι και αν επιλέξουμε να μελετήσουμε, σε οποιοδήποτε αντικείμενο και αν αφιερώσουμε τον βίο μας, δεν θα κατορθώσουμε τελικά να αποκομίσουμε παρά ένα απειροστό των συνολικών γνώσεων, λίγες μονάχα μικρολεπτομέρειες από το όλον που μας διαφεύγει. Πώς είναι δυνατόν να αποκρυπτογραφήσουμε το απέραντο σύμπαν ή την πολυπλοκότητα της ζωής με τόσο πενιχρά δεδομένα; Όλοι μας είμαστε λίγο-πολύ σαν τον γελοίο φιλόσοφο της παραβολής: θαρρούμε πως διερευνούμε στοχαστικά τη σοφία και την επιστήμη, ενώ όλη την ώρα δεν κάνουμε άλλο παρά να παίζουμε σαν τα παιδιά με τη σβούρα τους. Ιδωμένη κάτω από τέτοια οπτική, η διήγηση του Κάφκα μεταβάλλεται σε κραυγή γνωσιολογικής απελπισίας. Είναι σαρκαστική καταδίκη σε θάνατο για την ανθρώπινη γνωστική ικανότητα· μια διακήρυξη επιστημολογικού μηδενισμού, βουτηγμένη σε μαύρο χιούμορ. Το ανέφικτο, το απραγματοποίητο, ιδίως όπως εκδηλώνεται με την αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στο άπειρο, επανέρχεται ατελεύτητα ως θέμα στις παραβολές του Κάφκα. Οι πιο κοινότοπες ενέργειες, όπως το να διαβείς μια πόρτα ή να μεταβείς από το ένα μέρος στο διπλανό του, μπορεί να αποδειχθούν εφιαλτικά ακατόρθωτες. Όλοι μας θυμόμαστε την περίφημη ιστορία με τίτλο «Μήνυμα του αυτοκράτορα», η οποία δημοσιεύτηκε από τον ίδιο τον συγγραφέα το 1919. Ο Κάφκα την είχε γράψει λίγο νωρίτερα, ως τμήμα του ημιτελούς διηγήματός του Το μέγα Σινικό Τείχος.[10] Σύμφωνα με τη διήγηση, ο αυτοκράτορας, ετοιμοθάνατος στο νεκροκρέβατό του, αποστέλλει μήνυμα προς εσένα, τον ταπεινό του υπήκοο, ψιθυρίζοντάς το στο αυτί του αγγελιαφόρου. Αυτός ο τελευταίος κινεί αμέσως για να σου το φέρει. Όμως ο συνωστισμός στα δωμάτια του παλατιού είναι απερίγραπτος. Τεράστια πλήθη ανθρώπων έχουν συγκεντρωθεί εκεί μέσα και εμποδίζουν τον απεσταλμένο να προχωρήσει. Όσο και αν σπρώχνει και πασχίζει να ανοίξει δρόμο με τα χέρια του, δεν σαλεύει παρά μόλις και μετά βίας. Εντούτοις, βρίσκεται ακόμη στους θαλάμους του εσώτερου παλατιού. Έστω και αν κατορθώσει ποτέ να τους περάσει, ακολουθούν αμέτρητες άλλες αυλές, σκάλες και ζώνες του ανακτόρου, και πέρα από αυτό η πελώρια πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, και όλοι αυτοί οι χώροι είναι ασφυκτικά γεμάτοι με πλήθη. Ο αγγελιαφόρος δεν θα φτάσει ποτέ να σου παραδώσει το μήνυμα. Παρ’ όλα αυτά, εσύ κάθεσαι στο παράθυρό σου και το ονειρεύεσαι το σούρουπο. Την ίδια αίσθηση του ανέφικτου μεταδίδει, πλην όμως από την αντίστροφη άποψη («αλλάζοντας κατεύθυνση», όπως θα έλεγε η γάτα στο ποντίκι), η ακόλουθη παραβολή, με τίτλο «Το γειτονικό χωριό».[11] Δημοσιεύτηκε το 1919 στη συλλογή διηγημάτων Ένας αγροτικός γιατρός, και θα μπορούσε να αποτελεί μόττο και προμετωπίδα για ολόκληρη τη μυθοπλαστική παραγωγή του Κάφκα. Να τι συνήθιζε να λέγει ο παππούς μου: «Η ζωή, αχ η ζωή, τι σύντομη που είναι. Σαστίζω που το σκέφτομαι. Τώρα που κάθομαι και τη θυμάμαι, μου φαίνεται να συρρικνώνεται τόσο, μα τόσο πολύ, που δεν καταλαβαίνω, φέρ’ ειπείν, πώς είναι δυνατόν κάποιος νεαρός να πάρει την απόφαση να ταξιδέψει έως το γειτονικό χωριό. Καλά, λέω, δεν φοβάται; Πέρα από τα ατυχήματα –άφησέ τα αυτά–, υπάρχει ο φόβος ότι ακόμη και ολόκληρη η διάρκεια μιας κανονικής, ευτυχισμένης ζωής υστερεί κατά πολύ από τον χρόνο που απαιτείται για τέτοιο ταξίδι». Ο παππούς, που αμφιβάλλει αν μπορεί να φτάσει στο διπλανό χωριό, αναπαράγει ίσως πάλι μια γνωστή αρχαία νουβέλα, η οποία συμπεριλήφθηκε σε ορισμένες συλλογές του Αισώπου: ήταν, λέει, ένας γερο-ξωμάχος ο οποίος κίνησε να δει την πόλη μα δεν έφτασε ποτέ, διότι τα γαϊδούρια, που τραβούσαν την άμαξά του, ξεστράτισαν και τον γκρέμισαν (αρ. 381 στην έκδοση του Πέρρυ).[12] Στα χέρια του Κάφκα η παλιά αυτή ιστορία φορτίζεται με ονειρική σχεδόν επίγνωση του φευγαλέου της ζωής. Ο γεράκος, τρομαγμένος από τον ελάχιστο χρόνο που του απομένει να ζήσει, βλέπει σαν σε εφιάλτη ολόκληρη τη ζωή του να συρρικνώνεται σε ανάλογα μικροσκοπικό διάστημα – λιγότερο από όσο βαστάει να πας έφιππος μέχρι τον γειτονικό οικισμό. Όταν ο Κάφκα δημοσίευε την παραπάνω παραβολή, είχε ήδη διαγνωστεί με φυματίωση, και ήξερε, σαν τον γεράκο της ιστορίας, ότι ο χρόνος του ήταν μετρημένος. Πώς να κάνεις οποιοδήποτε σχέδιο, ακόμη και το στοιχειωδέστερο, σε μια ζωή που ολοένα λιγοστεύει; Οι αρχαιότεροι από τους ραβίνους, που οι παραβολικές τους διηγήσεις καταγράφονται στα δύο Ταλμούδ, ήταν περίπου σύγχρονοι του Ιησού. Από την άλλη πλευρά, η εβραϊκή παραβολή συνέχισε να καλλιεργείται ως εκφραστικός τρόπος και μετά τον Κάφκα, ιδίως στο πλαίσιο της παράδοσης του χασιδισμού, από προικισμένους αφηγητές, όπως ο Μάρτιν Μπούμπερ. Παρ’ όλα αυτά, μου αρέσει να σκέφτομαι πως η μεγάλη ιστορία της ιουδαϊκής παραβολής ανοίγει με τον Ιησού και τελειώνει με τον Κάφκα. Και οι δύο τους είχαν το θάρρος να σταθούν μπροστά στον Νόμο του αδυσώπητα ειρωνικού Γιαχβέ, και αποτόλμησαν να αφηγηθούν με τις παραβολές τους την ανεξιχνίαστη βούλησή του. Και οι δύο πέθαναν πρόωρα και οικτρά. Στο εναγώνιο ερώτημά τους («Λαμά σαβαχθανί;» ή «Για ποιον προορίζεται η πύλη του Νόμου;») δεν δόθηκε άλλη απάντηση, παρά η σιωπή πρώτα· και έπειτα η βουή και η αντάρα. Κάπου σαράντα χρόνια ύστερα από την εκτέλεση του Ιησού γκρεμίστηκε από τους Ρωμαίους ο Ναός της Ιερουσαλήμ. Δεκαεπτά χρόνια μετά τον θάνατο του Κάφκα κατέφτασαν τα πρώτα φορτία ανθρώπων στο Άουσβιτς. 3. Μπρεχτ: Η παραβολή ως επανάσταση Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ έγινε διάσημος κατεξοχήν ως δραματικός συγγραφέας, σκηνοθέτης και θεωρητικός του θεάτρου, και δευτερευόντως ως αιχμηρός ποιητής. Τα θεατρικά του έργα αποτελούν ασφαλώς το σπουδαιότερο κομμάτι της δημιουργίας του και τον έχουν καθιερώσει ως μία από τις πιο γόνιμες και πολύπλευρες ιδιοφυίες του εικοστού αιώνα. Η καθαρά πεζογραφική, αφηγηματική παραγωγή του υπήρξε περιορισμένη. Ίσως το πιο ενδιαφέρον τμήμα της είναι οι εκατόν είκοσι περίπου σύντομες διηγήσεις με πρωταγωνιστή τον κύριο Κόυνερ (Herr Keuner), έναν φανταστικό στοχαστή, ο οποίος λειτουργεί λίγο-πολύ σαν προσωπείο του ίδιου του διανοούμενου Μπρεχτ. Ο συγγραφέας άρχισε να συνθέτει τα αφηγήματα αυτά γύρω στο 1926. Σε όλη την υπόλοιπη ζωή του, για τρεις δεκαετίες, επανερχόταν συχνά-πυκνά στον ίδιο κύκλο ιστοριών και τον εμπλούτιζε με νέα συνθέματα. Οι πρώτες «Ιστορίες του κυρίου Κόυνερ» δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του περιοδικού Δοκιμές (Versuche) που εξέδιδε ο Μπρεχτ μεταξύ 1930 και 1933, μέχρι που η κυκλοφορία του διακόπηκε εξαιτίας της ανόδου των Ναζί στην εξουσία. Το 1949 ο Μπρεχτ περιέλαβε μια σαρανταριά τέτοιες αφηγήσεις στη συλλογή διηγημάτων του με τίτλο Ιστορίες ημερολογίου. Συνολικές εκδόσεις των ευρισκόμενων κειμένων με ήρωα τον Κόυνερ δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Μέχρι και το 2000 ανακαλύπτονταν καινούργιες τέτοιες ιστορίες στα κατάλοιπα του Μπρεχτ, από χειρόγραφά του που είχαν μείνει κρυμμένα για καιρό σε προσωπικά αρχεία ή συλλογές. Πηγαίνοντας έφιππος στο γειτονικό χωριό. Σχέδιο του Κάφκα, περ. 1910. Οι πλοκές των σύντομων αυτών αφηγημάτων περιστρέφονται πάγια γύρω από εμπειρίες, δράσεις ή αποφθέγματα του σοφού Κόυνερ. Τυπικά, ο πρωταγωνιστής έρχεται αντιμέτωπος με συγκεκριμένη κατάσταση ή με ανθρώπινους τύπους της σύγχρονης εποχής. Σε αυτό το πλαίσιο προβαίνει σε ορισμένες πράξεις ή εκστομίζει κάποια ρήση, με την οποία εκφράζει κατά κανόνα τη μαρξιστική ιδεολογία του και τη διαλεκτική του στάση έναντι του κόσμου. Πολλές από τις ιστορίες παίρνουν τη μορφή χρείας ή ανέκδοτου: περιγράφουν στοιχειωδώς τις συνθήκες ή το περιβάλλον μέσα στο οποίο ο διανοητής διατυπώνει έξυπνο απόφθεγμα ή ευφυολόγημα. Αρκετά κομμάτια, όμως, συνιστούν ολοκάθαρα παραβολές, με όλα τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του είδους: εξιστορούν ακολουθία γεγονότων η οποία έχει συμβολική σημασία και μπορεί να λειτουργήσει ως παραδειγματική αφήγηση για ανάλογες καταστάσεις της ζωής. Μερικές από αυτές τις παραβολές τοποθετούνται στο στόμα του ίδιου του κυρίου Κόυνερ, ο οποίος παρουσιάζεται να τις διηγείται σε ταιριαστές περιστάσεις. Για παράδειγμα, η ακόλουθη σύνθεση, με τίτλο «Αν οι καρχαρίες ήταν άνθρωποι», εκμεταλλεύεται μεταφορική εικονοποιία από τον κόσμο των ζώων, όπως οι μύθοι αισώπειου τύπου.[13] «Αν οι καρχαρίες ήταν άνθρωποι», ρώτησε τον κύριο Κ. η μικρούλα η κόρη της σπιτονοικοκυράς του, «θα φέρονταν τότε πιο καλά στα μικρά ψαράκια;». «Μα ασφαλώς», αποκρίθηκε εκείνος. «Αν ήταν άνθρωποι οι καρχαρίες, θα έδιναν εντολή να χτιστούν μέσα στη θάλασσα πελώρια κλουβιά για τα μικρά ψαράκια, και μέσα τους θα τοποθετούσαν κάθε λογής τροφές, τόσο φυτά όσο και ζωντανά πλάσματα. Θα φρόντιζαν επίσης να έχουν τα κλουβιά αδιαλείπτως καθαρό νερό, και θα έπαιρναν όλων των ειδών τα μέτρα για να διασφαλίσουν τις συνθήκες υγιεινής. Να, επί παραδείγματι: έστω ότι κάποιο ψαράκι πληγώνεται στο πτερύγιό του. Αμέσως θα έσπευδαν να του βάλουν επίδεσμο, μην τυχόν ψοφήσει πριν την ώρα του και το στερηθούν οι καρχαρίες. Έπειτα, για να μην πέφτουν τα ψαράκια σε κατάθλιψη, θα οργανώνονταν συχνά-πυκνά μεγάλες γιορτές της θάλασσας. Βλέπεις, τα εύθυμα ψαράκια έχουν καλύτερη γεύση από τα μελαγχολικά. » Εξυπακούεται ότι θα υπήρχαν και σχολεία μέσα στα μεγάλα κλουβιά. Σε εκείνα τα ιδρύματα θα μάθαιναν τα ψαράκια πώς να κολυμπούν ολόισα μέσα στην καταπιόνα του καρχαρία. Θα τους χρειαζόταν, φέρ’ ειπείν, να γνωρίζουν γεωγραφία, έτσι ώστε να μπορούν να εντοπίζουν τους πελώριους καρχαρίες, όταν αυτοί θα τεμπελιάζουν ξαπλωμένοι εδώ κι εκεί. Πάνω από όλα, το πιο σημαντικό θα ήταν η ηθική διαπαιδαγώγηση του νεαρού ιχθύος. Θα τους δίδασκαν ότι το υψηλότερο, το ωραιότερο ιδανικό για ένα ψαράκι είναι να επιλέξει μόνο του πρόθυμα την αυτοθυσία· και περαιτέρω, ότι όλα τα πλασματάκια του νερού πρέπει να πιστεύουν τυφλά στους καρχαρίες, προπάντων όταν εκείνοι διακηρύσσουν ότι θα φροντίσουν για την ομορφιά του μέλλοντος. Και πώς θα εξασφαλιστεί αυτό το μέλλον; Εδώ ακριβώς θα δινόταν στα ψαράκια να καταλάβουν ότι το μέλλον σιγουρεύεται μόνο εφόσον αυτά τα ίδια μάθουν να είναι υπάκουα. Από κάθε είδους ταπεινές, υλιστικές, εγωιστικές τάσεις τα ψαράκια θα ήταν υποχρεωμένα να φυλάγονται. Και αν κανένα από ανάμεσά τους τύχαινε να εκδηλώσει τέτοιες ροπές, θα όφειλαν αμέσως να το καταγγείλουν στους καρχαρίες. » Τώρα, αν οι καρχαρίες ήταν άνθρωποι, χωρίς άλλο θα έκαναν και πολέμους αναμεταξύ τους, με σκοπό να κατακτήσουν τα κλουβιά και τα ψαράκια των άλλων εθνών. Τη διεξαγωγή των πολέμων αυτών θα την ανέθετε κάθε καρχαρίας στα δικά του ψαράκια. Θα δίδασκαν στους μικρούς ιχθύες ότι υπάρχει γιγαντιαία διαφορά ανάμεσα στους ίδιους και στα ψαράκια των άλλων καρχαριών. Θα τους γνωστοποιούσαν την εξής αλήθεια: τα ψάρια, ως γνωστόν, είναι μουγκά· πλην όμως σιωπούν σε εντελώς διαφορετικές γλώσσες, και κατά συνέπεια είναι αδύνατον να καταλάβει το ένα το άλλο. Κάθε ψαράκι που θα σκότωνε στον πόλεμο δυο-τρία ψαράκια της άλλης μερίδας, του εχθρού (τουτέστιν, ψαράκια που σωπαίνουν σε διαφορετική γλώσσα), θα κέρδιζε τιμές: θα του καρφίτσωναν ένα μικρό παράσημο από φύκια και θα του απένεμαν τον τίτλο του ήρωα. » Αν οι καρχαρίες ήταν άνθρωποι, θα διέθεταν επίσης το δικό τους είδος τέχνης. Θα φιλοτεχνούνταν πανέμορφοι πίνακες, στους οποίους θα παριστάνονταν τα δόντια των καρχαριών με υπέροχα χρώματα. Οι στοματάρες τους θα ζωγραφίζονταν σαν τέλειοι κήποι αναψυχής, όπου μπορεί κανείς να απολαύσει εξαίσιους περιπάτους. Θα είχε και θέατρα στον βυθό της θάλασσας: εκεί θα έδειχναν πώς τα ηρωικά ψαράκια κολυμπούν με ενθουσιασμό κατευθείαν μέσα στο λαρύγγι του καρχαρία. Και η μουσική, αχ, η μουσική θα ήταν τόσο γλυκιά, που υπό τους ήχους της τα ψαράκια θα συνέρρεαν μέσα στην καταπιόνα του σκυλόψαρου, με την μπάντα μπροστά να τα οδηγεί, σαν σε όνειρο, και νανουρισμένα με τις πιο ηδονικές σκέψεις. (...) » Με δυο λόγια: μόνο αν οι καρχαρίες ήταν άνθρωποι, θα μπορούσε να υπάρξει πολιτισμός στη θάλασσα». Αυτός ο σύγχρονος μύθος διαβάζεται σαν αντιστάθμισμα της οργουελικής Φάρμας των ζώων – με τη διαφορά ότι η παραβολή του Μπρεχτ γράφτηκε πριν από το μυθιστόρημα του Όργουελ. Η Φάρμα χρησιμοποιεί τους τυπικούς χαρακτήρες και την ποιητική της αισωπικής παράδοσης για να σατιρίσει το σοβιετικό κομμουνιστικό καθεστώς. Ο Μπρεχτ κάνει το ίδιο για να καυτηριάσει ανελέητα τις αστικές δημοκρατίες της Δύσης, με την εκμετάλλευση των κατώτερων τάξεων από τους κεφαλαιοκράτες και την υπαγωγή του πνευματικού πολιτισμού στην υπηρεσία της κοινωνικής ιεραρχίας. Εδώ το εκφραστικό οπλοστάσιο των αισώπειων μύθων ζεύεται στη δούλεψη της μαρξιστικής ιδεολογίας του συγγραφέα. Οι σχέσεις εξουσίας μεταξύ των διαφόρων ζώων αποτελούσαν συνηθισμένο θέμα στη μυθογραφική γραμματεία, ήδη από τους αρχαίους χρόνους. Ανέκαθεν στον αισωπικό κόσμο τα μεγαλύτερα ζώα, οι εκπρόσωποι της ισχύος και της εξουσίας, κατανικούν και τρώνε τα μικρότερα, ανυπεράσπιστα πλάσματα. Ο Μπρεχτ μεταχειρίζεται αυτό το παραδεδομένο σχήμα για να προσφέρει απλουστευμένη και εκχυδαϊσμένη, πλην όμως αιχμηρή και σατιρικά δραστικότατη ανάλυση των ταξικών σχέσεων στο μοντέρνο καπιταλιστικό κράτος. Και αυτός, λοιπόν, εκσυγχρονίζει το αισωπικό ρεπερτόριο, με τρόπο που δεν διαφέρει πολύ, μορφολογικά και καλλιτεχνικά, από εκείνον του Όργουελ, έστω και αν εκκινεί από την αντίθετη ιδεολογική τοποθέτηση. Γουίνσλοου Χόμερ, Καρχαρίες, 1885, Μουσείο Μπρούκλυν. Διαπιστώνουμε, ωστόσο, μία ουσιώδη διαφορά: στην κλασική αισωπική παράδοση η σάτιρα των σχέσεων εξουσίας δεν οδηγεί ποτέ σε προτροπή για επανάσταση ή σε οραματισμό κοινωνικής αλλαγής. Η δεινή θέση των αδύναμων, η φρικτή τους τύχη στα νύχια των δυνατών, όλα αυτά διεκτραγωδούνται με πικρή ειρωνεία ή παριστάνονται με θυμόσοφο κυνισμό. Ποτέ, ωστόσο, δεν δίνεται στους ανίσχυρους ελπίδα ή παραίνεση να αλλάξουν τη μοίρα τους. Απεναντίας, κάθε απόπειρά τους να υπερβούν τη χαμηλή τους θέση ή να ξεπεράσουν τα καθορισμένα όρια της ράτσας τους, καταλήγει σε καταστροφή. Οι μικροί και οι ταπεινοί πρέπει να αποδεχθούν τα πράγματα ως έχουν, είτε τους αρέσει είτε όχι: αυτό είναι το πάγιο δίδαγμα της αισωπικής γραμματείας. Το πολύ-πολύ, σε περιπτώσεις αυλικών μυθογράφων όπως ο Βάβριος, διατυπώνονται εκκλήσεις προς τον ισχυρό να επιδείξει ευμένεια και μεγαλοψυχία προς τους υπηκόους του.[14] Η απαισιόδοξη αυτή θέαση του κόσμου διατηρείται σχεδόν απαράλλαχτη μέχρι και τον Όργουελ: η Φάρμα των ζώων αναδίδει εντέλει τον ίδιο σαρκαστικό πεσιμισμό, εκφράζει την ίδια απουσία διεξόδου για τους αδύναμους. Με τον Μπρεχτ τα πράγματα είναι διαφορετικά. Όλα τα ώριμα γραπτά του Γερμανού συγγραφέα εντάσσονται στο μαρξιστικό ιδεολογικό πρόγραμμά του, που έχει στόχο τη διανοητική αφύπνιση του λαού και κατ’ επέκταση την αλλαγή της κοινωνίας. Οι ιστορίες του κυρίου Κόυνερ δεν αποτελούν εξαίρεση. Σκοπός των παραβολών αυτών είναι να κάνουν τον αναγνώστη να σταθεί κριτικά απέναντι στα φαινόμενα της εκμετάλλευσης και της κοινωνικής αδικίας, και συνακόλουθα να στοχαστεί γύρω από τον τρόπο υπέρβασής τους. Στα χέρια του Μπρεχτ η παραβολική διήγηση γίνεται προπαιδεία για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Χαρακτηριστική, από αυτήν την άποψη, είναι άλλη μία μεταφορική ιστορία που τοποθετεί ο συγγραφέας στο στόμα του σοφού διανοητή. Αυτή τη φορά ο μύθος, τιτλοφορούμενος «Το αβοήθητο αγόρι», έχει για ήρωές του κοινούς ανθρώπινους τύπους.[15] Ο κύριος Κ. μιλούσε για την κακή συνήθεια που έχουν οι άνθρωποι, να καταπίνουν σιωπηρά την αδικία που έχουν υποστεί. Σε σχέση με αυτό διηγήθηκε την εξής ιστορία: «Κάποτε ένας περαστικός βρήκε στον δρόμο του κάποιο αγόρι να κλαίει. Το ρώτησε λοιπόν για ποιον λόγο στενοχωριόταν. “Αχ, είχα μαζέψει δύο δεκάρες για να πάω στον κινηματογράφο”, στέναξε το παιδί, “μα ξάφνου ήλθε ένα αγόρι και μου άρπαξε τη μία μέσα από το χέρι μου”. Και συγχρόνως του έδειχνε κάποιον νεαρό, που φαινόταν ακόμη λίγο πιο πέρα, σε μικρή απόσταση. “Καλά, κι εσύ δεν φώναξες βοήθεια;”, απόρησε ο άνθρωπος. “Πώς, φώναξα”, αποκρίθηκε το παιδί, και πάνω εκεί βάλθηκε να κλαψουρίζει κάπως πιο δυνατά. “Λοιπόν, δεν σε άκουσε κανένας;”, το ξαναρώτησε κατόπιν ο άνθρωπος, χαϊδεύοντάς το στοργικά. “Όχι, κανένας”, έσκουζε το παιδί μέσα από τα αναφιλητά του. “Μα κι εσύ, βρε χρυσό μου, δεν μπορούσες να βάλεις πιο δυνατές φωνές;”, ρώτησε ο περαστικός. “Όχι”, ομολόγησε το αγόρι, και έριξε εκ νέου στον άνδρα ένα βλέμμα γεμάτο ελπίδα. Βλέπετε, ο κύριος είχε αρχίσει να χαμογελάει. “Τότε, λοιπόν, δώσε μου εδώ και την άλλη”, είπε ο άνθρωπος. Και ευθύς άρπαξε και την τελευταία δεκάρα από το χέρι του παιδιού και συνέχισε αμέριμνος τον δρόμο του». Σε άλλες περιπτώσεις, ο κύριος Κόυνερ δεν διηγείται παραβολές, αλλά εκτελεί ο ίδιος κάποια πράξη που διαθέτει συμβολικό νόημα και ευρύτερες προεκτάσεις για την ανθρώπινη εμπειρία. Παράδειγμα η ιστορία «Ο κύριος Κόυνερ και οι γάτες», η οποία εκφράζει περίπου το ίδιο μήνυμα με την παραπάνω παραβολή του αβοήθητου αγοριού, αλλά από θετικότερη σκοπιά.[16] Ο κύριος Κ. δεν συμπαθούσε τις γάτες. Στα μάτια του δεν έμοιαζαν καθόλου να είναι φίλοι του ανθρώπου. Κατά συνέπεια, δεν ήταν ούτε και ο ίδιος δικός τους φίλος. «Αν είχαμε τα ίδια συμφέροντα», έλεγε ο στοχαστής, «τότε θα μου ήταν αδιάφορη η εχθρική στάση τους». Παρά ταύτα, ο κύριος Κ. ήταν απρόθυμος να διώχνει τις γάτες από την καρέκλα του. «Το να πλαγιάζεις για ανάπαυση, είναι και αυτό μια δουλειά», παρατηρούσε. «Συνεπώς, της αξίζει να στεφθεί από επιτυχία». Επιπλέον, όποτε ούρλιαζαν οι γάτες μπροστά στην πόρτα του, εκείνος σηκωνόταν από το κρεβάτι του, ακόμη και μέσα στο κρύο, και τις έμπαζε μέσα στη ζέστη. «Ο υπολογισμός τους είναι απλός», δήλωνε. «Όταν φωνάζουν, τους ανοίγουν. Αν πάψουν να τους ανοίγουν, θα σταματήσουν και αυτές να φωνάζουν. Το να φωνάζεις, είναι πρόοδος». Σήμερα ο μαρξισμός και ο κομμουνισμός έχουν χρεοκοπήσει, όπως όλες οι τάχα ιδεολογίες του εικοστού αιώνα. Μερικοί αναγνώστες δεν μπορούν πια να υποφέρουν τα κείμενα του Μπρεχτ, εξαιτίας της προσήλωσής του σε εκείνην την παρωχημένη κοσμοθεωρία, η οποία αποδείχθηκε επιπλέον καταστροφική και τυραννική στην πράξη. Παρ’ όλα αυτά, η καταγγελία του Γερμανού συγγραφέα ενάντια στην αδικία, καθώς και η δηκτική σάτιρά του κατά των δομών και των εθών της δυτικής κοινωνίας διατηρούν αμείωτη την αξία τους, έστω και αν δεν πιστεύουμε στις εναλλακτικές λύσεις που είχε ο ίδιος να προτείνει. Τα έργα του διασώζονται χάρη στην ποιητική τους δύναμη, την ειρωνική τους ευστοχία και την πικρή θυμοσοφία τους. Άλλωστε, τι μπορούν να κάνουν οι καρχαρίες στα μικρά ψαράκια, αυτό το έχουν ζήσει στο πετσί τους τις τελευταίες δεκαετίες όλα τα θύματα της οικονομικής κρίσης, στον τόπο μας και στην οικουμένη. Μα αν συνεχίσουμε να φωνάζουμε όλο και πιο δυνατά, πού ξέρεις, μπορεί εντέλει κάτι να βγει. 4. Μπόρχες: Παραβολή και σωτηρία Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο σπουδαίος Αργεντινός δεξιοτέχνης του διηγήματος, κατασκεύασε μερικές από τις πιο συναρπαστικές μυθοπλασίες της εποχής μας. Η φήμη του βασίζεται κυρίως στα εκτενέστερα ώριμα διηγήματά του, τα οποία δημοσίευσε κατά τη δεκαετία του 1940: αυτά συγκεντρώθηκαν στις συλλογές Μυθοπλασίες (1944) και Το Άλεφ (1949). Κοντά σε τούτα, συνέθεσε αρκετούς άλλους κύκλους διηγημάτων, πολλούς τόμους με δοκίμια ιλιγγιώδους ευρυμάθειας, καθώς και αξιόλογα ποιήματα. Ήδη από νωρίς, ωστόσο, ο Μπόρχες είχε πειραματιστεί με τη σύνθεση συντομότερων αφηγήσεων, στο μέγεθος μικρού μύθου ή παραβολής. Μερικές από αυτές περιλήφθηκαν, εν είδει επιμέτρου, στην πρώτη συναγωγή διηγημάτων του με τίτλο Παγκόσμια ιστορία της ατιμίας (1935). Όταν ο συγγραφέας τυφλώθηκε ολότελα, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1950, επέστρεψε στις συντομότερες φόρμες έκφρασης που είχε καλλιεργήσει στη νιότη του: την ποίηση (ιδίως σε παραδοσιακή μορφή και στιχουργία, με ρυθμούς και ομοιοκαταληξίες που υποβοηθούν τη μνήμη) και τη βραχεία πεζή παραβολή. Τέτοια συνθέματα μικρού μεγέθους τού ήταν ευκολότερο να τα δουλέψει νοερά και να τα διατηρήσει στη μνήμη του, εφόσον δεν έβλεπε πια να γράψει και δεν διέθετε διαρκώς δίπλα του κάποιον βοηθό για υπαγόρευση. Κατά συνέπεια, τα οψιμότερα βιβλία του (από τον Δημιουργό του 1960 έως τους Συνωμότες του 1985) αποτελούνται ακριβώς από τέτοια ανομοιόμορφα υλικά, παραθέτοντας ανάκατα ποιήματα και μικρές μυθοπλασίες. Οι καλύτερες από τις σύντομες ιστορίες του Μπόρχες μοιάζουν με τις παραβολές του Κάφκα: είναι φορτισμένες και αυτές με αινιγματικούς συμβολισμούς και ανοιχτές σε ποικίλες μεταφορικές ερμηνείες. Σε αντίθεση με την κλασική παράδοση του αισώπειου είδους, καθώς και με σύγχρονους θιασώτες της σαν τον Όργουελ και τον Μπρεχτ, οι παραβολικές διηγήσεις του Μπόρχες δεν περιέχουν κοινωνική κριτική. Ο κόσμος τους είναι εκείνος της σκέψης και της λογοτεχνίας. Πολύ συχνά η ιστορία τους συνιστά στοχασμό γύρω από τη φύση της ανθρώπινης συνείδησης και νόησης ή μεταλογοτεχνικό παιχνίδι με τις αντοχές της γραφής. Μία από τις πιο πρώιμες παραβολές του Μπόρχες φέρει τον τίτλο «Περί της σχολαστικότητας στην επιστήμη». Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην ανθολογία φανταστικών αφηγήσεων Σύντομες και παράξενες ιστορίες, την οποία επιμελήθηκε ο Μπόρχες το 1955 σε συνεργασία με τον φίλο του Αδόλφο Μπιόι Κασάρες. Αργότερα συγκαταλέχθηκε στη συλλογή Ο Δημιουργός (1960) και σε ορισμένες εκδόσεις της Παγκόσμιας ιστορίας της ατιμίας. Ο Μπόρχες, εκμεταλλευόμενος μία από τις αγαπημένες του λογοτεχνικές συμβάσεις, αποδίδει τη διήγηση σε κάποιον φανταστικό Ισπανό συγγραφέα της εποχής του Μπαρόκ, ονόματι Σουάρεθ Μιράντα. Όμως ο τόνος της φωνής στο μικρό αφήγημα ανήκει αναμφίβολα στον μεγάλο Αργεντινό δάσκαλο. Όπως και στην καφκική παραβολή για τον φιλόσοφο, έτσι και εδώ το θέμα σχετίζεται με τους γνωσιολογικούς περιορισμούς της ανθρώπινης διάνοιας.[17] Σε εκείνην την αυτοκρατορία η τέχνη της χαρτογραφίας έφτασε σε τέτοιον βαθμό τελειότητας, ώστε ο χάρτης μίας και μόνης επαρχίας να καλύπτει τον χώρο ολόκληρης πόλης, και εκείνος της συνολικής αυτοκρατορίας μία ολόκληρη επαρχία. Με τον καιρό, αυτοί οι υπερμεγέθεις χάρτες έπαψαν να θεωρούνται ικανοποιητικοί. Έτσι οι Σύλλογοι των Χαρτογράφων ανέπτυξαν έναν χάρτη της αυτοκρατορίας ο οποίος είχε ακριβώς το μέγεθος της ίδιας της επικράτειας και συνέπιπτε με αυτήν σημείο προς σημείο. Λιγότερο προσηλωμένες στη σπουδή της χαρτογραφίας, οι γενεές που ακολούθησαν έκριναν ότι χάρτης τόσο απλόχωρος καταντούσε άχρηστος. Συνεπώς, όχι δίχως κάποια ασέβεια, τον εγκατέλειψαν στη σκληρότητα του ήλιου και των χειμώνων. Στις ερήμους στα δυτικά διατηρούνται ακόμη μερικά κουρελιασμένα σπαράγματα εκείνου του χάρτη, που έχουν τώρα μετατραπεί σε καταφύγια για θηρία και διακονιάρηδες. Σε ολόκληρη τη χώρα δεν έχει απομείνει άλλο ίχνος από την επιστήμη της Γεωγραφίας. Οι επιστήμονες του Μπόρχες δρουν αντίστροφα από τον στοχαστή της καφκικής διήγησης. Εκείνος περιοριζόταν σε μία μικρή και ασήμαντη λεπτομέρεια του κόσμου (την περιστρεφόμενη σβούρα) και από αυτήν φιλοδοξούσε να αναχθεί στο όλον, συλλαμβάνοντας το συνολικό σχέδιο της πλάσης. Το ελάχιστο ξύλινο παιχνίδι καλούνταν να λειτουργήσει σαν μικρογραφία του σύμπαντος, σαν ακριβές είδωλό του σε μικροσκοπική κλίμακα. Αντίθετα, οι χαρτογράφοι της παραβολής του Μπόρχες είναι ανίκανοι να αντιληφθούν την έννοια της αναπαράστασης υπό κλίμακα. Οποιαδήποτε προσπάθεια να αποτυπωθεί ο κόσμος σε μοντέλο με διαστάσεις μικρότερες από τις φυσικές, τούς φαίνεται ανακριβής και επιστημονικά ελλιπής. Για να σπουδάσουμε με επάρκεια οποιαδήποτε περιοχή της οικουμένης (λόγου χάρη, την αυτοκρατορία ή κάποια επαρχία της), πρέπει να κατασκευάσουμε μια εικόνα της στο ίδιο το φυσικό της μέγεθος, όπου όλες οι επιμέρους λεπτομέρειες του ειδώλου να αντιστοιχούν μία προς μία προς εκείνες της εμπειρικής πραγματικότητας. Ο φιλόσοφος του Κάφκα νομίζει πως οσοδήποτε μικρό πολλοστημόριο αρκεί για να κατανοήσουμε το όλον στο συνολικό του μέγεθος. Οι γεωγράφοι του Μπόρχες αρνούνται να μειώσουν το συνολικό μέγεθος έστω και κατά ελάχιστο ποσοστό, διότι οποιαδήποτε ελάττωση του όλου βλάπτει την ακρίβεια της εικόνας του. Αν και οι πορείες είναι αντίθετες, το αποτέλεσμα είναι και στις δύο περιπτώσεις το ίδιο. Η επιστημονική δραστηριότητα αποδεικνύεται άχρηστη και στη μία και στην άλλη παραβολή. Είναι αδύνατον να καταλάβουμε οτιδήποτε ουσιαστικό για το σύμπαν από τόσο ασήμαντο εξάρτημά του όσο η παιδική σβούρα. Από την άλλη πλευρά, μια εικόνα του κόσμου στο ίδιο το μέγεθος του κόσμου δεν εξυπηρετεί τίποτε, αφού δεν είναι δυνατόν να την εποπτεύσουμε με τις δικές μας περιορισμένες αισθήσεις. Δεν μπορούμε να διατυπώσουμε οποιοδήποτε χρήσιμο συμπέρασμα δίχως κάποιον βαθμό θεωρητικής αφαίρεσης. Έτσι, και οι δύο διηγήσεις παριστάνουν αλληγορικά τα επιστημολογικά αδιέξοδα της ανθρώπινης έρευνας. Οι μελετητές είτε θα περιορίζονται σε μικροσκοπικές λεπτομέρειες, εξάγοντας εξ αυτών απαράδεκτες γενικεύσεις· είτε αντίστροφα θα περιγράφουν το σύνολο του αντικειμένου τους με τόσο εξοντωτική σχολαστικότητα, ώστε να καθίσταται αδύνατη οποιαδήποτε ενδιαφέρουσα νοητική εποπτεία. Ο άνθρωπος είναι ον ατελές, και η επιστήμη μας αποτελεί και αυτή προϊόν της ατέλειάς μας. Όπως το είχε πει και ο αισώπειος μύθος: όποιος γυρεύει τον ουρανό με τα άστρα, αργά ή γρήγορα θα γκρεμοτσακιστεί σε κανέναν λάκκο στη γη. Πολλές παραβολές του Μπόρχες αφορούν τη ζωή της λογοτεχνίας, την παράδοξη μοίρα των βιβλίων ή την ιδιότυπη εμπειρία του ανθρώπου των γραμμάτων. Μία από τις ωραιότερες (πάλι εκ της συλλογής Ο Δημιουργός, 1960) εμπνέεται από τη Θεία Κωμωδία, το αριστούργημα του Δάντη που περιλαμβανόταν στα πιο λατρεμένα αναγνώσματα του Αργεντινού δημιουργού. Ο τίτλος της, «Κόλαση Α΄ 32», παραπέμπει σε στίχο του δαντικού ποιήματος: εκεί περιγράφεται ένα από τα αλληγορικά θηρία που κλείνουν τον δρόμο του οδοιπόρου πρωταγωνιστή μέσα στο σκοτεινό δάσος. Πρόκειται για «μια λεοπάρδαλη αλαφροκίνητη και γρήγορη πολύ, σκεπασμένη όλη από τρίχωμα κηλιδωτό», ένα από τα πιο εντυπωσιακά θηρία της δαντικής πανίδας. Ο Μπόρχες, συνεπαρμένος από αυτό το αιλουροειδές της γραφής, φαντάστηκε την προγενέστερη ιστορία του.[18] Από το λυκαυγές της μέρας έως το λυκόφως της νύχτας, μια λεοπάρδαλη, εκεί κάπου στα τελευταία χρόνια του δωδέκατου αιώνα, αντίκριζε κάτι ξύλινες σανίδες, μερικά κατακόρυφα σιδερένια κάγκελα, άνδρες και γυναίκες διαφορετικούς κάθε φορά, ένα ντουβάρι, και ακόμη ίσως ένα πέτρινο ρείθρο γεμάτο ξερά φύλλα. Δεν ήξερε, δεν μπορούσε να ξέρει, ότι λαχταρούσε αγάπη και αγριότητα, και τη φλογερή ηδονή να ξεσχίζει σάρκες, και τον άνεμο που κουβαλάει την οσμή των ελαφιών. Εντούτοις κάτι μέσα της την έπνιγε και την ξεσήκωνε. Τέλος ο Θεός τής μίλησε στο όνειρό της: «Ζεις σε τούτη τη φυλακή και θα πεθάνεις μέσα στη φυλακή, μόνο και μόνο για να σε κοιτάξει κάποιος άνθρωπος που ξέρω – να σε αντικρίσει ορισμένες φορές και να μη σε ξεχάσει και να τοποθετήσει τη μορφή σου σαν σύμβολο μέσα σε ένα ποίημα, το οποίο κατέχει την ακριβή του θέση μέσα στο σχέδιο του σύμπαντος. Υποφέρεις από την αιχμαλωσία· ωστόσο, θα έχεις προσφέρει μια λέξη στο ποίημα». Ο Θεός, μέσα στο όνειρο, φώτισε το βάναυσο κτήνος, και εκείνο κατανόησε τους παραπάνω λόγους και αποδέχθηκε τη μοίρα του. Όταν όμως ξύπνησε, δεν είχε απομείνει μέσα του παρά μόνο κάτι σαν θαμπή παραίτηση, μια γενναιόψυχη άγνοια – και τούτο διότι ο μηχανισμός του κόσμου είναι υπερβολικά περίπλοκος για την απλοϊκή διάνοια του άγριου θηρίου. Χρόνια αργότερα, ο Δάντης πέθαινε στη Ραβέννα, αδικαίωτος και μονάχος όσο κάθε άλλος άνθρωπος. Μέσα στο όνειρο ο Θεός τού φανέρωσε τον μυστικό προορισμό της ζωής και του μόχθου του. Ο Δάντης, έκθαμβος, γνώρισε επιτέλους ποιος ήταν και τι ήταν, και ευλόγησε τις πίκρες του. Η παράδοση αναφέρει πως, όταν ξύπνησε ο ποιητής, ένιωσε πως είχε δεχτεί κάτι άπειρο και συγχρόνως πως το είχε χάσει. Ήταν κάτι που δεν θα μπορούσε ποτέ να το ανακτήσει, ούτε καν να του ρίξει μια φευγαλέα ματιά – και τούτο διότι ο μηχανισμός του κόσμου είναι υπερβολικά περίπλοκος για την απλοϊκή διάνοια των ανθρώπων. Να ζήσει και να πεθάνει κανείς για να δώσει μία λέξη στο Ποίημα – ποια άλλη δικαίωση θα μπορούσε να έχει η ύπαρξη; Από την άλλη πλευρά, αν καθένας μας δεν είναι παρά μία λέξη μέσα στο μέγα βιβλίο, πώς είναι δυνατόν να κατανοήσει το σχέδιο του συνολικού κειμένου; Η ιδέα πως η ποιητική δημιουργία αποτελεί τη δικαίωση του κόσμου ήταν η ακρότατη σύλληψη της ρομαντικής φαντασίας. Γεννημένος στο λυκόφως της βικτωριανής περιόδου και θρεμμένος με τα ρομαντικά της ιδεώδη, ο Μπόρχες παρέτεινε αυτήν την ιδέα μέχρι τη δική μας ανήσυχη εποχή, αναπτύσσοντάς την με εμμονή σχεδόν σολιψιστική. Την ίδια πίστη εκφράζει και η ακόλουθη παραβολή, με τίτλο «Περί της σωτηρίας διά των έργων», που περιλαμβάνεται στη συλλογή Άτλας (1984) και εμπνέεται από την επίσκεψη του συγγραφέα στην Ιαπωνία εκείνη τη χρονιά. Είναι ένα από τα τελευταία κομμάτια που έγραψε ο Μπόρχες, και θα μπορούσε να συνιστά τη στερνή πνευματική διαθήκη του.[19] Στον μύθο αυτόν πρωταγωνιστούν οι θεοί, όπως και σε αρκετές αρχαίες διηγήσεις των αισωπικών συλλογών. Μόνο που εκεί, στις παλαιές ιστορίες από τη νιότη του πολιτισμού μας, οι θεοί εμφανίζονταν να δημιουργούν την οικουμένη, να φέρνουν στη ζωή τα πλάσματα και την ανθρωπότητα. Αντίθετα, στην παραβολή του Μπόρχες οι θεότητες του γηραιού και κουρασμένου κόσμου συγκεντρώνονται και κάνουν συμβούλιο για να αποφασίσουν σχετικά με την καταστροφή του ανθρώπινου γένους. Αυτό το τελευταίο θα σωθεί τελικά μόνο χάρη στην ποίηση. Η δημιουργία του πνεύματος θα βαρύνει στο ζύγι περισσότερο από τις σκοτεινές δυνάμεις της καταστροφής που κλείνει μέσα της η συλλογική ψυχή της φυλής μας. Μια φορά κάποιο φθινόπωρο, ένα από τα φθινόπωρα του χρόνου, μαζεύτηκαν οι θεότητες του Σιντοϊσμού στο Ιζούμο. Δεν ήταν η πρώτη φορά. Λέγεται πως αριθμούσαν οκτώ εκατομμύρια. Εγώ όμως είμαι άνθρωπος πολύ συνεσταλμένος, και θα αισθανόμουν μάλλον χαμένος ανάμεσα σε τόσο πλήθος. Όπως και να έχει το πράγμα, δεν εξυπηρετεί να μεταχειριζόμαστε ασύλληπτους αριθμούς. Ας πούμε πως ήταν οκτώ, αφού το οκτώ λογαριάζεται για καλός οιωνός σε εκείνα τα νησιά. Οι θεοί ήταν θλιμμένοι, όμως δεν το έδειχναν. Το ξέρετε δα πως τα πρόσωπα των θεοτήτων είναι σαν κάντζι, σαν κινέζικα λογογράμματα που δεν μπορούν να αποκρυπτογραφηθούν. Κάθισαν στην πράσινη κορυφή κάποιου λόφου, σχηματίζοντας κύκλο. Είχαν παρατηρήσει ακοίμητα τους ανθρώπους ψηλά από το στερέωμα, ή από μια πέτρα, ή από κάποια νιφάδα χιονιού. Ιδού τι δήλωσε μία από τις θεότητες: «Πριν από πολλές ημέρες, ή πολλούς αιώνες, συγκεντρωθήκαμε εδώ για να δημιουργήσουμε την Ιαπωνία και τον κόσμο. Τα ύδατα, τα ψάρια, τα επτά χρώματα του ουρανίου τόξου, οι γενεές των φυτών και των ζώων, όλα τούτα μάς βγήκαν μια χαρά. Στους ανθρώπους, για να μην τους βαρύνει το πλήθος τόσων πραγμάτων, χαρίσαμε την εναλλαγή, την πολυπληθή μέρα και τη μοναδική νύχτα. Τους χορηγήσαμε επιπλέον το δώρο να δοκιμάζουν διάφορες παραλλαγές. Η μέλισσα εξακολουθεί πάντα να επαναλαμβάνει τις κυψέλες της. Ο άνθρωπος όμως συνέλαβε εφευρέσεις: το άροτρο, το κλειδί, το καλειδοσκόπιο. Κοντά τους φαντάστηκε το ξίφος και την τέχνη του πολέμου. Μόλις τώρα διανοήθηκε ένα όπλο ανίκητο, το οποίο θα μπορούσε να θέσει τέρμα στην ιστορία. Προτού συμβεί αυτή η παράλογη πράξη, ας αφανίσουμε τους ανθρώπους». Όλοι έμειναν σκεφτικοί. Άλλη θεότητα μίλησε δίχως βιάση: «Είναι αλήθεια. Επινόησαν αυτήν την κτηνωδία. Εντούτοις, υπάρχει ακόμη τούτο εδώ το πραγματάκι: κοιτάξτε πώς ταιριάζει μέσα στον λιγοστό χώρο που περικλείεται στις δεκαεπτά συλλαβές του». Τις τόνισε μία-μία. Ήταν σε γλώσσα άγνωστη, και δεν μπόρεσα να τις καταλάβω. Η κορυφαία θεότητα αποφάνθηκε τότε: «Αρκεί. Ας επιζήσουν οι άνθρωποι». Έτσι, χάρη σε ένα χάικου, σώθηκε το ανθρώπινο γένος. Με τον Μπόρχες η λογοτεχνία τελειώνει, εξαντλείται, διότι η γραφή αγγίζει πια τα έσχατα όρια της αυτοσυνειδησίας της. Μαζί του τελειώνει, ταιριαστά, και η επισκόπηση των νεότερων και σύγχρονων μεταμορφώσεων της παραβολής. Το είδος βαστάει και εμπλουτίζεται συνεχώς εδώ και τέσσερις χιλιάδες χρόνια, περνώντας αβίαστα από τις πήλινες πινακίδες των Σουμερίων έως το τυπωμένο χαρτί και τη φωτισμένη οθόνη. Στο δικό μας χέρι είναι να διατηρήσουμε και να επαυξήσουμε την παράδοση με καινούργιες μυθοπλασίες. Ας μην ξεχνούμε: καμιά φορά ο μύθος, σαν το χάικου του Αργεντινού ποιητή, είναι το μόνο που μπορεί να σώσει την ανθρωπότητα. [1] Για το είδος της παραβολής εν γένει στην ιστορία της λογοτεχνίας βλ. M. Boucher, The Mysterious Parable. A Literary Study, The Catholic Biblical Association of America, Ουάσιγκτον 1977· M. A. Beavis, “Parable and Fable”, The Catholic Biblical Quarterly 52 (1990), σσ. 473-498· R. von Heydebrand, “Parabel. Geschichte eines Begriffs zwischen Rhetorik, Poetik und Hermeneutik”, Archiv für Begriffsgeschichte 34 (1991), σσ. 27-122. Περαιτέρω αναφορές και βιβλιογραφία παρατίθενται σε δύο πρόσφατα δοκίμιά μου: «Οι απαρχές του φιλοσοφικού διηγήματος στην αρχαία Αθήνα», Φιλοσοφία 49/2 (2020), σσ. 88-132· και «Η εμπειρία του διωγμού στην εβραϊκή παραβολή, από τον Ακίβα στον Κάφκα», στο Β. Νικολαΐδου-Κυριανίδου (επιμ.), Οι πολλαπλές εκφάνσεις του αντι-εβραϊσμού, Ηράκλειο 2022, σσ. 145-169. [2] Για τις πανάρχαιες σουμερικές παραβολές βλ. B. Alster, Proverbs of Ancient Sumer. The World’s Earliest Proverb Collections, CDL Press, Μπεθέσντα 1997. Για την αρχαία ελληνική παράδοση βλ. M. Nøjgaard, La Fable antique, τόμος 1, Arnold Busck, Κοπεγχάγη 1964· K. Berger, “Hellenistische Gattungen im Neuen Testament”, στο W. Haase (επιμ.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, τόμος 2.25.2, De Gruyter, Βερολίνο 1984, σσ. 1074-1075, 1092-1124· S. Jedrkiewicz, Sapere e paradosso nell’antichità: Esopo e la favola, Edizioni dell’Ateneo, Ρώμη 1989· W. Hansen, The Book of Greek & Roman Folktales, Legends, & Myths, Princeton University Press, Πρίνστον 2017, σσ. 20-25, 30-35. Για τις εβραϊκές παραβολές βλ. O. Eißfeldt, Der Maschal im Alten Testament, Alfred Töpelmann, Γκίσεν 1913· D. Stern, “Rhetoric and Midrash: The Case of the Mashal”, Prooftexts 1 (1981), σσ. 261-291· S. Curkpatrick, “Between Mashal and Parable: ‘Likeness’ as a Metonymic Enigma”, Horizons in Biblical Theology 24 (2002), σσ. 58-71. [3] Πλούσιες συλλογές παραβολών από την ταλμουδική και ραβινική γραμματεία προσφέρουν οι H. N. Bialik και Y. H. Ravnitzky, The Book of Legends. Sefer Ha-Aggadah. Legends from the Talmud and Midrash, Knopf, Νέα Υόρκη 1992· A. Elkaïm-Sartre, Aggadoth du Talmud de Babylone. La Source de Jacob, Verdier, Λαγκράς 1982· A. Feldman, The Parables and Similes of the Rabbis, Agricultural and Pastoral, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 1927· H. K. McArthur και R. M. Johnston, They Also Taught in Parables. Rabbinic Parables from the First Centuries of the Christian Era, Academie Books, Γκράντ Ράπιντς 1990. Βλ. επίσης D. Stern, Parables in Midrash. Narrative and Exegesis in Rabbinic Literature, Harvard University Press, Καίμπριτζ, Μασσ. 1991· J. L. Rubenstein, Talmudic Stories. Narrative Art, Composition, and Culture, The Johns Hopkins University Press, Βαλτιμόρη 1999. Για τις παραβολές του Ιησού βλ. A. Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, Mohr-Siebeck, Φράιμπουργκ 1899· J. D. Strong, The Fables of Jesus in the Gospel of Luke. A New Foundation for the Study of Parables, Brill Schöningh, Πάντερμπορν 2021. [4] Για τις παραβολές των Χασιδιστών βλ. M. Buber, Die Erzählungen der Chassidim, Manesse, Ζυρίχη 1949· A. Wineman, The Hasidic Parable, The Jewish Publication Society, Φιλαδέλφεια 2001· J. J. Lewis, Imagining Holiness. Classic Hasidic Tales in Modern Times, McGill-Queen’s University Press, Μόντρεαλ 2009· G. Nigal, The Hasidic Tale, Oxford University Press, Οξφόρδη 2012. [5] F. Kafka, Drucke zu Lebzeiten, κριτική έκδοση, επιμ. W. Kittler, H.-G. Koch και G. Neumann, Fischer, Φρανκφούρτη 1994, σσ. 267-269. Βλ. επίσης Drucke zu Lebzeiten. Apparatband, επιμ. W. Kittler, H.-G. Koch και G. Neumann, Fischer, Φρανκφούρτη 1996, σσ. 328-329. [6] F. Kafka, Nachgelassene Schriften und Fragmente, κριτική έκδοση, τόμος 2, επιμ. J. Schillemeit, Fischer, Φρανκφούρτη 1992, σ. 343. Όλες οι μεταφράσεις σε αυτό το δοκίμιο (από τον Κάφκα, τον Μπρεχτ και τον Μπόρχες) είναι δικές μου. Ενίοτε παίρνω μερικές ελευθερίες από άποψη υφολογική, αλλά προσπαθώ πάντοτε να μην προδώσω το πνεύμα του κειμένου. [7] F. Kafka, Nachgelassene Schriften und Fragmente, τόμος 2, ό.π., σσ. 361-362. [8] S. Kierkegaard, Either/Or. Part I, μετάφρ. H. V. Hong και E. H. Hong, Princeton University Press, Πρίνστον 1987, σ. 24. [9] B. E. Perry, Aesopica. A Series of Texts Relating to Aesop or Ascribed to Him or Closely Connected with the Literary Tradition That Bears His Name, The University of Illinois Press, Ουρμπάνα 1952, σ. 337. [10] F. Kafka, Drucke zu Lebzeiten, ό.π., σσ. 280-282. Βλ. και Drucke zu Lebzeiten. Apparatband, ό.π., σσ. 344-346. [11] F. Kafka, Drucke zu Lebzeiten, ό.π., σ. 280. [12] B. E. Perry, Aesopica, ό.π., σσ. 76-77, 478. [13] B. Brecht, Geschichten vom Herrn Keuner, Suhrkamp, Φρανκφούρτη 1971, σσ. 55-57· B. Brecht, Prosa, Suhrkamp, Φρανκφούρτη 2013, σσ. 1131-1132. [14] Για τη δεινή θέση των αδύναμων στην αισωπική μυθογραφία βλ. τα βασικά μελετήματα των J. Cascajero, “Lucha de clases e ideología: introducción al estudio de la fábula esópica como fuente histórica”, Gerión 9 (1991), σσ. 11-58· J. Cascajero, “Lucha de clases e ideología: aproximación temática a las fábulas no contenidas en las colecciones anónimas”, Gerión 10 (1992), σσ. 23-63· A. Demandt, “Politik in den Fabeln Aesops”, Gymnasium 98 (1991), σσ. 397-419· καθώς και τη διεισδυτική συζήτηση του Χρήστου Ζαφειρόπουλου, Ethics in Aesop’s Fables. The Augustana Collection, Brill, Λέιντεν 2001, σσ. 31-32, 54-55, 71-80, 142, 156-158. [15] B. Brecht, Geschichten vom Herrn Keuner, ό.π., σ. 22· B. Brecht, Prosa, ό.π., σ. 754. [16] B. Brecht, Geschichten vom Herrn Keuner, ό.π., σ. 36· B. Brecht, Prosa, ό.π., σ. 759. [17] J. L. Borges, Obras completas, τόμος 2, Emecé, Μπουένσος Άιρες 1989, σ. 225. [18] J. L. Borges, Obras completas, τόμος 2, ό.π., σ. 185. [19] J. L. Borges, Obras completas, τόμος 3, Emecé, Μπουένος Άιρες 1996, σ. 448.

Μικρές ιστορίες με μεγάλο νόημα

Σύνδεση