Υποδειγματικός σχολιασμός του Πλίνιου

Πλίνιος ο πρεσβύτερος, Περί αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, 35ο βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας», μτφρ. από τα λατινικά Τάσος Ρούσος - Αλέκος Βλ. Λεβίδης, Πρόλογος-Σημειώσεις-Επιμέλεια ύλης Αλέκος Βλ. Λεβίδης, Άγρα, Αθήνα 1994, σελ. 560 Χαρά στον όπου μπόρεσε να μάθει τες αιτίες απ’ όλα, και που επέταξε στα πόδια του τον κάθε φόβο, την ασυγκίνητη τη μοίρα και τον κρότο του Αχέροντα. Βιργίλιος[1] Στην εποχή μας, την εποπτεία ενός αχανούς σύμπαντος έχει αναλάβει η ηλεκτρονική τεχνολογία. Όποιο ερώτημα έχετε για τον κόσμο ή τη ζωή και το επάγγελμά σας, το απαντούν πάραυτα η Google ή το ChatGBT. Στον «αιώνα των Φώτων», με τη Γη να κρύβει ακόμα τα μυστήρια των άκρων της –Αρκτική και Ανταρκτική– και τις λοιπές ηπείρους επαρκώς χαρτογραφημένες, οι Εγκυκλοπαιδιστές συγκέντρωσαν σε 18.000 σελίδες, με 74.000 λήμματα και κάπου 2.500 εικόνες, το άπαν περί «των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων». Σχεδόν δυο χιλιετίες νωρίτερα, την εποχή που ο κόσμος μεγεθυνόταν με την επέκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την εμφάνιση άγνωστων ως τότε ειδών του ζωικού ή του φυτικού βασιλείου, τα οποία προσκόμιζαν οι στρατιωτικές κατακτήσεις, το αντίστοιχο των Ντιντερό, Ντ’ Αλαμπέρ κ.ά. υπήρξαν φιλομαθείς και φιλέρευνοι ρωμαίοι ευγενείς. Βοηθούμενοι, βέβαια, από τις γνώσεις όσων είχε ήδη συγκεντρώσει η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας[2], από την εποχή του Αριστοτέλη και του Αναξαγόρα ή ακόμα παλιότερων. Ανάμεσα σε αυτούς τους ρωμαίους «εγκυκλοπαιδιστές», σίγουρα ξεχωρίζουν ο Βιργίλιος, με τα Γεωργικά του, ο Λουκρήτιος, με το Περί φύσεως των πραγμάτων, ο Βιτρούβιος, με τα Περί αρχιτεκτονικής «δέκα βιβλία» του, και, βεβαίως, ο Πλίνιος, με τη Φυσική Ιστορία του. Όλοι στα χρόνια μεταξύ Ιούλιου Καίσαρα και Τίτου, γιου του Βεσπασιανού, δηλαδή στα χρόνια που η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κορύφωνε τη δόξα της. Με τη θεματική ποικιλία και την έκτασή της, ως το ογκωδέστερο σύγγραμμα που επιβίωσε από την αρχαία Ρώμη, η Naturalis Historia επιβεβαιώνει πόσο εντυπωσιακά περισσότερο από την εποχή των εκστρατειών του Μεγάλου Αλεξάνδρου μεγεθυνόταν τότε η υφήλιος. Όχι μόνο ως προς τα νέα δείγματα χλωρίδας, πανίδας κι ανόργανης ύλης που έρχονταν σε γνώση των φυσιοδιφών της εποχής, αλλά και ως προς το βάθος του ιστορικού παρελθόντος το οποίο ανίχνευαν, διαβάζοντας κάθε λογής παλιότερες «ιστορίες» ή χρονολογώντας καλλιτεχνήματα προηγούμενων αιώνων. Πομπηία, Οικία του Φαύνου, 1981. Με αυτά τα δεδομένα, η Φυσική Ιστορία του Πλίνιου δεν συνιστά «φυσική ιστορία», όπως σήμερα κατανοείται ο όρος. Τα 37 βιβλία της, οργανωμένα σε δέκα τόμους, πέρα από τα αναμενόμενα πεδία φυσιολογίας, ζωολογίας (με επιμέρους υποδιαιρέσεις από τα θηλαστικά ως τα έντομα), βοτανικής, γεωργίας, κηπουρικής, ορυκτολογίας, μελέτης των πολύτιμων λίθων, καθώς και φαρμακολογίας, γεωγραφίας και αστρονομίας, δεν διστάζουν να περιλάβουν, επίσης, τα πεδία της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Με τις αισθητικές εκτιμήσεις των τελευταίων να αναμιγνύονται, στο πνεύμα ενός ρωμαϊκού θετικισμού θα τολμούσα να πω, τις επεξεργασίες μετάλλων ή τις προελεύσεις χρωστικών ουσιών, από τις οποίες δημιουργούνταν τα σχετικά έργα, τις κατά καιρούς χρήσεις τους, αλλά και τις διακυμάνσεις του κόστους τους! Χάρη σε αυτό το «θετικιστικό» πνεύμα, πάντως, το περιεχόμενο και των 37 βιβλίων διασώθηκε άθικτο. Κανείς από τους χριστιανούς αντιγραφείς του Μεσαίωνα δεν θέλησε να το λογοκρίνει, να το αλλοιώσει ή, απλώς, να το αφήσει να σαπίζει σε κάποιες μοναστικές βιβλιοθήκες. Αντίθετα με έργα άλλων, όπως λ.χ. ο Ευήμερος ο Μεσσήνιος, τα γραπτά του οποίου για την επινόηση των θεών από τους ανθρώπους σώθηκαν μόνο αποσπασματικά[3], ή ο Λουκρήτιος, του οποίου το De rerum natura, επαναστατικό εξαιτίας του επικούρειου πνεύματός του, αφέθηκε πράγματι να σαπίζει και σώθηκε ως διά μαγείας περίπου[4]. Κι ακόμα, μαζί με το πρακτικό πνεύμα ενός γόνου πλούσιων γαιοκτημόνων και μέλους της τάξης των ιππέων, δεν έλειπε από τον Πλίνιο η εντιμότητα να παραπέμπει στις πηγές του: Στον Αντίγονο τον Καρύστιο, π.χ., γλύπτη του 3ου π.Χ. αιώνα και συγγραφέα μιας χαμένης πλέον Ιστορίας της ανδριαντοποιίας, ή στον Απολλόδωρο τον Αθηναίο, μέλος του «Μουσείου» της Αλεξάνδρειας τον 2ο π.Χ. αιώνα και συντάκτη των επίσης χαμένων Χρονικών, στα οποία κατέγραφε πνευματικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα από την εποχή των θρύλων του Τρωικού Πολέμου και εντεύθεν, καθώς και σε εκατοντάδες άλλους, αιώνες προγενέστερους ή περίπου συγχρόνους του. Με άλλα λόγια, στη Φυσική Ιστορία του Πλίνιου βρίσκεται υλικό το οποίο, ευλόγως, τράβηξε την προσοχή κάθε λογής επιστημόνων και ιστορικών, οι οποίοι σχολίαζαν, υπομνημάτιζαν ή ανέπτυσσαν περαιτέρω τα θέματά του, από τον πρώιμο Μεσαίωνα ως τις μέρες μας. Εν προκειμένω, ειδικά το 35ο βιβλίο του, «Περί αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής», ευτύχησε να βρει στην Ελλάδα την τέλεια έκδοσή του, προσηκόντως συμπληρωμένη με τρία «επίμετρα». Σε επιμελή μετάφραση των Τάσου Ρούσου - Αλέκου Βλ. Λεβίδη και υποδειγματικό σχολιασμό από τον τελευταίο, με πάνω από 500 υποσημειώσεις που συστηματικά αναλύουν τις διάσπαρτες ενδείξεις του Πλίνιου, συνιστά ένα άκρως διαφωτιστικό πανόραμα της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής. «Ονειρεύομαι μια μελέτη που, με ημερομηνίες και χρονολογίες όσο το δυνατόν πιο ακριβείς, θα παρακολουθούσε την τεράστια αλλαγή που επιτελέστηκε στην ελληνική ζωγραφική, από αιώνα σε αιώνα», έγραφε ο Γιάννης Τσαρούχης το 1977, περίπου είκοσι χρόνια πριν από την εν λόγω έκδοση. Η οποία περιέλαβε το σχετικό κείμενό του, με τίτλο «Η ελληνική ζωγραφική», ως το δεύτερο από τα τρία «επίμετρα» (σσ. 495-505). Ο Τσαρούχης, ειδικότερα, «ονειρευόταν» τον προσδιορισμό της εξέλιξης στην ελληνική ζωγραφική σαν μια «απομάκρυνση από το ανατολίζον σχέδιο ή ιδεοκρατικό, για να πάει στο σχέδιο με προοπτική που πειθαρχεί στις δυνατότητες του ματιού μας». Αν αυτός ο πολύ μεγάλος της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής και σκηνογραφίας δεν είχε πεθάνει το 1989, θα προλάβαινε να δει το «όνειρό» του υλοποιούμενο στα σχόλια και στην όλη επιμέλεια του Αλέκου Λεβίδη για τον Πλίνιο. Σχεδόν σε κάθε φράση του πρωτότυπου κειμένου, και σίγουρα σε κάθε του παράγραφο, υπάρχουν τουλάχιστον δυο-τρεις σημειώσεις, συχνά πολύ περισσότερες. Σημειώσεις που, σε μερικές αράδες ή σε σειρά σελίδων, αναπτύσσουν λεπτομερώς: είτε ιστορικά στοιχεία, για καλλιτέχνες και σημαντικά έργα τους που ο Πλίνιος είχε αυτοπροσώπως δει και τα αναφέρει ή είχε διαβάσει γι’ αυτά∙ είτε στοιχεία τεχνικά, για τα υλικά και τις μεθόδους προετοιμασίας των χρωμάτων, τους τρόπους με τους οποίους τα έργα εκτελούνταν σε νωπογραφίες τοίχων ή ζωγραφίζονταν σε ξύλινους πίνακες, αναρτημένους σε κατάλληλους υποδοχείς. Από τους πιο εντυπωσιακούς ιστορικούς σχολιασμούς για το τι ζωγράφισε τον 5ο αιώνα π.Χ. «ο Θάσιος Πολύγνωτος», τον οποίο μεταξύ άλλων αναφέρει ο Πλίνιος στις παραγράφους §58, §59 και §60 του κειμένου του, σε έκταση μίας μόλις σελίδας, υπάρχουν δέκα εξαιρετικά διαφωτιστικές σημειώσεις. Καταλαμβάνουν σαράντα και πλέον σελίδες, τεκμηριώνοντας με σχέδια και παραπομπές σε άλλους μελετητές, το πότε και τι ακριβώς, με ποια εικαστική τεχνοτροπία, ζωγράφοι της εποχής όπως ο Πολύγνωτος, σύγχρονος και πιθανώς δάσκαλος του Φειδία, διακρίθηκε σε αγώνες ζωγραφικής στα πλαίσια των Ισθμίων και, κυρίως, τις μεγάλες συνθέσεις του στους Δελφούς, στη «λέσχη των Κνιδίων», ή στην «Ποικίλη στοά στην Αθήνα». Αντλώντας στοιχεία από περιγραφές των έργων που έκαναν ο Παυσανίας ή ο Κλαύδιος Αιλιανός, οι οποίοι είχαν προλάβει να τα θαυμάσουν τον 2ο και 3ο μ.Χ. αιώνα, αντίστοιχα, καθώς κι από ανάλογες σκηνές σε αγγεία του 5ου π.Χ. αιώνα, ο Λεβίδης αναπαριστά το πώς περίπου απλώνονταν στον χώρο τα θέματά τους: σκηνές από διάφορες φάσεις κατά τη θρυλική άλωση της Τροίας ή σκηνές από τη Νέκυια, την περίφημη κάθοδο του Οδυσσέα στον Άδη, παρουσιάζονται (σσ. 276-277 και 281) και σχολιάζονται ως προς την τεχνοτροπία και τις ποικίλες καινοτομίες τους, ως προς τη διάταξη και την εκφραστικότητα των μορφών ή ως προς τη λεπτότητα των ιματίων τους, που άφηναν να φανούν οι γραμμές του κάθε σώματος. Πάνω: Ζωγραφικές σημειώσεις για το 35ο βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας του Πλίνιου του Πρεσβύτερου,1980, (Ι) και (ΙΙ). Κάτω: Εικαστικό σημειωματάριο, Πορφύρα, το όστρακο και δοκιμές χρώματος από τον χυμό του, 1990. Από τους πιο εντυπωσιακούς σχολιασμούς για την ποικιλία, την προέλευση και τις τεχνικές παρασκευής διαφόρων χρωμάτων, καθώς και για τη συμβολή τους στην ίδια την τέχνη της ζωγραφικής, όπως τα περιγράφει ο Πλίνιος στις παραγράφους §29, §30 και §31, υπάρχουν κάπου τριάντα σημειώσεις, στις οποίες δίνεται μια αναλυτική εικόνα όσων εννοούσε ο μέγας ρωμαίος φυσιοδίφης κι επισημαίνονται κάποια λάθη και παρανοήσεις του (σσ. 188-203). Πολύ σημαντικές είναι οι εξηγήσεις για το τι εννοούσε ο Πλίνιος ως «διαφοροποίηση» της ελληνικής ζωγραφικής – ήγουν τις «ραγδαίες εξελίξεις» που, με αφετηρία τον 8ο π.Χ. αιώνα, συντελούνται μεταξύ 5ου και 4ου, για να απλωθούν ως τους ελληνιστικούς αιώνες. Προσδιορίζεται, έτσι, ό,τι ο Τσαρούχης αποκαλούσε μετάβαση «από το ιδεατό στο οπτικό», με τους χειρισμούς φωτός, σκιάς και πολυχρωμίας. Ιδιαιτέρως σημαντικά είναι επίσης τα σχόλια για τους «τόνους» μεταξύ σκιάς και φωτός (κάτι σαν το αναγεννησιακό σφουμάτο, υποθέτω), ή την «αρμογή», όπως αλλιώς την ονομάζει ο Πλίνιος. Η επισήμανση ότι οι όροι αυτοί έλκουν την καταγωγή τους από όρους της μουσικής (σ. 190) συνδέει, πολύ εύστοχα, την αίσθηση της «αρμονίας» για δυο διαφορετικές τέχνες. Κι εξίσου διαφωτιστικές είναι οι εξηγήσεις για τις σύγχρονες χρωματικές υποδιαιρέσεις και τις αντιστοιχίες τους στις ποικιλίες χρωμάτων που αναφέρει το πρωτότυπο κείμενο. Φερ’ ειπείν η διάκριση «αυστηρών και ανθηρών χρωμάτων», την οποία κάνει ο Πλίνιος, ξεχωρίζει το austerus –αυστηρό με την έννοια του σκοτεινού– από το floridus –ανθηρό με την έννοια του φωτεινού, αλλά και με την έννοια της προέλευσής του εξ Ανατολών και του υψηλού του κόστους– δίνοντας επιπλέον σ’ αυτό το ζεύγος μια χροιά σαν εκείνη που ήδη είχε στη θεωρία της ρητορικής. Δικαιώνεται έτσι, αν μου επιτρέπεται να προσθέσω, η σχεδόν έναν αιώνα πριν τον Πλίνιο διάσημη ρήση του Οράτιου «Ut pictura poesis». Με μιαν εκπληκτική ευρυμάθεια, η οποία επιτρέπει στον Αλέκο Λεβίδη να αξιολογεί τις πηγές πληροφοριών του Πλίνιου όσο και τα συναφή σχόλια πολύ μεταγενέστερων μελετητών του, προσδιορίζονται συστηματικά, σε σύγχρονους όρους, οι ποικιλίες χρωμάτων στις οποίες παραπέμπει ο Πλίνιος όταν μιλά για «μίνιο, κιννάβαρι, αρμένιο, χρυσόκολλα, ινδικόν, παραιτόνιο (η σημερινή κιμωλία)» κι αρκετά ακόμα. Στις αμέσως επόμενες παραγράφους του πρωτοτύπου (§33), τα σχόλια δίνουν μια σαφή εικόνα του πώς υποδιαιρούνταν οι τοιχοποιίες σε κτίσματα της Δήλου ή της Πομπηίας (σ. 205), ώστε να παρέχονται έτοιμα πλαίσια νωπογραφίας, ενώ νέα σχόλια διαφωτίζουν τα περαιτέρω παρατιθέμενα από τον Πλίνιο χρώματα: η «ερετρία γη», η «σανδαράκη», η «σάνδυξ» ή ένα ιδιότυπο μαύρο χρώμα που προερχόταν από την κονιορτοποίηση αιγυπτιακών μουμιών, τις οποίες φαίνεται να έβρισκαν άφθονες οι Ρωμαίοι του 1ου αιώνα! «Atramentum» ονομάζει ο Πλίνιος αυτό το μαύρο, για χάρη του οποίου «ζωγράφοι σύλησαν τάφους» (§51), ενώ τα σχόλια εξηγούν ότι «στους Άραβες συγγραφείς αυτό το χρώμα ονομαζόταν mumiha και αργότερα στην Ευρώπη mummy brown ή απλώς mummy … μέχρι τον 19ο αιώνα που σταμάτησε η χρήση του» (σσ. 217-218). Πιθανώς, τότε, τα μουσεία έδειξαν περισσότερο σεβασμό προς τις μούμιες απ’ όσον έδειχναν οι ζωγράφοι. Μια πρόσφατη σχετική μελέτη[5] αναφέρει, μάλιστα, ότι «ο προραφαηλίτης ζωγράφος Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς δεν είχε αντιληφθεί τη σύνδεση ανάμεσα στο καφέ της μούμιας και τις πραγματικές μούμιες, μέχρι που του το εξήγησε ένας φίλος του το 1881, ο οποίος είχε δει μία να κονιορτοποιείται στην αποθήκη κάποιου χρωματοποιού. Κι ο Μπερν-Τζοουνς ένιωσε τόση φρίκη, που έσπευσε στο ατελιέ του να βρει το σωληνάριο με το καφέ της μούμιας και επέμεινε να του κάνουν μια αξιοπρεπή κηδεία εκείνη τη στιγμή»! Μέσα στην πολυμάθειά του, ο Πλίνιος δεν περιορίζεται αποκλειστικά σε θέματα ελληνικής ζωγραφικής, αλλά παρενθέτει, ευκαιριακά, επισημάνσεις για τη φαρμακευτική χρήση των χρωστικών ουσιών, τον κοινωνικό ή πολιτικό ρόλο που έπαιξαν βοηθώντας στη δημιουργία κάποιων εικαστικών έργων και πολλά άλλα. Χάρη στην πολυμάθεια του Αλέκου Λεβίδη, ο σημερινός αναγνώστης ενημερώνεται για όλες αυτές τις πτυχές, σε σύντομες ή σε εκτενείς σημειώσεις. Κι ένα ένθετο μεταξύ του κυρίως κειμένου και των σημειώσεων, με εβδομήντα εικόνες από μετόπες ναών και ξύλινους πίνακες του 7ου π.Χ. αιώνα μέχρι προσωπογραφίες του Φαγιούμ και χριστιανικά εικονίσματα του 6ου μ.Χ. αιώνα, προσεκτικά επιλεγμένες από τον σχολιαστή, ολοκληρώνει με θαυμαστή πληρότητα το πανόραμα της πραγματείας του Πλίνιου. Ένα τρίτο «επίμετρο», μετά του Τσαρούχη, είναι του αμερικανού λόγιου και ζωγράφου Vincent J. Bruno, σε μετάφραση Μαρίκας Ρόμπου-Λεβίδη. Περιλαμβάνει μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία για τον ρόλο των τοιχογραφιών στην αρχιτεκτονική αισθητική των αρχαίων πολιτισμών, εν γένει, και κάποιες επιπλέον εξηγήσεις για τις τεχνικές ανάρτησης μεγάλων παραστάσεων, που είχαν ζωγραφιστεί σε ξύλο, επάνω στους τοίχους των διαφόρων οικοδομημάτων. Κυρίως, τονίζει τους τεχνικούς νεοτερισμούς των ελλήνων ζωγράφων και την από πλευράς τους επιδέξια χρήση αποχρώσεων, μέσω ενδιάμεσων τόνων που κατάφερναν να αποδίδουν την αίσθηση της διαφάνειας. Όσο για το πρώτο «επίμετρο», σε μετάφραση Αλόης Σιδέρη, δικαίως επιλέχθηκε να είναι ένα κείμενο του Πλίνιου του Νεότερου, νομικού, ποιητή και ανιψιού του μεγάλου φυσιοδίφη. Εν συντομία, ο ανιψιός περιγράφει τη σταδιοδρομία του θείου του, τον πολυσχιδή βίο και τα πολλαπλά του ενδιαφέροντα, επιμένοντας κυρίως στις συνθήκες του θανάτου του, το 79 μ.Χ., κατά τη διάρκεια της περίφημης έκρηξης του Βεζούβιου. Τονίζει μάλιστα, όχι μόνο την επιστημονική περιέργεια που τον ώθησε να πλησιάσει με πλοίο την ακτή της έκρηξης, αλλά και το ανθρωπιστικό του ενδιαφέρον για τα θύματά της. Όπως, με αφορμή το τέλος της Πομπηίας, εξηγεί σχετικά με αυτό το κείμενο ένας νεότερος γάλλος ιστορικός, «ο Πλίνιος ο Νεότερος εγκωμιάζει τον πολιτικό μάλλον παρά τον επιστήμονα. (…) Παρακολουθεί έναν άνδρα που πλησιάζει τον κίνδυνο και, στωικά, πηγαίνει να βρει τον θάνατο σαν ευγενής Ρωμαίος. (…) Και τον βρίσκει. Το σώμα του έμεινε άθικτο, σε μια στάση η οποία έμοιαζε περισσότερο με στάση ανθρώπου που αναπαύεται παρά με στάση νεκρού»[6]. Κάποιοι μεγάλοι της Ιστορίας, εφόσον μένουν να διαβάζονται, να μελετώνται και να σχολιάζονται επί σειρά αιώνων, ευλόγως επιτρέπουν να τους φανταζόμαστε σε στάση ανάπαυσης – όχι νεκρικής ακινησίας. Εικαστικό σημειωματάριο, Δειγματολόγιο για την αρχαία τετραχρωμία με φυσικές χρωστικές, 1998, (Ι) και (ΙΙ). [1] Βεργιλίου, Τα Γεωργικά, μτφρ. Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Κείμενα 1970, σ. 46. [2] Για τον πλούτο της περίφημης Βιβλιοθήκης και τη σταδιακή απογύμνωσή της, από την εποχή του Ιούλιου Καίσαρα ως την εποχή του Θεοδόσιου του Μέγα, βλ. Islam Issa, Αλεξάνδρεια, η πόλη που άλλαξε τον κόσμο, μτφρ. Μενέλαος Αστερίου, Πεδίο 2024, σσ. 128-179 και 298-310. [3] Βλ. Philippe Borgeaud, Η ευρωπαϊκή σκέψη περί θρησκειών, μτφρ. Μαρία Πατέρα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2025, σσ. 31-33. [4] Για τη σχεδόν θαυματουργική διάσωση του τελευταίου εναπομένοντος χειρογράφου από το έργο του Λουκρήτιου, χάρη σε έναν παπικό γραμματέα στις αρχές του 15ου αιώνα, βλ. την συναρπαστική τω όντι μελέτη του Stephen Greenblatt, Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας, μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, Μ.Ι.Ε.Τ. 2017. [5] Βλ. Kassia St Clair, Τα χρώματα και οι μυστικές ζωές τους, μτφρ. Βάσω Γκρέστα, επιμέλεια Μαρία Χατζηδάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2024, σ. 287. [6] Patrick Boucheron, Τα ραντεβού της ιστορίας. Δέκα τόποι δημιουργίας γεγονότων, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Πόλις 2024, σ. 303.

Υποδειγματικός σχολιασμός του Πλίνιου

Σύνδεση