Συμφωνίες με τον Διάβολο

Giles Milton, Υπόθεση Στάλιν, Η απίθανη συμμαχία που κέρδισε το πόλεμο, μτφρ. Χρήστος Καψάλης, Μίνωας, Αθήνα 2024, σελ. 392 Έχω έναν και μόνο στόχο, την καταστροφή του Χίτλερ. Αν εισέβαλλε στην Κόλαση, θα έκανα τουλάχιστον κάποια αναφορά υπέρ του Διαβόλου στη Βουλή των Κοινοτήτων. Ουίνστον Τσόρτσιλ (παραμονές της εισβολής στην ΕΣΣΔ)[1] Το φθινόπωρο του 2023, για τα 80 χρόνια από τη νίκη στο Στάλινγκραντ υποθέτω, γράφηκε σε τοίχο του ΑΠΘ ότι: «ΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ ΤΟΝ ΤΣΑΚΙΣΕ Ο ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ». Με την υπερήφανη υπογραφή της ΚΝΕ, η επιγραφή μένει ακόμα στη θέση της. Εννοώντας, ίσως, πως ό,τι τσακίζει ο ρωσικός στρατός δεν μπορεί παρά να είναι κάποια εκδοχή ναζισμού∙ έστω και αν τσακίζει την Ουκρανία, μια χώρα που αγωνίζεται να διατηρηθεί δημοκρατική∙ έστω και αν τον ρωσικό στρατό ενισχύουν Βορειοκορεάτες, στρατιώτες μιας χώρας με στρατόπεδα συγκέντρωσης και δημόσιες εκτελέσεις αντιφρονούντων. Τον ναζισμό του Χίτλερ, πάντως, δεν είναι διόλου σίγουρο πως θα τον τσάκιζε ο Κόκκινος Στρατός χωρίς την αθρόα βοήθεια άγγλων και αμερικανών καπιταλιστών. Την παροχή αυτής της βοήθειας και τις περιπετειώδεις συνθήκες μεταφοράς της, πρακτικές και ιδεολογικές, περιγράφει το βιβλίο του Τζάιλς Μίλτον. Στον τελικό απολογισμό, εξαιρώντας απώλειες νηοπομπών τις οποίες βύθισαν γερμανικά υποβρύχια, «οι ΗΠΑ είχαν διαθέσει στη Σοβιετική Ένωση περίπου δεκαεπτά εκατομμύρια τόνους εφοδίων, αξίας άνω των έντεκα δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ η βοήθεια από τη Μεγάλη Βρετανία, μικρότερη μα πάλι σημαντική, περιλάμβανε 5.600 τεθωρακισμένα και περισσότερα από 7.000 αεροσκάφη» (σ. 341). Κι ακόμα, στην ίδια βοήθεια εντάσσονταν προμήθειες πρώτων υλών και πέντε εκατομμύρια τόνοι τροφίμων, προκειμένου να αναπληρωθούν οι σοδειές από εκτάσεις που είχαν πέσει στα χέρια των εισβολέων και να σωθούν χιλιάδες ζωές. Βεβαίως, όλα αυτά δεν άρχισαν να παρέχονται αυθόρμητα κι ακαριαία, από την πρώτη ημέρα της «επιχείρησης Μπαρμπαρόσα». Όταν, στις 22 Ιουνίου 1941, η Γερμανία παραβίασε κυνικά το «Σύμφωνο μη Επίθεσης Μολότοφ-Ρίμπεντροπ» και εισέβαλε με πάνω από 3.500.000 στρατιώτες και 3.500 άρματα στην ΕΣΣΔ, σε ένα μέτωπο από τη Βαλτική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα, η Αγγλία έδινε τη δική της μάχη, με τους βομβαρδισμούς του Λονδίνου από τη Λουφτβάφε, ενώ οι ΗΠΑ διατηρούσαν τη μακαριότητα που παρείχε η μεσολάβηση του Ατλαντικού. Ωστόσο, η αστραπιαία αντίδραση του Τσόρτσιλ, η αποφασιστικότητα του Ρούσβελτ και η ευτυχής επιλογή ενός χαρισματικού αμερικανού επιχειρηματία, της κόρης του κι ενός βρετανού φίλου του, κατάφεραν να στήσουν ταχύτατα μιαν αλυσίδα αρωγών. Έχοντας, επιπλέον, να αντιμετωπίζουν τη διαρκή καχυποψία του Στάλιν, παρά την επείγουσα ανάγκη του αλλαγής συμμάχων. Αυτή την πολύπλοκη σειρά διπλωματικών χειρισμών, από τον Σεπτέμβριο του 1941 μέχρι τη νικηφόρο παρέλαση στη Μόσχα τον Ιούνιο του 1945, πραγματεύεται με ιδιαίτερη γλαφυρότητα το βιβλίο του Μίλτον, σε 40 σύντομες ενότητες. Αρχίζει, υποβλητικά, από τα μεσάνυχτα της 21ης Ιουνίου του 1941 και τις οδηγίες του Χίτλερ προς τους στρατηγούς του για έναν αδυσώπητο πόλεμο εξόντωσης που θα ξεκινούσε την επομένη. Ακολουθεί ο διεθνής αντίκτυπος στην είδηση της εισβολής και η εικόνα ενός αιφνιδιασμένου, πανικόβλητου Στάλιν, από κάτι που διέβλεπαν πολλοί αλλά εκείνος αρνούνταν να το πιστέψει, ενώ ο γνωστός για τον αντικομμουνισμό του Τσόρτσιλ κρίνει αμέσως αναγκαία τη βοήθεια στην ΕΣΣΔ. Πρωταρχικός στόχος είναι η καταστροφή του Χίτλερ. Η Γερουσία των ΗΠΑ και ο πρόεδρος Ρούσβελτ δεν συμμερίζονται ομόθυμα αυτή τη θέση. Κι εκεί, ο Μίλτον συστήνει στους αναγνώστες του τον κεντρικό ήρωα του βιβλίου, τον πολυεκατομμυριούχο επιχειρηματία και ιδιοκτήτη σιδηροδρόμων Άβερελ Χάριμαν. Αυτός, ο πενηντάχρονος τότε άνδρας, η κόρη του Κάθι και ο κατά εννέα χρόνια μεγαλύτερος φίλος του, ο γεννημένος στην Αυστραλία, ευγενούς καταγωγής διπλωμάτης Άρτσι Κλαρκ Κερ, συγκροτούν τον συνδετικό κρίκο μεταξύ Τσώρτσιλ-Ρούσβελτ-Στάλιν. Για να συμβάλουν σε μιαν αντιναζιστική συμμαχία η οποία, κατά τον συγγραφέα, πολύ δύσκολα θα ευοδωνόταν χωρίς αυτούς. Η Κάθι Χάριμαν κόβει την κορδέλα στα εγκαίνια της έκθεσης «Προκάτ κατοικίες στις ΗΠΑ» στον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων της Μόσχας, τη δεκαετία του ’40. Δεξιά ο Αμερικανός πρέσβης Ουίλιαμ Άβερελ Χάριμαν. © Sovfoto / Getty Images / Ideal Image Στις «ευχαριστίες» του, στο τέλος του βιβλίου (σ. 389-391), ο συγγραφέας εκθέτει τις πηγές της έρευνάς του, με πρώτη και σημαντικότερη το ημερολόγιο της Κάθι, κόρης του Χάριμαν, κι έπειτα τον Τομέα Χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, τα Εθνικά Αρχεία της Αγγλίας, το Αρχειακό Κέντρο Τσόρτσιλ στο Κέμπριτζ κ.ά.[2] Η αφθονία και η ποιότητα αυτού του υλικού εξηγεί γιατί το μεγάλο προσόν του βιβλίου μπορεί να ιδωθεί και ως μειονέκτημά του. Στην καταγραφή των αλλεπάλληλων ταξιδιών των πρωταγωνιστών, των συναντήσεών τους με τους τρεις ηγέτες και των προσπαθειών τους να συμβιβάσουν αντιθέσεις ή να παρακάμψουν καχυποψίες κι επιφυλάξεις, περιλαμβάνονται άπειρες λεπτομέρειες: από το ποιες ήταν οι συνθήκες των ταξιδιών, ποιες οι ποιότητες των καταλυμάτων που τους προσφέρονταν ή ποια τα μενού των γευμάτων τους και πολλές ακόμα. Λεπτομέρειες που δεν παίζουν μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας, προσδίδουν όμως μια ζωντανή χροιά στα πορτρέτα των εμπλεκομένων και στα περιβάλλοντα των διαπραγματεύσεών τους. Κατά κάποιο τρόπο, ο αναγνώστης μυείται σε μιαν ατμόσφαιρα εξουσίας και ποικίλων προνομίων, ανάλογα με τους τόπους συναντήσεων και τις χρονικές στιγμές. Σε κάθε περίπτωση, επρόκειτο για στιγμές στις οποίες κρίνονταν οι τύχες λαών και δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Όσο κι αν δεν έχει σημασία, λοιπόν, γιατί ο Χάριμαν, ως απεσταλμένος του Ρούσβελτ, αποφάσισε να πάρει και την κόρη του στο ταξίδι για την πρώτη του συνάντηση με τον Τσόρτσιλ, σε τι κατάσταση βρισκόταν το κτίριο όπου συναντήθηκαν, τι ήπιαν και τι έφαγαν, ποιες ήταν οι άλλες γνωριμίες του με πρόσωπα της οικογένειας ή το φλερτ του με την νεαρότατη νύφη του Τσόρτσιλ και, εν συνεχεία, τι κατάλυμα του δόθηκε στο πρώτο ταξίδι στη Μόσχα, τι έφαγαν και τι ήπιαν με τον Στάλιν, πότε η κόρη του άρχισε να μαθαίνει ρωσικά, ποιες ήταν οι ερωτικές προτιμήσεις του Κλαρκ Κερ όταν οργάνωνε την μέσω Καΐρου μετάβαση του Τσόρτσιλ στη Μόσχα κ.ο.κ., αυτές οι «περιττές» λεπτομέρειες δίνουν το στίγμα προσωπικών συναισθημάτων και της σημασίας τους μέσα σε διαπραγματεύσεις που καθόρισαν την έκβαση γεγονότων κολοσσιαίας κλίμακας. Τα ίδια γεγονότα έχουν μελετηθεί από πλήθος άλλων ιστορικών[3]. Ο Μίλτον τα διατρέχει με κεντρικό πρόσωπο τον Άβερελ Χάριμαν σε θαυμαστά πολλαπλούς ρόλους. Η αρχή γίνεται με τις συνδέσεις Αγγλίας-ΗΠΑ, όσο η βοήθεια του Ρούσβελτ προς την μαχόμενη Αγγλία έμενε σχετικά περιορισμένη. Αυτά, μέχρι την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, οπότε Ρούσβελτ και Τσόρτσιλ «βρίσκονται στην ίδια βάρκα», κατά τη διατύπωση του τελευταίου. Τότε ο Χάριμαν αναλαμβάνει τη μετατροπή των αυτοκινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ σε παραγωγούς αρμάτων μάχης, φορτηγών και βομβαρδιστικών αεροπλάνων, ενώ δεν αργεί να αναλάβει και τον συντονισμό για τη μεταφορά βοήθειας προς την ΕΣΣΔ. Μέσω Αρκτικής και λιμανιού του Αρχάνγκελσκ, αρχικά, ή μέσω Ιράν και σιδηροδρομικής μεταφοράς της στη συνέχεια, με πολύ πιο κοπιώδη αλλά ασφαλέστερο τρόπο και με την εμπειρία του από σιδηροδρόμους να τον καθιστά κατ’ εξοχήν άξιο γι’ αυτή τη δουλειά. Ο Μίλτον αναγνωρίζει ότι την κρίσιμη αναχαίτιση της γερμανικής επέλασης προς τη Μόσχα, μεταξύ Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1941, την πέτυχε η γενναιότητα των ρώσων στρατιωτών, πριν αρχίσει η παροχή της δυτικής βοήθειας. Δεν παραλείπει, μάλιστα, τη μυθώδη συζήτηση σοβιετικού αξιωματικού που, παραπονούμενος στον υπουργό Εξωτερικών Βιατσεσλάβ Μολότοφ ότι διέθετε μόλις ένα τουφέκι για κάθε εικοσιπέντε στρατιώτες, έλαβε την απάντηση «ας πολεμήσουν με μπουκάλια», απ’ όπου και ο όρος «κοκτέιλ Μολότοφ» (σ. 122). Μολονότι η τεχνική του μπουκαλιού με εύφλεκτο υγρό το οποίο μετατρέπεται σε εμπρηστικό όπλο είχε χρησιμοποιηθεί αρκετά νωρίτερα, στον ισπανικό εμφύλιο όσο και κατά την εισβολή του Κόκκινου Στρατού στη Φινλανδία το 1939, ο Μίλτον την αναφέρει ως επινόηση που εμπόδισε τον Χίτλερ να επαίρεται για την κατάληψη της Μόσχας τα Χριστούγεννα του 1941, όπως υπολόγιζε. Οι βομβαρδισμοί της σοβιετικής πρωτεύουσας από τη Λουφτβάφε θα είχαν μακρά συνέχεια. Πάντως ο άμεσος κίνδυνος για τη Μόσχα αποσοβήθηκε. Ο Στάλιν μπόρεσε να πάρει ανάσα. Αλλά η καταστροφή χιλιάδων αεροπλάνων και τανκς στις πρώτες μέρες της επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, εξαιτίας της εμμονικής εμπιστοσύνης του στον Χίτλερ, έπρεπε να αναπληρωθεί. Η έκβαση του πολέμου απείχε πολύ από το να έχει κριθεί. Το Λένινγκραντ θα έπρεπε να αντέξει 900 φρικτές μέρες πολιορκίας, ενώ για την αναχαίτιση των Γερμανών και στο Στάλινγκραντ –την πιο αποφασιστική καμπή του πολέμου– θα χρειάζονταν δύο ολόκληρα χρόνια ακόμα και η πολύτιμη αμερικανο-αγγλική βοήθεια. Ανάμεσα σε πλήθος δευτερεύουσες λεπτομέρειες, πάλι, ιστορούνται τα γεγονότα τα οποία κατέληξαν στη συνάντηση των «Τριών Μεγάλων» στην Τεχεράνη, στα τέλη Νοεμβρίου του 1943, ως μιας ακόμα οργανωτικής επιτυχίας του Χάριμαν. Προηγείται το πώς πρώτος ο Άρτσι Κλαρκ Κερ κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Στάλιν, ανταλλάσσοντας καπνούς πίπας και μιλώντας για γυναίκες, μετά από μιαν αρχική επίσημη συζήτηση στις δυο άκρες ενός τεράστιου «στενόμακρου τραπεζιού». (Τακτική την οποία είδαμε να επαναλαμβάνεται και στις περί Ουκρανίας συζητήσεις του Πούτιν με ευρωπαίους ηγέτες, στην αρχή της δικής του εισβολής, κι άρα στα ίχνη μιας δοκιμασμένης σημειολογίας!). Καίτοι τον Απρίλιο του 1943 είχε έρθει στο φως η σφαγή των 10.000 πολωνών στρατιωτικών και διανοουμένων στο δάσος του Κατύν από την άνοιξη του 1940, ενόσω ίσχυε το σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ και η Πολωνία διαμοιραζόταν μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν, η συνάντηση των «Τριών» έπρεπε να επιτύχει, παρά τη σοβιετική θηριωδία. Τόσο για να κερδηθεί οριστικά ο πόλεμος όσο και για να σχεδιαστεί ο μεταπολεμικός κόσμος. Με συναρπαστικό τρόπο, ο Μίλτον συνδέει προσωπικά ημερολόγια, πρακτικά συναντήσεων, εκφωνήσεις επίσημων λόγων, σχόλια παριστάμενων μεταφραστών και επιστολές της εποχής, για να αποδώσει ένα κλίμα αλλεπάλληλων υποσχέσεων και υπαναχωρήσεων, εύλογης καχυποψίας ή στιγμών πηγαίας ειλικρίνειας, στρατηγικών ελιγμών και αποδοχής κατάφωρου ψεύδους (σ. 206-252). Τα πορτρέτα ενός Τσόρτσιλ αφοσιωμένου στην άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας, ενός Ρούζβελτ αφελώς καλοπροαίρετου κι ενός Στάλιν ικανού για κάθε λογής κατεργαριά, διαγράφονται πολύ παραστατικά. Η δε τελική παρατήρηση του Χάριμαν, ότι «ο Στάλιν ετοιμαζόταν να αναδειχτεί ως ο μόνος πραγματικός νικητής του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου», απεδείχθη απολύτως οξυδερκής. Η σφαγή στο Κατύν επανήλθε ως θέμα, μόλις οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την περιοχή, στις αρχές του 1944. Στην επιτόπια έρευνα μάλιστα, την οποία κλήθηκε να διεξαγάγει ο Ερυθρός Σταυρός και δημοσιογράφοι διαφόρων χωρών, πήρε μέρος και η κόρη του Χάριμαν (σ. 259-266). Τοποθετώντας πλαστές επιστολές στα ρούχα των πτωμάτων, ο Στάλιν πέτυχε μια περίτεχνη συγκάλυψη, με τη συνδρομή του γνωστού συγγραφέα Αλεξέι Τολστόι ως «μέλους της επιτροπής διερεύνησης των θηριωδιών του Κατύν» αλλά και φίλου της Κάθι (σ. 268-269). Εκόντες άκοντες, οι Δυτικοί παρέβλεψαν τις φανερές ανακολουθίες κι απογοήτευσαν την πολωνική κυβέρνηση στο Λονδίνο, συνεχίζοντας να βοηθούν την ΕΣΣΔ. Σαν να μην έφτανε η συγκάλυψη του Κατύν, μεσολάβησε και η πανούργα υποκίνηση, από το ραδιόφωνο της Μόσχας, για την «εξέγερση της Βαρσοβίας». Με τα σοβιετικά στρατεύματα να περιμένουν επί δύο μήνες στην ανατολική όχθη του Βιστούλα, ώσπου να εξοντώσουν οι ναζί τους εξεγερμένους και να τοποθετηθούν, αμέσως μετά, ανδρείκελα των Ρώσων ως ηγέτες της Πολωνίας. Απολύτως επονείδιστη τακτική, την οποία ο Χάριμαν ενέταξε στους «αδίστακτους πολιτικούς υπολογισμούς του Στάλιν» (σ. 291). Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, έστω και με προδιαγεγραμμένο τέλος, οι προφάσεις έπρεπε να γίνονται δεκτές και η συμμαχία να διατηρείται. Στην περίφημη Διάσκεψη της Γιάλτας, όπου ξανασυναντήθηκαν οι «Τρεις Μεγάλοι» στις αρχές του Φεβρουαρίου 1945, λίγο πριν αυτοκτονήσει ο Χίτλερ, συμφωνήθηκαν διάφορα αισιόδοξα περί μελλοντικής παγκόσμιας ειρήνης και δημιουργίας του ΟΗΕ. Εκεί, προηγήθηκε μια συνάντηση Τσόρτσιλ-Στάλιν, από την οποία έλειπε ο Χάριμαν, παρά την επιμονή του Ρούσβελτ να παρίσταται ένας δικός του άνθρωπος σε αυτήν. Στη συγκεκριμένη συνάντηση, ο πραγματισμός του Τσόρτσιλ συνάντησε τον κυνισμό του Στάλιν. Τότε παζαρεύτηκε το περίφημο «πονηρό έγγραφο» (σ. 305), ο κατάλογος πέντε χωρών –Ελλάδας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Γιουγκοσλαβίας, Ουγγαρίας– και τα ποσοστά επιρροής την οποία Βρετανία και ΕΣΣΔ θα ασκούσαν σε αυτές. («Έγγραφο» που ακόμα βασανίζει τις εδώ συζητήσεις περί ελληνικού εμφυλίου.) Στη σύντομη επισκόπηση τού ποιες ήταν οι τύχες όλων αυτών των προσώπων μετά τον πόλεμο και πόσο σύντομα η εγκαρδιότητα των προπόσεων στης Γιάλτας εξελίχθηκε σε «Ψυχρό Πόλεμο» (σ. 346-355), υπάρχουν δυο πολύ ενδιαφέροντα σημεία: Ένα, η ανατριχιαστικά προφητική διαπίστωση του Κλαρκ Κερ, μετά την «μυστική ομιλία» του Χρουστσόφ το 1956, ότι «τα εγκλήματα του Στάλιν θα χαθούν από τη μνήμη του λαού του στη χρυσή αχλή της δόξας» κι αντί να αντιμετωπίζεται σαν τον Μεγάλο Αδελφό, που περιέγραψε ο Όργουελ, το όνομά του «θα γεννά την περηφάνια και την αγάπη για πλήθη Ρώσων». (Δεδομένου ότι το καλοκαίρι του 2023 νέο άγαλμα του Στάλιν τοποθετήθηκε στην επαρχία Πσκοφ, με τις ευλογίες τοπικού ιερέα, ο Άρτσι επαληθεύεται πλήρως). Όσο για το ακόμα πιο ενδιαφέρον δεύτερο σημείο, είναι το δώρο που έλαβε ο Άβερελ Χάριμαν από τον Στάλιν, σε αναγνώριση της αταλάντευτης υποστήριξής του στην ΕΣΣΔ: ένα πολύτιμο ξυλόγλυπτο αντίγραφο της Μεγάλης Σφραγίδας του Εθνικού Συμβουλίου των ΗΠΑ. Συγκινημένος, ο Άβερελ το κρέμασε στη βιβλιοθήκη του, όπου γίνονταν συχνά πολιτικές συναντήσεις. Έξι χρόνια μετά, το 1951, αποκαλύφθηκε τυχαία ότι στο δώρο είχε τοποθετηθεί κοριός υψηλής τεχνολογίας, με σχεδόν απεριόριστη διάρκεια ζωής. Ώστε οι «ευγνώμονες» Σοβιετικοί να κατασκοπεύουν εσαεί τους πιο σημαντικούς ευεργέτες τους! [1] John Colville, The Fringes of Power, 10 Downing Street Diaries, 1939-1955, W. W. Norton & Co, 1986, σ. 406. [2] Όπως το βιβλίο του ίδιου του Χάριμαν κι ενός καναδο-αμερικανού δημοσιογράφου: William Averell Harriman and Elie Abel, Special Envoy to Churchill and Stalin, 1941-1946, Random House, 1975. [3] Μεταξύ πάμπολλων άλλων, η κορυφαία τρίτομη ιστορία του Richard J. Evans, Η έλευση του Γ΄ Ράιχ (1), Το Γ΄ Ράιχ στην εξουσία (2), Το Γ΄ Ράιχ στον πόλεμο (3), μτφρ. Κώστας Αντύπας, επιμ. Κώστας Λιβιεράτος, Αλεξάνδρεια 2013, ή ακόμα πιο κοντά στο θέμα ιστορία του Ian Kershaw, Μοιραίες επιλογές, Δέκα αποφάσεις που άλλαξαν τον κόσμο 1940-1941, μτφρ. Νίκος Μαστρακούλης, επιμ. Ελένη Μαρτζούκου, Δημήτριος Σταυρόπουλος, Πατάκης 2007, ή, για τον Στάλιν στην αρχή του πολέμου, το 5ο κεφάλαιο από το βιβλίο του Oleg V. Khlevniuk, Στάλιν, μια νέα βιογραφία, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, Πατάκης 2015.

Συμφωνίες με τον Διάβολο

Σύνδεση