Χριστιανισμός ή χριστιανισμοί;

Paula Fredriksen, Ancient Christianities. The First Five Hundred Years [Οι αρχαίοι χριστιανισμοί. Τα πρώτα πεντακόσια χρόνια], Princeton University Press, Πρίνστον και Οξφόρδη 2024, σελ. 288 Το βιβλίο αυτό, όπως μας λέει η ίδια η συγγραφέας του, είναι η ιστορία πολλών διαφορετικών ανθρώπων και πολλών διαφορετικών λαών. Γι’ αυτό και στον τίτλο επιλέγεται ο όρος «χριστιανισμοί», κι όχι «Χριστιανισμός». Η φιλοδοξία του βιβλίου είναι να απαντήσει στο ερώτημα πώς η ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατέληξε τελικά να υιοθετήσει έναν και μόνο Θεό, αυτόν της χριστιανικής θρησκείας, παραμερίζοντας το παλαιό πάνθεο που ήταν ώς τότε αποδεκτό από την κυρίαρχη αυτοκρατορία της Μεσογείου. Φυσικά για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό, ο κάθε ιστορικός πρέπει να ανατρέξει στις ρίζες του Χριστιανισμού, οι οποίες βρίσκονται στο αρχαίο Ισραήλ. Αυτό κάνει και η συγγραφέας στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου της, που επιγράφεται «Η ιδέα του Ισραήλ». Οι αρχαίοι Ισραηλίτες, αν και λάτρευαν έναν μόνο Θεό, στην αρχική φάση της θρησκείας τους τουλάχιστον, δεν αρνούνταν την ύπαρξη των θεών των άλλων εθνών, στους οποίους όμως πεισματικά αρνούνταν να δείξουν οποιονδήποτε σεβασμό και οποιαδήποτε υποταγή. Σταδιακά ωστόσο στην περίοδο των προφητών η μονολατρία των Ισραηλιτών μετατράπηκε σε μονοθεϊσμό: στο τέλος των αιώνων η λατρεία του ενός και μοναδικού Θεού του Ισραήλ θα γίνει αποδεκτή από όλους τους λαούς της γης, που θα απορρίψουν τη λατρεία των δικών τους ψεύτικων θεών και θα υποταχθούν στον ένα και μοναδικό αληθινό Θεό. Η αρχή της διδασκαλίας του Χριστού πρέπει να θεωρηθεί, κατά τη συγγραφέα, στο πλαίσιο αυτής της προσμονής για την έλευση της βασιλείας του ενός και μοναδικού Θεού στους έσχατους χρόνους, οι οποίοι τόσο για τον Χριστό, όσο και για τον απόστολο Παύλο βρίσκονταν πολύ κοντά. Όμως ο Παύλος, Ιουδαίος της διασποράς ο ίδιος, απομακρύνθηκε πολύ συνειδητά από την αρχική εσχατολογική κοινότητα του Ιησού, που παρέμεινε απομονωμένη στα εδάφη του αρχαίου Ισραήλ, και απευθύνθηκε στις ιουδαϊκές κοινότητες της διασποράς, κηρύσσοντας έναν χριστιανισμό προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις συνήθειές τους, ο οποίος, για παράδειγμα, δεν επέβαλλε την περιτομή. Η διδασκαλία του Παύλου κυριάρχησε πολύ σύντομα, με αποτέλεσμα οι Ιουδαίοι να αποκηρύξουν κάποια στιγμή στα τέλη του πρώτου μεταχριστιανικού αιώνα τη διδασκαλία του Ιησού και του Παύλου ως αίρεση. Οι Χριστιανοί με τη σειρά τους ενισχύουν σταδιακά τον αντιιουδαϊσμό τους: στη διήγηση του πάθους του Ιησού, έτσι όπως διαμορφώνεται στα διάφορα κείμενα της Καινής Διαθήκης, ενισχύεται σταδιακά το αντιιουδαϊκό στοιχείο, καθώς η ευθύνη στις περισσότερες σχετικές αφηγήσεις μετατίθεται από τους Ρωμαίους στους Ιουδαίους διώκτες του Χριστού. Και κάτι ακόμη πιο σημαντικό: οι Χριστιανοί, καθώς περνούν οι αιώνες, διεκδικούν όλο και περισσότερο για τον εαυτό τους την ιδιότητα του γνήσιου Ισραηλίτη, μια και πιστεύουν ακράδαντα ότι σε αντίθεση με όσους Ιουδαίους αρνήθηκαν τον Χριστό, οι ίδιοι διατηρούν την αυθεντική πίστη του αρχαίου Ισραήλ. Όσο για τους ίδιους τους Ιουδαίους, η εικόνα τους στην χριστιανική γραμματεία αλλοιώνεται όλο και περισσότερο από τις προκαταλήψεις εκείνων που μιλούν γι’ αυτούς, με αποτέλεσμα η εικόνα των Χριστιανών για τους Εβραίους να καταλήγει σε μια κατασκευή καθαρά ρητορική, η οποία ελάχιστη σχέση έχει με την πραγματικότητα. Το δεύτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στα διλήμματα της διαφοροποίησης. Ακόμη και ο χριστιανισμός για τους εθνικούς έτσι όπως τον διαμόρφωσε μια αυθεντία σαν τον απόστολο Παύλο δεν διαθέτει ομοιογένεια και συνοχή. Πολύ λιγότερη είναι η συνοχή των άλλων χριστιανισμών. Η συγγραφέας βλέπει τις διάφορες αντιμαχόμενες ομάδες των Χριστιανών, ούτε λίγο ούτε πολύ, ως λογοτεχνικά σαλόνια, στα οποία συχνάζουν διάφοροι Χριστιανοί διδάσκαλοι, προβάλλοντας τις θεωρίες τους, είτε ως υλικό για συζήτηση, είτε, πιο συχνά, ως έναυσμα για οξύτατες θεολογικές διαμάχες. Παρουσιάζει κάπως αναλυτικά τα θεολογικά συστήματα του Ουαλεντίνου και του Μαρκίωνα, διάσημων «γνωστικών» συγγραφέων του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα, χωρίς να εξηγεί σαφώς πώς ξεκίνησε ο γνωστικισμός και αν προϋπήρχε του Χριστιανισμού ή όχι, αλλά και την πιο ορθόδοξη εκδοχή της διδασκαλίας του Χριστού που μας δίνει την ίδια εποχή ο Ιουστίνος ο Φιλόσοφος και Μάρτυρας. Φυσικά στην προσπάθειά τους να συντρίψουν τους αντιπάλους τους ή να επηρεάσουν τους οπαδούς τους, οι διάφοροι διδάσκαλοι ερμήνευαν κατά το δοκούν τον Ιησού ή τον Παύλο, πολλές φορές αλλοιώνοντας σε μεγάλο βαθμό το αρχικό μήνυμά τους και διεκδικώντας για τον εαυτό τους την αυθεντική ερμηνεία του ευαγγελίου. Πολλές φορές μάλιστα οι φανατικοί αυτοί διδάσκαλοι ανακάλυπταν αιρέσεις εκεί που δεν υπήρχαν. Έτσι έκανε ακόμη κι ο άγιος Αυγουστίνος, όταν αποκήρυξε τη διδασκαλία του δυστυχισμένου Πελάγιου, ενός απόλυτα συμβατικού θεολόγου, που είχε την ατυχία να διασταυρωθεί ο δρόμος του με εκείνον του διάσημου διδάσκαλου της βόρειας Αφρικής. Ένας αδυσώπητος πόλεμος λοιπόν μαινόταν για την απόκτηση όσο το δυνατόν περισσότερων οπαδών και θαυμαστών ανάμεσα στους κήρυκες της νέας πίστης. Ίσως –προσθέτω εγώ, ερμηνεύοντας το πνεύμα της συγγραφέως– να θύμιζαν λιγάκι ορισμένους σύγχρονους φιλόδοξους, ή μωροφιλόδοξους καλύτερα, πανεπιστημιακούς. Ασφαλώς από μια τέτοια διερεύνηση των διαφοροποιήσεων στο σώμα της χριστιανικής θρησκείας δεν θα μπορούσε να λείπει και η συζήτηση για τη θέση των γυναικών στους διαφόρους χριστιανισμούς. Μπορούσαν οι γυναίκες να είχαν (μήπως είχαν κάποτε;) εκκλησιαστικά αξιώματα; Η συγγραφέας μάς πληροφορεί ότι υπάρχουν επιγραφές που μιλούν για «πρεσβυτέρες» και «επισκόπες» (sic), αν και στη σ. 228 παραδέχεται ότι η έννοια των όρων αυτών δεν είναι απόλυτα σαφής. Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται το πολύ σημαντικό ζήτημα της λειτουργίας του μαρτυρίου στους (πρώιμους) χριστιανισμούς. Το ερώτημα είναι πώς σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία όπως εκείνη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, για την οποία η θρησκευτική διαφορετικότητα ήταν όχι μόνο ανεκτή, αλλά δεδομένη, οι Χριστιανοί κατέληξαν να διώκονται. Η συγγραφέας επισημαίνει ότι εν πολλοίς η εικόνα του διωκόμενου Χριστιανισμού των πρώτων αιώνων είναι κατασκευασμένη από τους ίδιους τους Χριστιανούς. Τα «μαρτύρια» των αρχαίων Χριστιανών δεν ήταν παρά μια μορφή performance, με την οποία η χριστιανική κοινότητα έκανε το ένδοξο παρελθόν της να αναβιώνει, τα κείμενα αυτά συνεπώς δεν απηχούν τόσο την πραγματικότητα όσο τον τρόπο πρόσληψης των πράξεων ηρωισμού των παλαιότερων μελών της χριστιανικής κοινότητας από τους επιγόνους τους και λειτουργούσαν ως στοιχεία που διασφάλιζαν την ιδεολογική συνοχή της διωκόμενης, είτε σε πραγματικό είτε σε φανταστικό επίπεδο, θρησκευτικής ομάδας. Οι διωγμοί στην πραγματικότητα ήταν φαινόμενα τοπικής μόνον εμβέλειας, σποραδικά και πολύ περιορισμένα, αν εξαιρέσουμε βέβαια τον μεγάλο διωγμό του Διοκλητιανού στις αρχές του τέταρτου αιώνα. Οι χριστιανισμοί κατά βάση δεν ήταν κινήματα υπόγεια ή διωκόμενα τον δεύτερο και τον τρίτο αιώνα. Ακόμη κι ο διωγμός του Δεκίου στα μέσα του τρίτου αιώνα ερμηνεύεται από τη συγγραφέα ως ρητορική κατασκευή των Χριστιανών. Η ρητορική επεξεργασία του ένδοξου παρελθόντος λειτούργησε πάντως ως στοιχείο ταυτότητας και συνοχής των χριστιανικών κοινοτήτων και στην περίοδο μετά τους διωγμούς. Η ρητορική των Χριστιανών κατασκεύασε έτσι μια γέφυρα σύνδεσης του ένδοξου παρελθόντος με το ασφαλές, κι ίσως όχι τόσο λαμπερό πια, παρόν. Ο Απόστολος Παύλος και η Θεόκλεια, η μητέρα της ενάρετης Θέκλας. Τοιχογραφία από σπήλαιο κοντά στην αρχαία Έφεσο, 6ος αιώνας. Οι διαφοροποιήσεις των χριστιανισμών φαίνονται ιδιαίτερα στον λόγο των Χριστιανών θεολόγων περί των εσχάτων, με τον οποίο ασχολείται η συγγραφέας στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου. Οι Χριστιανοί όλων των αποχρώσεων έπρεπε να ασχοληθούν με το φλέγον ζήτημα της έλευσης της βασιλείας του Θεού. Ο Ιησούς κι ο Παύλος την περίμεναν να συμβεί πριν τον θάνατό τους. Το ίδιο κι οι πρώτοι οπαδοί τους. Όσο όμως περνούσαν τα χρόνια και το ποθούμενο δεν πραγματοποιούνταν, οι Χριστιανοί άρχισαν να ψάχνουν απεγνωσμένα για λύσεις στο πρόβλημα. Μήπως η βασιλεία έχει ήδη έρθει; Αυτό υποστήριζε ο άγιος Αυγουστίνος, που ταύτιζε τη νέα παρουσία του Χριστού στον κόσμο με την εμφάνιση της Εκκλησίας, η οποία, έτσι κι αλλιώς, είναι το σώμα του. Μήπως πάλι είναι κάτι περισσότερο πνευματικό κι όχι τόσο μια υλική οντότητα; Μήπως πρέπει να ερμηνευθεί αλληγορικά; Η πιο απλή πάντως λύση ήταν να μετατεθεί στο απώτερο μέλλον. Άλλωστε ο Θεός δεν μετρά με τον τρόπο που μετρούν οι άνθρωποι. Ήδη κάτι τέτοιο φαίνεται να επιχειρεί ο συγγραφέας της Β΄ Προς Θεσσαλονικείς Επιστολής, με την οποία ο μεταγενέστερος συγγραφέας προσπαθεί να συμβιβάσει το κήρυγμα του νεκρού πλέον αποστόλου Παύλου με τα νέα δεδομένα που προέκυψαν μετά τον θάνατό του, δηλαδή με τη μεγάλη καθυστέρηση της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού. Αυτό όμως δημιουργούσε νέα ερωτήματα. Παραδείγματος χάριν, πού θα πάνε οι ψυχές των νεκρών μετά τον θάνατό τους; Τι είναι ο Παράδεισος κι η Κόλαση; Ποιοι θα σωθούν τελικά και πόσοι θα είναι αυτοί; Θα σωθούν άραγε όλοι οι άνθρωποι (Ωριγένης), ή πολύ λίγοι (Αυγουστίνος); Τα ερωτήματα αυτά συζητούνται πολύ συχνά, λύσεις όμως αποδεκτές από όλους είναι αδύνατο να βρεθούν. Το πιο σημαντικό όμως ζήτημα ήταν η ταυτότητα του ίδιου του Ιησού, στοιχείο διαφοροποιητικό τόσο στους κόλπους των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων όσο και σήμερα. Η θεϊκή ιδιότητα του ιδρυτή της χριστιανικής θρησκείας αποτελεί σημείο αντιλεγόμενο ήδη στην Καινή Διαθήκη. Οι συγγραφείς των διαφόρων βιβλίων της, ή καλύτερα οι πηγές που υπόκεινται σε αυτά, δίνουν διαφορετικές απαντήσεις στο ζήτημα της σχέσης του Ιησού με τον Θεό Πατέρα. Η συγγραφέας, για να προσαρμοστεί στα κρατούντα πρότυπα της έρευνας στον αγγλοσαξωνικό κόσμο, τονίζει στο πέμπτο κεφάλαιο ότι και ο Θεός των Ιουδαίων αλλά και ο Ιησούς παρουσιάζονται στα ιερά κείμενα των δύο θρησκειών ως χαρακτήρες μιας αφήγησης περί Θεού (discourse), η οποία αποτελούσε προνoμιακό χώρο μιας πνευματικής ελίτ, που απέκλειε ουσιαστικά την πρόσβαση σε αυτήν σε όσους δεν μετείχαν στην ελληνορωμαϊκή παιδεία. Ακόμη κι ο Παύλος φαίνεται ότι ποτέ δεν τολμά ανοικτά να χαρακτηρίσει τον Ιησού Θεό, προσπαθεί να συμβιβαστεί με μια υποδεέστερη σχέση του Χριστού με τον Πατέρα Θεό, όπως έκανε ο Φίλων, που προσπαθούσε να συνδυάσει τις σοφιολογικές αναζητήσεις των μεταγενέστερων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης με το δόγμα των Στωικών περί παγκόσμιου Λόγου που κυβερνά το σύμπαν. Ο Ιωάννης στο ευαγγέλιό του είναι περισσότερο πρόθυμος να αναγνωρίσει τις θεϊκές ιδιότητες, ακόμη και την ταυτότητα του Χριστού με τον Θεό Πατέρα, όπως και ορισμένοι θεολόγοι του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως πρόδρομοι της μεταγενέστερης χριστιανικής ορθοδοξίας. Το πρόβλημα συνέχισε να ταλανίζει τις διάφορες χριστιανικές ομάδες, τους χριστιανισμούς, όπως αρέσκεται να λέει η συγγραφέας, ακόμη και μετά τη Σύνοδο της Νίκαιας του 325, η οποία προσπάθησε, με την αρωγή πλέον του Μ. Κωνσταντίνου, να επιβάλει την πολυπόθητη δογματική ομοιομορφία σε ένα βαθμό πρωτόγνωρο για τα μέχρι τότε δεδομένα. Γιατί ο Κωνσταντίνος επέλεξε από όλους τους χριστιανισμούς της εποχής του την ομάδα που πρέσβευε το δόγμα του ομοουσίου Πατρός και Υιού είναι ένα πρόβλημα που περιμένει μάταια, πολλούς αιώνες τώρα, τη λύση του. Η καλή οργάνωση της ομάδας αυτής, που ανταποκρινόταν περισσότερο στα διοικητικά δεδομένα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ίσως είναι μια από τις αιτίες της επιλογής αυτής του πρώτου Χριστιανού μονάρχη. Ο θεσμός του μονάρχη-επισκόπου αποτελούσε σίγουρα αντανάκλαση του θεσμού του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Έτσι οι χριστιανισμοί που απέκλιναν από το δόγμα της ορθοδοξίας, όπως αυτή διακηρύχθηκε επίσημα στη Νίκαια ή στη Χαλκηδόνα τον επόμενο αιώνα, θεωρήθηκαν αιρετικοί, με αποτέλεσμα ο χριστιανισμός που ασπάστηκε ο Κωνσταντίνος να αναγνωριστεί ως επίσημη κρατική εκκλησία. Έτσι στο πρόσωπο του Χριστού με τις δύο φύσεις, τη θεία και την ανθρώπινη, αντανακλάται στην ουσία η νέα χριστιανική ρωμαϊκή αυτοκρατορία: η μία φύση, η ανθρώπινη, αντιπροσωπεύεται από τον αυτοκράτορα, η άλλη, η θεία, από τον επίσημο, θεσμοποιημένο Χριστιανισμό. Σε ένα βιβλίο που αποτελεί έκφραση ενός επιστημονικού περίγυρου, στον οποίο η κυριαρχία του Πήτερ Μπράουν είναι ακόμη έκδηλη και αισθητή, δεν θα μπορούσε να λείπει το κεφάλαιο για τη σχέση των διαφόρων χριστιανισμών με το ανθρώπινο σώμα. Ο ριζοσπαστικός ασκητισμός του αποστόλου Παύλου και οι συνέπειές του εξετάζονται στο έκτο κεφάλαιο. Πρώτα αναζητούνται οι καταβολές αυτού του ασκητισμού στον ιουδαϊσμό της ελληνιστικής περιόδου και συζητούνται οι ασκητικές τάσεις του ίδιου του Ιησού έτσι όπως διαγράφονται, αχνά είναι αλήθεια, στα τέσσερα ευαγγέλια. Ορισμένοι χριστιανισμοί απέρριψαν εντελώς το σώμα· στήριγμα των απόψεών τους θεωρήθηκε κυρίως ο απόστολος Παύλος. Ο κύκλος των κειμένων που αναφέρονται στην αγία Θέκλα, μαθήτρια, υποτίθεται, του Παύλου, αποτελεί σαφή μαρτυρία για τον ακραίο αυτό χριστιανισμό. Ο μοναχισμός του τέταρτου αιώνα αποτελεί, εν μέρει, συνέχεια τέτοιων πρακτικών της πρώιμης χριστιανικής εποχής. Ένα άλλο παρακλάδι του ακραίου αυτού χριστιανισμού αποτελεί ο Μανιχαϊσμός του τρίτου αιώνα, ένας άλλος χριστιανισμός με σαφείς επιδράσεις από τον δυαλισμό του Ζωροαστρισμού. Ο Ωριγένης μάλλον υποτίμησε κι αυτός το σώμα, επηρεασμένος και από τη διδασκαλία του Πλάτωνα και των πλατωνικών διδασκάλων της εποχής του. Η ορθοδοξία του τέταρτου και του πέμπτου αιώνα επιβεβαίωσε πανηγυρικά τη δυνατότητα που έχει το σώμα όχι μόνο να αναστηθεί αλλά και να σωθεί κατά την έσχατη κρίση. Φυσικά ο ασκητισμός συνέχισε να διεγείρει τη φαντασία των Χριστιανών και στους επόμενους αιώνες, τόσο ως πραγματικότητα, όσο και, περισσότερο ίσως, ως ρητορική ανάπλαση και αναβίωση ενός ένδοξου παρελθόντος, όπως συνέβη και με το μαρτύριο. Ο Απόστολος Παύλος λογομαχεί με τους Ιουδαίους. Επισμαλτωμένη χάλκινη πλάκα του 12ου αιώνα. Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου, Λονδίνο. Το έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα, τι απέρριψε τελικά και τι κράτησε ο κυρίαρχος Χριστιανισμός του τέταρτου και του πέμπτου αιώνα από τον προγενέστερο παγανισμό της Μεσογείου. Δεν υπάρχει φυσικά ούτε εδώ καμιά συγκλονιστική ανακάλυψη. Η θεολογία κι η ανθρωπολογία του κυρίαρχου Χριστιανισμού, ακόμη κι η λατρεία του, οφείλουν πολλά στην παγανιστική κουλτούρα της Μεσογείου της ύστερης αρχαιότητας. Ο μονοθεϊσμός είχε πάψει προ πολλού να αποτελεί προνόμιο των Ιουδαίων, τον διακήρυτταν κι οι φιλόσοφοι του ελληνορωμαϊκού κόσμου, με τον δικό του τρόπο, εννοείται! Και καταλήγει η συγγραφέας με ένα τόνο κάπως πανηγυρικό ότι ο Χριστιανισμός είναι τελικά και η θρησκεία των διανοουμένων που προσπαθούσε να προσδιορίσει με ακρίβεια τα δόγματα της πίστης και η θρησκεία των αυτοκρατόρων σαν τον Κωνσταντίνο που κινούνταν από τις ανάγκες της πολιτικής του, αλλά και η θρησκεία των μαζών που συγκεντρώνονταν στις πανηγύρεις των ναών, όχι μόνο για να προσευχηθούν, αλλά και για να διασκεδάσουν, διατηρώντας τόσα στοιχεία των αρχαίων παγανιστικών τελετών και σκανδαλίζοντας τους πατέρες της Εκκλησίας. Το ερώτημά μου είναι το εξής: υπάρχει άραγε καμιά θρησκεία στον κόσμο που να μην είναι κάτι τέτοιο; Αλίμονο στη θρησκεία που δεν θα ήταν όλα αυτά. Θα είχε εξαφανιστεί, όπως εξαφανίστηκαν όλες οι δήθεν θρησκείες που δημιούργησαν διάφοροι μάλλον φαιδροί διανοούμενοι κατά καιρούς, σαν τον ταλαίπωρο συμπατριώτη μου Θεόφιλο Καΐρη, που ίδρυσε στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα τη Θεοσοφία. Διότι αυτά που απαριθμεί η συγγραφέας στη σ. 194 δεν είναι συμπεριφορές μεμονωμένων ομάδων που εκφράζουν, υποτίθεται, τους διαφορετικούς χριστιανισμούς, οι οποίοι βρίσκονται σε συγκρουσιακή σχέση μεταξύ τους. Είναι τάσεις που μπορεί να συνυπάρχουν στην ψυχή ενός και μόνο πιστού μιας οποιασδήποτε θρησκείας. Ένας μεγάλος θρησκειολόγος του περασμένου αιώνα είπε ότι ο κάθε άνθρωπος είναι πάντα ένας παγανιστής στη βαθύτερη ουσία του. Ο Χριστιανισμός δεν θα μπορούσε να θριαμβεύσει αν ήταν μόνο ο χριστιανισμός του Ωριγένη, ή μόνο ο χριστιανισμός του Κωνσταντίνου, ή μόνο ο χριστιανισμός του αγίου Αντωνίου. Ήταν όλα μαζί. Και το Ισλάμ δεν θα μπορούσε να επιβιώσει αν ήταν μόνο η θρησκεία του Χαρούν αλ Ρασίντ, ή μόνο η θρησκεία του Αβερρόη, ή μόνο η θρησκεία των Ασσασίνων της Συρίας. Ήταν και εξακολουθεί να είναι όλα αυτά μαζί. Επομένως, ο δήθεν προκλητικός τίτλος του βιβλίου Οι αρχαίοι χριστιανισμοί μόνο ως διαφημιστικό κόλπο προκειμένου να διακινηθεί καλύτερα στην αγορά το βιβλίο μπορεί να γίνει αποδεκτός. Ότι ο Χριστιανισμός είναι μια θρησκεία πολύμορφη και πολυποίκιλη, δεν περιμένουμε να το μάθουμε από τη συγγραφέα, το έχουν ήδη διαπιστώσει μεγάλοι Γερμανοί ερευνητές στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα κι αποτελεί κοινή γνώση για όλους τους μελετητές του πρώιμου Χριστιανισμού. Τελικά δεν μπόρεσα καλά να καταλάβω τι θέλει να κάνει ακριβώς η συγγραφέας. Στα επιλεγόμενα μάς λέει ότι ήρθε η ώρα να γραφτεί ξανά ένα εγχειρίδιο σαν εκείνο του Χένρι Τσάντγουϊκ για την ιστορία του αρχαίου Χριστιανισμού, στο οποίο θα λαμβάνονται υπόψη τα νέα δεδομένα της έρευνας, κυρίως του Πήτερ Μπράουν φυσικά – πώς αλλιώς θα εξασφαλίσει μια καλή βιβλιοκρισία από τον διάσημο ιστορικό, αν δεν πει κάτι τέτοιο; Όμως δεν έχει την απαιτούμενη συστηματικότητα. Εξετάζει σκόρπια μερικά μόνο θέματα, αφήνοντας πολλά άλλα στην άκρη. Θα περίμενε κανείς να υπάρχει ένα κεφάλαιο για το θέμα της αντιμετώπισης του πλούτου από τους διάφορους χριστιανισμούς της πρώιμης περιόδου, όμως αυτό θα υποψίαζε τους σύγχρονους μανδαρίνους της επιστημονικής ορθοδοξίας για μαρξιστικές αποκλίσεις, ακόμη κι αν ο Πήτερ Μπράουν έγραψε ένα σχετικό βιβλίο. Λείπει ένα κεφάλαιο για τα μυστήρια και τη διαμόρφωσή τους στο διάβα των αιώνων. Θα περίμενε ακόμη να βρει κανείς σε αυτές τις σελίδες μια συστηματική παρουσίαση των διαφόρων μορφών Χριστιανισμού ήδη στα βιβλία της Καινής Διαθήκης, κι όχι μόνο μερικά ανεπαρκέστατα και ελλιπή στοιχεία για τις διαφορετικές χριστολογίες του Παύλου και του Ιωάννη. Τίποτε από όλα αυτά. Φυσικά υπάρχουν τα προσφιλή θέματα της σύγχρονης πανεπιστημιακής ελίτ για τη θέση των γυναικών και για το σεξ, με μεγάλη δόση performance theory, που δεν φτάνουν όμως για να καλύψουν τα κενά. Το βιβλίο αυτό θα επαινεθεί, ίσως κατά κόρον, από τους ειδικούς. Η δική μου γνώμη δεν μπορεί να έχει την ίδια βαρύτητα με εκείνη ενός ειδικού. Είμαι περίεργος πάντως να δω πώς θα μπορέσουν να ξεπεράσουν ένα σκόπελο: το βιβλίο αυτό μάς λέει όσα ήδη ξέρουμε, με κάπως διαφορετική ορολογία. Ποια είναι λοιπόν η συμβολή του στην έρευνα;

Χριστιανισμός ή χριστιανισμοί;

Σύνδεση