Σαλμάν Ρουσντί: Μια πορεία λύτρωσης

Σαλμάν Ρουσντί, Μαχαίρι. Σκέψεις ύστερα από μια απόπειρα δολοφονίας, μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, επιμέλεια Δημήτρης Δουλγερίδης, Ψυχογιός 2024, σελ. 297 Υπάρχουν περίοδοι κατά τις οποίες πρέπει η περιφρόνηση να ξοδεύεται με φειδώ, καθώς είναι τόσο πολλοί αυτοί που την αξίζουν.François-René de Chateaubriand, Mémoires d'Outre-Tombe Η ρήση του Σατωβριάνδου στέκει στην προμετωπίδα επειδή σε αυτό το βιβλίο ο Ρουσντί εκφράζει τη μετάβαση από τον αρχικό του αιφνιδιασμό και τρόμο μέχρι την τελική περιφρόνησή του προς τον άνθρωπο που αποπειράθηκε να του αφαιρέσει τη ζωή. Κι αφού η απόπειρα κόντεψε να ολοκληρωθεί, τα όσα περιγράφει το θύμα για την πολύμηνη θεραπεία του συνιστούν κάτι σαν αναμνήσεις πέραν του τάφου. Κατά τα άλλα, η γεμάτη άστατους έρωτες και αλλαγές πολιτικών στρατοπέδων ζωή του γάλλου ρομαντικού πρέπει να του έδωσε αρκετές αφορμές περιφρόνησης προς πάρα πολλούς. Αντίθετα, η ζωή τού ινδικής καταγωγής βρετανού συγγραφέα, μολονότι περιλαμβάνει πέντε γάμους, περιέχει κυρίως αγάπη προς πάρα πολλούς. Στο ιδίωμα του μαγικού ρεαλισμού το οποίο χρησιμοποίησε άλλωστε, με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, οι χαρακτήρες του είναι συχνότερα χαμένοι σε ονειρικά οράματα παρά σε θυελλώδεις ή ηπιότερες εκδοχές εχθρότητας. Ωστόσο, αυτό δεν εμπόδισε το να καταστεί ο ίδιος πόλος αβυσσαλέου μίσους. Πολύκροτη αφορμή οι Σατανικοί στίχοι[1], το μυθιστόρημα που δημοσίευσε το 1988 και το οποίο κάποιοι Μουσουλμάνοι θεώρησαν βλάσφημο και χλευαστικό για την πίστη τους. Έτσι, ο τότε ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Χομεϊνί, έθεσε ως καθήκον κάθε πιστού να δολοφονήσει τον συγγραφέα. Πλήθη γνωστών συγγραφέων, μεταξύ των οποίων ο Τσέσλαβ Μίλος και ο Ουμπέρτο Έκο, έσπευσαν να δημοσιοποιήσουν την υποστήριξή τους στον Ρουσντί. Πιο αποτελεσματική, βέβαια, στάθηκε η αστυνομική προστασία που του παρασχέθηκε. Μεταξύ 1989-2022 εμποδίστηκαν αμέτρητες απόπειρες εναντίον του. Μέχρι τις 12 Αυγούστου του 2022, όταν πια η χομεϊνική εντολή άρχιζε να ξεθωριάζει κι ο Ρουσντί βρισκόταν στο αμφιθέατρο του Ινστιτούτου Τσατάκουα, στη Νέα Υόρκη, έτοιμος να μιλήσει με θέμα τη «δημιουργία ασφαλών καταφυγίων για συγγραφείς»! Τότε, ακριβώς, κάποιος νεαρός ισλαμιστής, αγέννητος την εποχή που ο Χομεϊνί εξέπεμπε τον φετφά του από το ραδιόφωνο της Τεχεράνης αλλά αποφασισμένος να κερδίσει τον μωαμεθανικό παράδεισο ή τα τρία εκατομμύρια δολάρια, που επίσης υποσχόταν ο φετφάς, ή και τα δύο, πετάχτηκε απ’ το ακροατήριο και πρόλαβε να τον μαχαιρώσει επανειλημμένα. Όπως ο ίδιος γράφει: «Ανακαλώ ακόμη τη στιγμή σε αργή κίνηση. Τα μάτια μου ακολουθούν τον άνδρα που ξεπηδάει από το ακροατήριο και με πλησιάζει, βλέπω κάθε βήμα του καθώς τρέχει με ορμή. Παρακολουθώ τον εαυτό μου που σηκώνεται και γυρίζει προς το μέρος του. (Συνεχίζω να τον αντικρίζω. Δεν του γυρίζω ποτέ την πλάτη. Απόδειξη, ότι δεν έχω τραύματα στην πλάτη μου.) Σηκώνω το αριστερό μου χέρι σε αυτοάμυνα. Εκεί μπήγει το μαχαίρι του. Ακολουθούν πολλά χτυπήματα, στον λαιμό μου, το στήθος μου, το μάτι μου, παντού. Νιώθω τα πόδια μου να υποχωρούν και πέφτω» (σ. 16). Μια πρώτη απόπειρα δολοφονίας αμέσως μετά τον φετφά, τον Αύγουστο του 1989, είχε γίνει στο Λονδίνο με εκρηκτικά που εξερράγησαν πρόωρα και συνέπεια να σκοτωθεί ο βομβιστής∙ ο οποίος, όμως, υμνήθηκε από την Τεχεράνη σαν «ο πρώτος μάρτυρας που πέθανε στην αποστολή να σκοτωθεί ο Σαλμάν Ρουσντί». Ακολούθησαν κι άλλες απόπειρες, από μέλη της Χεζμπολάχ το 2006, μέλη της Αλ-Κάιντα το 2010, φανατικούς Πακιστανούς, σε επίσκεψη του συγγραφέα στην Ινδία το 2012, ή κάποιες που έμειναν σε σχέδια. Αλλά ο Αύγουστος του 2022 επεφύλασσε στον Ρουσντί τη χειρότερη. Ο μόλις 24χρονος Χαντί Ματάρ, από το Νιου Τζέρσεϋ, εισήλθε με ψευδή στοιχεία στο αμφιθέατρο, έβγαλε ένα από τα μαχαίρια που κουβαλούσε στη σάκα του και όρμησε στον συγγραφέα. Ο Ρουσντί αρνείται να αναφέρει το όνομα του παρ’ ολίγον φονιά του. «Πιάνω τον εαυτό να τον αποκαλεί “Κάθαρμα”», όπως σημειώνει, «ωστόσο, για τις ανάγκες αυτού του κειμένου θα αναφέρομαι σ’ αυτόν πιο ευπρεπώς ως “Κ”» (σ. 17-18). Παρά τη συμβολική ανωνυμία του θύτη, σε αυτόν μένει επικεντρωμένο σχεδόν όλο το βιβλίο του θύματος: στα αίτια που τον έκαναν να φτάσει στην αίθουσα μ’ έναν σάκο μαχαίρια, στα πλήγματα που του επέφερε και, μετά την αναλυτική περιγραφή των θεραπειών του (με το δεξί του μάτι να μένει οριστικά τυφλό), σε μια φανταστική σειρά «συνομιλιών» μαζί του, ώστε να τον κάνει να νιώσει πόσο παραπλανημένος κι αποτρόπαιος αποδεικνύεται ο φανατισμός του. Διαδηλωτές με πλακάτ κατά τη διάρκεια εκδήλωσης συμπαράστασης στον Ρουσντί έξω από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης, 19 Αυγούστου 2022, λίγες ημέρες μετά τη δολοφονική επίθεση. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Sarah Yenesel Αυτή η σειρά των φανταστικών συνομιλιών (σσ. 203-240) αποτελεί, σίγουρα, το πιο συναρπαστικό μέρος του βιβλίου. Και καθώς εντός των «συνομιλιών» ο θύτης αποδεικνύεται ανεπίδεκτος μαθήσεως, χωρίς συναισθήματα και κυρίως χωρίς καμία αίσθηση του χιούμορ (αίσθηση την οποία ο Ρουσντί διατηρεί ακόμα και στις πλέον ανατριχιαστικές περιγραφές των χειρουργικών επεμβάσεων και των φυσικοθεραπειών του), ο αρχικός τρόμος από την απόπειρα μεταλλάσσεται, σταδιακά, σε περιφρόνηση προς τον αποτυχημένο φονιά[2]. Με την ανάληψη συγγραφής του βιβλίου να συνιστά, ουσιαστικά, μια πορεία λύτρωσης. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι πρόκειται για ένα είδος αυτο-ψυχοθεραπείας του συγγραφέα. Οι περίπου 300 σελίδες περιλαμβάνουν τη λεπτομερή αφήγηση του χρονικού: από την πρόσκληση του Ινστιτούτου, την επίθεση, το γιατί αμύνθηκε με το αριστερό χέρι σαν μποξέρ, τις άμεσες αντιδράσεις συζύγου και φίλων ή τις μέριμνες των γιατρών στα νοσοκομεία όπου νοσηλεύτηκε, μέχρι την επιστροφή του στο σπίτι (με τις εκεί συνέχειες των θεραπειών ώστε να ξαναβρούν κάποια λειτουργικότητα οι τένοντες του μαχαιρωμένου χεριού), συν τις φανταστικές συνομιλίες με τον «Κ» και ένα προσχέδιο κατάθεσης για τη δίκη του, κατάθεση που με ανακούφιση απέφυγε. Πέρα από τη λύτρωση, έτσι, καλλιεργεί και μια αισιοδοξία για τη συγγραφή νέων βιβλίων στο μέλλον. Ενδιαμέσως, κατά τη γνωστή φράση ότι «μπρος στον θάνατο βλέπει κανείς όλη την προηγούμενη ζωή του να εκτυλίσσεται σαν σε κινηματογραφική ταινία», ο Ρουσντί προβαίνει σε αλλεπάλληλες αναδρομές σε επεισόδια από το μακρινό ή το πιο πρόσφατο παρελθόν του. Η εκτενέστερη αποτελεί ένα εγκώμιο προς την τελευταία του σύζυγο, την επίσης συγγραφέα και ποιήτρια Ραχήλ Ελίζα Γκρίφιθς, ξεκινώντας από τη γνωριμία τους και φτάνοντας στη φροντίδα με την οποία τον περιέβαλε στη μακρά περίοδο επανόδου του σε φυσιολογική ζωή. Ομοίως θερμά αλλά συντομότερα εγκώμια απευθύνει στα δυο του παιδιά, που έσπευσαν να βρεθούν στο πλευρό του, καθώς σε φίλους που του συμπαραστάθηκαν και σε γιατρούς ή νοσοκόμες που τον περιέθαλψαν. Από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία, η άνεση του συγγραφέα να αναμιγνύει παντός είδους συνειρμούς στην περιγραφή της μαρτυρικής πορείας προς την αποκατάστασή του. Τοπία των κατά καιρούς ταξιδιών του, σκηνές κινηματογραφικών ταινιών, συγκρίσεις με χαρακτήρες της λογοτεχνίας (σαν τον υπεραισιόδοξο Καντίντ του Βολταίρου), φράσεις από το σαιξπηρικό θέατρο ή κριτικές παλιότερων έργων του και μηνύματα υποστήριξης που έλαβε από λογοτέχνες και πολιτικούς ηγέτες «μέσα σε μια χιονοστιβάδα αποτροπιασμού», όπως το διατυπώνει (σ. 88), όλα συναρμόζουν σε μιαν απολύτως χαρίεσσα αφήγηση. Αφήγηση που καταφέρνει να διατηρεί την ιλαρή της ελαφρότητα καίτοι, στο μεγαλύτερο μέρος της, αφορά στιγμές μεταξύ ζωής και θανάτου. Στην τραγωδία που ζούσε ο ίδιος και το συγγενικό του περιβάλλον δίνει τη μάσκα της κωμωδίας, ώστε να μπορέσει να την αντιμετωπίσει κατάματα. (Με το επίρρημα να μην είναι, ομολογουμένως, το πλέον προσήκον για κάποιον που κατέληξε μονόφθαλμος.) Η πιο μεγάλη ειρωνεία, πάντως, δεν είναι αυτή που εξαρχής ο Ρουσντί επισημαίνει: ότι η επίθεση εναντίον ενός συγγραφέα πραγματοποιήθηκε σε εκδήλωση στην οποία εκείνος θα μιλούσε, σε αμερικανικό έδαφος, περί «δημιουργίας ασφαλών καταφυγίων για συγγραφείς στις ΗΠΑ»! Ειρωνικότερο είναι ότι στη διάκριση μεταξύ ρεαλιστικού μυθιστορήματος και μυθιστορήματος όπου ενέχεται κάτι παραμυθένιο ή μαγικό, ο συγκεκριμένος συγγραφέας είχε εξ αρχής επιλέξει το δεύτερο. Πληρώνοντας όμως έτσι, στον πολύ ρεαλιστικό κόσμο, την έφεσή του να ενσωματώνει σ’ αυτόν στοιχεία από όλη την παράδοση του φανταστικού. Όπως στη ζωγραφική, όπου ο ρεαλισμός ενός Κουρμπέ, ενός Καϊμπότ ή ενός Ιλιά Ρέπιν, π.χ., ξεχωρίζει από πίνακες σαν του Σαγκάλ, όπου το ρωσικό φολκλόρ επιτρέπει σε εραστές να ίπτανται πάνω από πόλεις και χωριά, ή πίνακες σαν του Βαν Γκογκ, όπου μια έναστρη νύχτα μπορεί να μοιάζει με τρικυμισμένη θάλασσα, γεμάτη κιτρινωπές μέδουσες, κι ωστόσο να παραμένει σαφώς έναστρη νύχτα, κάτι αντίστοιχο συμβαίνει στη λογοτεχνία. Υπάρχει κι εκεί, αφενός, ένας ρεαλισμός που ξεκινά ίσως από την αναβίωση ιστορικών γεγονότων στην Πριγκίπισσα ντε Κλεβ, της Μαντάμ ντε Λαφαγέτ, στα τέλη του 17ου αιώνα, ή τις συναισθηματικές μεταπτώσεις σε επιστολές των παρασυρμένων ηρωίδων του Σάμιουελ Ρίτσαρντσον –Κλαρίσας ή Πάμελας–, στα μέσα του 18ου, για να συνεχιστεί, διασχίζοντας τον 19ο και όλο τον 20ό αιώνα, με έργα σαν του Ζολά και του Φλωμπέρ, όπου αναβιώνει η εποχή του Ναπολέοντα Γ΄ στη γαλλική πρωτεύουσα και την επαρχία, ή σαν της Χάρπερ Λι, όπου καταγγέλλεται ο ρατσισμός στον Αμερικανικό Νότο, σαν του Τρούμαν Καπότε, που καταγράφει μια πολλαπλή δολοφονία στο Κάνσας, κι ως τη Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, όπου αυθεντικές μαρτυρίες από πρόσωπα που έζησαν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ μετατρέπονται σε μεγάλη λογοτεχνία. Και υπάρχει, αφετέρου, ένα παιχνίδι αμφίσημων αφηγήσεων, από αλλόκοτες καταστάσεις ή ενδο-λογοτεχνικές παρεκβάσεις σε άλλα μυθιστορηματικά έργα ή δοκίμια, το οποίο ξεκινά σίγουρα από τον Τρίστραμ Σάντυ, του Λώρενς Στερν, στα μέσα του 18ου, αν όχι από τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες, αρχές 17ου, για να φτάσει μέχρι τον Ίταλο Καλβίνο, με τα νεόκοπα παραμύθια του, τον Γκύντερ Γκρας, που ευθέως αντλεί από τη συλλογή παραμυθιών των αδελφών Γκριμ, τον Μπάσεβιτς Σίνγκερ, με τις δικές του αναδρομές σε κακόβουλα πνεύματα και δαιμονισμένους ή μάγους, καθώς και στους διάσημους Νοτιοαμερικανούς οι οποίοι προσδιόρισαν τον «μαγικό» ρεαλισμό, με περιβάλλοντα σκληρής φτώχειας και περιθωριοποίησης, όπου η μυθική αντίληψη για τον κόσμο διατηρείται ισχυρή. Συνοπτικά, ως συγγραφέας, είτε επιλέγει κάποιος να γράψει γι’ αυτά που ξέρει από εμπειρίες ή ιστορικά γεγονότα, όπως ο Κόνραντ από θαλασσινά ταξίδια ή ο Χεμινγουέι από τον ισπανικό εμφύλιο, φερ’ ειπείν, είτε κρίνει ότι συστατικό κάθε μυθιστορήματος είναι ούτως ή άλλως ο μύθος κι επιλέγει να επινοεί οτιδήποτε: από αγγέλους ή ιπτάμενα χαλιά μέχρι ανεξήγητα φαινόμενα σαν δεδομένα συστατικά της καθημερινότητας. Στο κάτω κάτω, ακόμα και τους πιο ρεαλιστικούς χαρακτήρες, την Νανά ή την Μαντάμ Μποβαρύ, κάποιος τους έχει επινοήσει. Και στην περίπτωση του Ρουσντί, όπως αποδεικνύουν όλα του τα λογοτεχνικά έργα κι όπως σε δοκίμιά του παραδέχεται[3], αυτή στάθηκε η θεμελιώδης επιλογή του. Η αρχή έγινε από το πρώτο του μυθιστόρημα –το Grimus[4]– το 1975, όπου ενσωμάτωνε στοιχεία ινδικής, χριστιανικής αλλά και σκανδιναβικής μυθολογίας, στο είδος έργων επιστημονικής φαντασίας της Ούρσουλα Λε Γκουέν. Στο δεύτερο –Τα παιδιά του μεσονυκτίου[5]– το 1981, στο οποίο άρχισε να διακρίνεται το εξαιρετικό του αφηγηματικό στυλ, όπου ο απολύτως συνομήλικός του ήρωας γεννιέται με τεράστια κι ευαίσθητη μύτη, μέσω τηλεπαθητικών δυνάμεων! Μεσολάβησαν μερικά βιβλία για παιδιά, όπου το «μαγικό» ευλόγως υπερισχύει, ώσπου το 1988 εκδόθηκε το επίμαχο Σατανικοί στίχοι. Όπου δυο ινδοί ηθοποιοί, στη σύγχρονη Αγγλία, πέφτουν θύματα αεροπειρατείας κι ενώ το αεροπλάνο εκρήγνυται στον αέρα οι δυο τους σώζονται θαυματουργικά, για ν’ αρχίσουν να βλέπουν οράματα. Τέτοιες θαυματουργίες, συχνά αλληγορικές, επικρατούν και σε όσα έγραψε στη συνέχεια. Καμιά μυθοπλασία του Ρουσντί, λοιπόν, δεν διεκδικεί την αληθοφάνεια. Το ονειρικό, το φανταστικό ή οι εναλλακτικές τροχιές που την κάθε στιγμή μπορεί να πάρει η ζωή ενός ανθρώπου (αν αίφνης τον χτυπήσει αυτοκίνητο, κεραυνοβόλος έρωτας ή καρκίνος του εγκεφάλου που δημιουργεί παραληρήματα, επί παραδείγματι), σφραγίζουν τις αφηγήσεις του. Η αρχή της «κβαντικής απροσδιοριστίας» σε λογοτεχνική εκδοχή, κατά κάποιον τρόπο. Κι αν, όπως δήλωνε ο Μίλαν Κούντερα, Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης θα μπορούσε να τιτλοδοτεί όλα τα έργα του, με την έννοια πως κάθε στιγμή της ζωής παραμένει ανεπανάληπτη και άρα ανίκανη να αναθεωρηθεί μετά από περίσκεψη, ένας ανάλογα γενικός τίτλος για τα έργα του Ρουσντί θα ήταν «η υπέροχη ανοιχτότητα της ύπαρξης». Με την έννοια πως οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες γεννιούνται και ζουν πάνω στις σελίδες ενός βιβλίου κι άρα παραμένουν ικανοί να συναντούν χαρακτήρες άλλων βιβλίων ή φανταστικά πλάσματα. Το «σφάλμα» του, έτσι, ήταν ότι στους Σατανικούς στίχους θεώρησε εύλογο να περιλάβει και μια ενότητα από τη ζωή του Μωάμεθ, στην οποία ο προφήτης εξαπατάται από τον Διάβολο και, στο υπόγειο ενός οίκου ανοχής, πόρνες παίρνουν την ταυτότητα των συζύγων του. Αυτή την ελευθερία επινοήσεων στο φανταστικό κόντεψε να πληρώσει με τη ζωή του στον πραγματικό κόσμο∙ όπου κανείς δεν σώζεται από αεροπλάνα που εκρήγνυνται στον αέρα και πολύ δύσκολα, μόνο, από βλοσυρούς Αγιατολάχ και φανατισμένους πιστούς. Σε λίγες σελίδες πριν το τέλος, στο Μαχαίρι (σσ. 259-266), ο Ρουσντί εκθέτει την άποψή του για τις θρησκείες εν γένει. «Δεν ένιωσα ποτέ την ανάγκη μιας πίστης που θα με βοηθούσε να κατανοήσω και να διαχειριστώ τον κόσμο», γράφει, εξηγώντας ότι το πρόβλημα δεν είναι η θρησκεία στον ιδιωτικό χώρο, αλλά εκείνη που με το να πολιτικοποιείται μετατρέπεται σε φονικό όπλο. Από την εποχή του γαλλικού Διαφωτισμού, ο εχθρός στη μάχη κατά της ελευθερίας δεν ήταν τόσο ο θρόνος όσο ο άμβωνας. Κι αν χάρη στους ιδρυτικούς πατέρες των ΗΠΑ και χάρη στη γαλλική εκκοσμίκευση –την περίφημη laïcité– η θρησκεία εξορίστηκε από τη δημόσια σφαίρα ή, έστω, η αθεΐα έγινε αποδεκτή στον «Δυτικό κόσμο» και οι Ιεροεξεταστές εξέλιπαν, δεν συνέβη ποτέ κάτι αντίστοιχο σε άλλα γεωγραφικά μήκη. Την εποχή της ανεξαρτησίας της από τη βρετανική κυριαρχία, όπως υπενθυμίζει ο Ρουσντί, υπήρξαν δύο εκατομμύρια νεκροί στην Ινδία, με μουσουλμάνους οι οποίοι σκότωναν ινδουιστές ή αντιστρόφως, και είναι τραγικά φανερό τι συμβαίνει από την ημέρα ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ ή σε τι καθεστώς ζουν οι γυναίκες στο Ιράν και τι τύχη έχουν εκεί οι κάθε λογής παραβάτες του θρησκευτικού δόγματος. Μια εκ νέου εργαλειοποίηση του χριστιανισμού, όμως, αμφισβητεί και σε δυτικά κράτη το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση, ενώ η προστασία των δικαιωμάτων και των ευαισθησιών για ομάδες που θεωρούνται ευάλωτες αποκτά προτεραιότητα έναντι της σημαντικότερης ελευθερίας – της ελευθερίας του λόγου. Τις δυο τελευταίες δεκαετίες μάλιστα, στο πνεύμα ενός «woke» που αντί να ξυπνά τυφλώνει, γίνεται όλο και πιο αμφίσημη η στάση απέναντι στις θηριωδίες, είτε από έναν «πολιτιστικό σχετικισμό» που φτάνει να σέβεται ακόμα και την κλειτοριδεκτομή, εφόσον αυτή εντάσσεται σε κάποια κουλτούρα, είτε από μια αριστεροσύνη που εννοεί να υπερασπίζεται τους αδύναμους ακόμα κι όταν γίνονται δήμιοι. Ο Ρουσντί μένει πολύ ευγενικός στα περί θρησκευτικών δογματισμών σχόλιά του, μα δεν του χρειάζεται να πει πάρα πολλά. Η περίπτωσή του δεν είναι περίπτωση ατυχούς που έπεσε θύμα παράφρονος. Όλες οι θρησκείες υπήρξαν ή μπορεί, με την πρώτη ευκαιρία, να ξαναγίνουν επικίνδυνες, ιδίως αν συνδυαστούν με πολιτικούς ολοκληρωτισμούς. Το Ισλάμ, όμως, έχει μια ιδιαίτερη ευκολία να συνδυάζεται με ολοκληρωτισμούς και να παραμένει γόνιμη μήτρα φανατισμού και μισαλλοδοξίας. Η επικινδυνότητά του, κυριολεκτικά, «βγάζει μάτι». [1] Σαλμάν Ρουσντί, Σατανικοί στίχοι, μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, επιμ. Ράνια Μπουμπούρη, Ψυχογιός 2013. [2] Περιφρόνηση σαν αυτή που διατηρούσε και ο Φρανσουά Ραμπελαί, ο συγγραφέας του Γαργαντούα, προς τους «αγέλαστους» –τους «agélastes», όπως τους ονόμαζε, εισάγοντας έναν νεολογισμό στη γαλλική γλώσσα–, οι οποίοι του έκοβαν κάθε όρεξη να συνεχίσει να γράφει. (Αναφορά του Milan Kundera στο L’art du roman, Gallimard 1986, σ. 193). [3] Salman Rushdie, Languages of Truth (Penguin Random House 2021) – μια συλλογή δοκιμίων μεταξύ 2003-2020, στα οποία και οφείλω πολλές επισημάνσεις για τη διάκριση ρεαλιστικού-μαγικού. [4] Salman Rushdie, Grimus, (επανέκδοση), Random House Paperbacks 2003. [5] Σαλμάν Ρουσντί, Τα παιδιά του μεσονυκτίου, μτφρ. και πρόλογος Ρένα Χατχούτ, Ψυχογιός 2013.

Σαλμάν Ρουσντί: Μια πορεία λύτρωσης

Σύνδεση