Πολιτιστικὴ διπλωματία καὶ (νεο)ελληνικὴ λογοτεχνία: μιὰ δυναμικὴ σχέση

Βασίλης Παπαδόπουλος, Ἡ ἀκαταμάχητη τάση τῶν Ἑλλήνων νὰ γράφουν ποίηση, Ἴκαρος, Ἀθήνα 2024, σελ. 368 Οἱ ποιητικὲς ἰδιοσυγκρασίες, ὅσο διαφορετικὲς καὶ ἂν εἶναι, «ἐπιμένουν στὸν ἀγώνα τους νὰ ὑπερβοῦν στὴν ἔκφρασή τους τὰ ψεγάδια ποὺ τοὺς πρόσφεραν οἱ κοινωνίες ὅπου ἔζησαν».[1] Ἡ φράση αὐτὴ τοῦ Γιώργου Σεφέρη συμπυκνώνει τὴν ἐξελικτικὴ πορεία τῆς γλώσσας μέσα στὸν χρόνο καὶ τὶς «ἐποχὲς» τῶν κατακτήσεών της στὸν χῶρο τῆς λογοτεχνίας. «Ἡ ἔκφραση τοῦ ἀνθρώπου, θὰ μᾶς πεῖ ἐπίσης, δὲν εἶναι ἕνα σύνολο ἀπὸ θορύβους, ἀλλὰ δείκτης τῆς συναισθηματικῆς συμπεριφορᾶς του»,[2] καὶ ἐπίσης τοῦ βαθμοῦ ὡριμότητας τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ του. Ἔχοντας κατὰ νοῦ αὐτὲς τὶς δύο θέσεις τοῦ Σεφέρη, ἂς περάσουμε στὸ βιβλίο τοῦ Βασίλη Παπαδόπουλου, Ἡ ἀκαταμάχητη τάση τῶν Ἑλλήνων νὰ γράφουν ποίηση. Ὁ τόμος περιέχει 18 δοκίμια, γραμμένα τὴν τελευταία δεκαετία, μὲ ἀφορμὴ διάφορες περιστάσεις, ὡς ἀνακοινώσεις σὲ Συνέδρια καὶ ὡς ὁμιλίες σὲ ἐκδηλώσεις στὸ ἐπίκεντρο τῶν ὁποίων ἦταν ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς καὶ ἡ προβολή του στὸν σύγχρονο κόσμο, ἐκεῖ ὅπου ἡ ἰδιότητα τοῦ διπλωμάτη ἔφερε καὶ τὸν ἴδιο, ὑπηρετώντας μιὰ Ἑλλάδα ποὺ ταξιδεύει πλησίστια μέσα στὸν χρόνο. Αὐτὴ ἀκριβῶς ἡ ὀδυσσειακὴ ἰδιοσυγκρασία τοῦ Ἑλληνισμοῦ στάθηκε ἡ πηγὴ ἔμπνευσης καὶ γένεσης τῶν δοκιμίων αὐτῶν: ὁ ἀνοικτὸς ὁρίζοντας τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ μας, ἡ ἀειθαλὴς εὐφορία τῆς γλώσσας καὶ οἱ ἐπιδόσεις της στὴν ἀποτύπωση τῆς σκέψης, τῆς εὐαισθησίας καὶ τῆς φιλοκαλίας τῶν φυσικῶν φορέων της, ἡ ἐνέργεια καὶ ἡ πολυπραγμοσύνη τῶν ποιητῶν της ποὺ μὲ τὸ ἔργο τους πέτυχαν νὰ συμφιλιώσουν τὶς «δυὸ φαινομενικὰ ἀντιφατικὲς πλευρὲς τῆς δισυπόστατης ἑλληνικῆς ψυχῆς», τὴ μιὰ στραμμένη στὴ Δύση, τὴν ἄλλη στὴν Ἀνατολή, μὲ τὶς ἐπιδόσεις καὶ τὶς ἀστοχίες τους, διαχρονικὲς καὶ παλλόμενες κατὰ πῶς οἱ ἱστορικὲς συνθῆκες καὶ οἱ καιροὶ τὸ ἀπαιτοῦσαν καὶ τὸ ὑπαγόρευαν. Καὶ δὲν εἶναι θεωρητικὰ δοκίμια: ἡ προσέγγιση παραμένει σταθερὰ προσηλωμένη στὸν ἐμπράγματο χαρακτήρα της, μὲ σαφῶς ὁριοθετημένο τὸ πλαίσιο ἀναφορᾶς καὶ συγκεκριμένο κάθε φορὰ τὸ τεκμηριωτικὸ ὑλικό της, ἀντλημένο προσεκτικὰ ἀπὸ τὴν ἱστορία καὶ τὴ λογοτεχνία τῶν Ἑλλήνων καὶ ζυγιασμένο μὲ ἀκρίβεια στὶς ἀπαιτήσεις τοῦ ἐγχειρήματος. Ὁ συγγραφέας τῶν δοκιμίων αὐτῶν δὲν εἶναι ἀκαδημαϊκὸς δάσκαλος, εἶναι ἕνας ἐν ἐνεργείᾳ διπλωμάτης, πολύτροπος καὶ πολύπλαγκτος, ἔχοντας ὑπηρετήσει ὣς τώρα σὲ τρεῖς ἠπείρους καὶ σὲ διεθνεῖς Ὀργανισμούς, χωρὶς ὅμως καὶ νὰ τοῦ ἀπολείπει τὸ μεράκι τῆς διδασκαλίας καὶ τῆς μύησης τῶν νέων διπλωματῶν μας στὰ μυστικὰ μιᾶς ἀποστολῆς πανάρχαιας, ἀφιερωμένης στὴν εἰρήνη καὶ τὸν ἄνθρωπο. «Πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω»... Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτὴ τὰ δοκίμια ἀποκτοῦν ἕνα ξεχωριστὸ βάρος καθὼς ἡ πραγμάτευση τῶν θεμάτων γίνεται μὲ τρόπο καλειδοσκοπικὸ καὶ μὲ ἀναγωγή τους στὰ δρώμενα τῆς σύγχρονης ἐποχῆς. Διακρίνονται ἐπίσης γιὰ τὴν παρρησία κριτικοῦ λόγου, ἐνισχυμένη ἀπὸ τὴν ἀπόσταση ποὺ χωρίζει τὸν συγγραφέα τους ἀπὸ τὸ ἑλλαδικὸ κέντρο, καὶ ἀπὸ τὴν ἐντατικὴ ἀνάγνωση τῶν λογοτεχνικῶν πηγῶν καὶ τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας. Κι ὅλα αὐτὰ μᾶς προσφέρονται μὲ λόγο εὐθύβολο καὶ μετρημένο, ἐκλεκτὸ ἀπόσταγμα τοῦ νοῦ καὶ τῆς ψυχῆς, συγκερασμένο μὲ τὴ χάρη καὶ τὴν ἀκρίβεια μιᾶς γλώσσας ποὺ καθαγιάζει τὴν ἐπιστημονικὴ γνώση καὶ διευκολύνει εὐεργετικὰ τὴν ἐπικοινωνία τοῦ συγγραφέα μὲ τὸ κοινό του. Αὐτὴ ἀκριβῶς ἡ ποιοτικὴ συνθήκη συστήνει, νομίζω, καὶ τὸ μέτρο τῆς γραφῆς καὶ τὸν υψηλὸ βαθμὸ τεκμηρίωσης καὶ διάδρασης τοῦ περιεχομένου της. Οἱ δύο ἐπάλληλες ἰδιότητες, τοῦ διπλωμάτη καὶ τοῦ συγγραφέα, κινοῦνται συμπληρωματικὰ μὲ τὸν ἴδιο βηματισμό, «σοπορπατοῦν», κατὰ πῶς ὁ Κορνάρος ὁρίζει τὴ συγχρονισμένη κίνηση δύο ἀνθρώπων ποὺ ἐμπνέονται ἀπὸ τὶς ἴδιες ἰδέες καὶ ὑπηρετοῦν μὲ ἄκρα προσήλωση τὸν ἴδιο σκοπό. Ὁ συγγραφέας ἐπιλέγει νὰ κινηθεῖ σὲ δύο μεγάλα καὶ καταξιωμένα ἀπὸ τὴν ἔρευνα θεματικὰ πεδία: τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὸ πρωτοφανέρωμά του ὣς τὶς νεότερες ἐκφάνσεις του, καὶ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καὶ τῶν ἀναβαθμῶν της στὰ 2.500 χρόνια τῆς ἱστορίας της. Αὐτά, ἄλλωστε, εἶναι καὶ τὰ πλέον ἀξιόπιστα δομικὰ ὑλικὰ τῆς ἐθνικῆς μας ὑπόστασης, ἡ γλώσσα καὶ ὁ πνευματικὸς πολιτισμὸς ποὺ γεννήθηκε στὸ ὄνομά της. Ο Κωστής Παλαμάς παρατηρεί την προθήκη του βιβλιοπωλείου Κάουφμαν. Ίδρυμα Κωστή Παλαμά. Ἂν στὰ τέσσερα πρῶτα δοκίμια «Ἡ ἀκαταμάχητη τάση τῶν Ἑλλήνων νὰ γράφουν ποίηση» (σ. 13-52) «Ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα ὡς ὄχημα πολιτισμοῦ» (σ. 53-75), «Ἑλληνισμὸς καὶ βουδισμός. Ἡ ξεχασμένη Βακτριανὴ καὶ τὰ ἑλληνοϊνδικὰ βασίλεια» (σ. 77-104) καὶ «Σκέψεις πάνω σὲ ἕνα βιβλίο» (σ. 105-117) ὁ συγγραφέας πραγματεύεται τὰ δεσπόζοντα αὐτὰ πεδία προβάλλοντάς τα στὴ μακρὰ διάρκεια τοῦ χρόνου, στὰ ὑπόλοιπα μελετᾶ μερικοὺς κρίσιμους σταθμοὺς τῆς μακραίωνης πορείας τους: ὑφαίνεται ἔτσι στοὺς σύστοιχους ἄξονες τῆς διαχρονίας καὶ τῆς συγχρονίας ἕνας καμβάς, πάνω στὸν ὁποῖον γλώσσα καὶ λογοτεχνία ἀποτυπώνουν τὸν πνευματικὸ πολιτισμό μας, ἐνῶ τὰ ἔργα καὶ οἱ δημιουργοί τους σηματοδοτοῦν τοὺς διάφορους ἀναβαθμούς του καὶ τοὺς ἰδεολογικοὺς καὶ αἰσθητικοὺς τροπισμοὺς τοῦ ἔντεχνου λόγου μας. Ὁ μύθος καὶ ἡ ἱστορία πλέκονται ἀνάλογα μὲ τὶς συνθῆκες καὶ τὶς προκλήσεις τῶν καιρῶν συνθέτοντας τὴν ἐποποιία τῆς γλώσσας μας, τὴ μεγάλη ἀφήγηση τῆς πνευματικῆς καὶ λογοτεχνικῆς κληρονομιᾶς μας. Μορφὲς ὅπως ὁ Κορνάρος, ὁ Σολωμός, ὁ Κάλβος, ὁ Παλαμᾶς, ὁ Καβάφης, ὁ Σεφέρης, ὁ Ἐγγονόπουλος χαρτογραφοῦν μὲ τὸ ποιητικό τους ἔργο τὴν περιπέτεια τῆς γλώσσας μας στὰ νεότερα χρόνια καὶ μαρτυροῦν τὸν κοσμοπολιτισμὸ τῆς ἔμπνευσης καὶ τῆς δημιουργικῆς τους πνοῆς, ἀλλὰ καὶ τὸν ἀγώνα τους νὰ ἐκφράσουν ὅσα ἡ κοινωνία τους ὡς προτάγματα ἀναγνώριζε μέσα στὸν χρόνο. Δοκίμια ὅπως «Ἡ σημασία τοῦ Ἐρωτόκριτου γιὰ τὴ συνέχεια τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας» (σ. 119-135), «Ὁ Διονύσιος Σολωμὸς ὡς ἐθνικὸς ποιητὴς» (σ. 137-144) καὶ «Νίκος Ἐγγονόπουλος: Ἑλληνικότητα στὸν Ὑπερρεαλισμό» (σ. 207-215), ἢ ἐκεῖνα γιὰ τὴν ποίηση καὶ τὴ δοκιμιογραφία τοῦ Σεφέρη, παρουσιάζουν τὴ συμβολὴ τῶν ποιητῶν αὐτῶν στὸ δημιουργικὸ ταξίδι τῆς γλώσσας μας. Κοντὰ σὲ αὐτὰ κινοῦνται καὶ ἄλλα, μὲ τὸν ἀέρα μιᾶς πιὸ ἀνοικτῆς προσέγγισης: «Τέχνη καὶ ἐλευθερία τῆς ἔκφρασης» (σ. 217-234) καὶ «Χρόνος καὶ λογοτεχνία» (σ. 251-266), ποὺ ἐξετάζουν τὴν ἀκαταμάχητη τάση τῆς ποίησης νὰ μιλᾶ γιὰ τὴ φύση τῶν ἀνθρώπινων πραγμάτων καθολικεύοντας ὅ,τι ἡ ἱστορία ἔχει τὴ διάθεση νὰ ἐπιμερίζει· νά γιατὶ τὸ δραστικὸ βεληνεκὲς τῆς ποίησης ἦταν καὶ εἶναι ἀπὸ τὶς πρῶτες ρίζες της μεγαλύτερο καὶ ἐπιδραστικότερο τῆς ἱστορίας. Σὲ αὐτά, ὁ Βασίλης Παπαδόπουλος δὲν περιορίζεται στὴν παρουσίαση καὶ τὸν σχολιασμὸ τῶν πορισμάτων τῆς συντελεσμένης ἱστορικῆς καὶ γραμματολογικῆς ἔρευνας· ὑπερβαίνει μεθοδικὰ τὴ γραμμικὴ ἀκαδημαϊκή τους τυποποίηση ἐπικαιροποιώντας τὸ ρῆμα τῆς ποιητικῆς γραφῆς ὄχι μόνο στὴ συγκυρία τῆς ἐποχῆς της, ἀλλὰ καὶ σὲ συνάρτηση μὲ τὴ δική μας, ἀδιάφορο ἂν ὡς ἀφόρμηση τίθεται ὁ Ἐρωτόκριτος τοῦ Κορνάρου, τὰ ἱστορικοφανὴ ἢ ταὶ ἐρωτικὰ ποιήματα τοῦ Καβάφη, «Ὁ βασιλιὰς τῆς Ἀσίνης» τοῦ Σεφέρη, ὁ «Μπολιβὰρ» τοῦ Ἐγγονόπουλου κ.ἄ. Ἡ κατ᾽ ἀρχὴν συμφωνία καὶ ἡ ἔνορκη ἐπισφράγιση τῶν ὅρων της μεταξὺ τοῦ βασιλιᾶ τῆς Ἀθήνας Ἡράκλη καὶ τοῦ βασιλιᾶ τῶν Βλάχων Βλαντίστρατου, σημεῖο κεντρικὸ στὴν πλοκὴ τοῦ Ἐρωτόκριτου, γίνεται τὸ ἐφαλτήριο γιὰ στοχαστικὲς παρατηρήσεις σχετικὰ μὲ τὴν ἐπιλεκτικὴ ἐπίκληση καὶ τὴν ἄκρως ἐλαστικὴ χρήση τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου στὶς μέρες μας.[3] Ὁ στίχος τοῦ Καβάφη «καὶ τὴν κοινὴν ἑλληνικὴ ὣς μέσα στὴ Βακτριανὴ τὴν πήγαμεν, ὣς τοὺς Ἰνδοὺς» γίνεται ὑπόθεση ἐργασίας γιὰ τὴ διείσδυση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ὣς τὰ ἔσχατα τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου. Ὁ στίχος δὲν ἐκφράζει κομπασμό, δὲν εἶναι λεκτικὸ πυροτέχνημα, ἀλλὰ μιὰ καίρια ἀποτίμηση τῆς ἀκτινοβολίας τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ πέρα καὶ ἀπὸ τὰ γεωγραφικὰ ὅρια τῆς γλώσσας μας, ἐνῶ ἡ ἔκφραση «ποικίλη δράση τῶν στοχαστικῶν προσαρμογῶν» ἀποδίδει τὶς ἀμφίδρομες πολιτισμικὲς μεταφορὲς μεταξὺ τῶν λαῶν τοῦ ἑλληνιστικοῦ κόσμου καὶ τὸν συγκρητισμό, ποὺ γέννησε ἕνα νέο κόσμο ὅπου δέσποζε ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμός. Στὰ τεκμήρια ποὺ τίθενται στὴν κρίση τοῦ ἀναγνώστη συγκαταλέγονται ἀρχιτεκτονικὰ μνημεῖα, νομίσματα καὶ γλυπτὰ ἀπὸ τὴν Γκατάρα, χρονολογημένα μὲ τὸν Βούδα μὲ ἑλληνιστικὴ ἐνδυμασία (1ος αἰ. μ.Χ.) μὲ τὸν Ἡρακλῆ ροπαλοφόρο νὰ προστατεύει τὸν Βούδα (2ος αἰ. μ. Χ.) κι ἕνα ἄλλο, ἀπὸ τὴ Ματούρα, μὲ τὸν Ἡρακλῆ νὰ πνίγει τὸ λιοντάρι τῆς Νεμέας, μαρτυρίες πού, ἂν μὴ τί ἄλλο, μᾶς ἐντυπωσιάζουν γιὰ τὴν καθαρότητα τῶν συνδηλώσεών τους.[4] Στὸ δοκίμιο «Συγγραφέας καὶ διπλωμάτης. Ἀπὸ τὴν ἁρμονία στὴ σύγκρουση καὶ ἀπὸ τὴ σύγκρουση σὲ μιὰ δύσκολη συνύπαρξη» (σ. 321-336) ὁ Παπαδόπουλος διερευνᾶ τὸ ζήτημα τῆς διπλῆς ἰδιότητας στὸν ἴδιον ἄνθρωπο – διπλοὶ ρόλοι, διπλοί, ἂν ὄχι πολλαπλοὶ καὶ οἱ τρόποι τῆς γραφῆς: δοκιμιακὴ καὶ λογοτεχνική, ἀπὸ τὴ μιά, ἀναφορική, ἀπὸ τὴν ἄλλη, μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνεπάγεται σὲ σχέση μὲ τὴν ἀπόδοση μιᾶς πραγματικότητας ἢ ἀκόμα περισσότερο, μιᾶς ἀλήθειας. Τὸ παρελθὸν ἔχει νὰ ἐπιδείξει ἀρκετὰ πρόσωπα ποὺ συνδύαζαν καὶ τοὺς δύο ρόλους καὶ διακρίθηκαν στὸν καιρό τους ἐξίσου ὡς συγγραφεῖς καὶ ὡς διπλωμάτες. Ἐδῶ ἡ μορφὴ τοῦ Γιώργου Σεφέρη δεσπόζει, καὶ ὄχι ἄδικα. Δὲν εἶναι τόσο ἡ προσωπικὴ αὔρα τοῦ διπλωμάτη νομπελίστα ποιητῆ μας ποὺ ἄφησε πίσω του στὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, ὅσο ἡ συστηματικὴ μελέτη τῶν ὑπηρεσιακῶν καταλοίπων, τῶν ἡμερολογίων καὶ τοῦ ποιητικοῦ καὶ δοκιμιακοῦ του ἔργου,[5] ποὺ μᾶς καλεῖ νὰ σταθμίσουμε τὶς ἀντοχὲς τῆς γραφῆς του. Μπορεῖ ὅμως νὰ διακριθοῦν οἱ δύο ρόλοι μεταξύ τους ὅταν ἀλληλοπεριχωροῦνται; Μοῦ φαίνεται τὸ ἴδιο δύσκολο νὰ κρατήσουν τὴν αὐτονομία τους ὅσο καὶ τὸ νὰ βαλθεῖ κάποιος νὰ διαμερίσει μιὰ ἀμφίπλευρη εἰκόνα στὰ συστατικά της, ὅταν τὸ σανίδι καὶ ἡ ἁγιογράφηση τῶν σκηνῶν πάνω σὲ αὐτὸ ἔχουν πλαστεῖ ἀπὸ τὸ ἴδιο χέρι γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν τὸν ἴδιο, δοξαστικὸ καὶ λατρευτικό, σκοπό. Γιατὶ οἱ δύο ρόλοι διασταυρώνονται καθὼς πότε μὲ τὴ μιὰ καὶ πότε μὲ τὴν ἄλλη ἰδιότητα ἐπιτελοῦν τὴν ἴδια ἀποστολή: μιλοῦν καὶ γράφουν, ἀναζητώντας ὅσο οἱ περιστάσεις τὸ ἐπιτρέπουν, τὴν ἀλήθεια, αὐτὴν ποὺ ἡ γνώση τῆς φύσης τῶν πραγμάτων, ἡ αἴσθηση καὶ ἡ διαίσθησή τους τὴν ὑπαγορεύουν. Δυὸ παραδείγματα. Τὸν περασμένο Ἀπρίλη εἶχα τὴν τύχη νὰ ἀκούσω τὸν πρέσβη Βασίλη Παπαδόπουλο νὰ μιλᾶ στοὺς φοιτητὲς τοῦ Τμήματος Κλασικῶν Σπουδῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κουΐμπρα, ἑνὸς ἀπὸ τὰ πιὸ παλιὰ καὶ γνωστὰ κέντρα μελέτης τῆς ἑλληνορωμαϊκῆς παράδοσης ὣς τὶς μέρες μας. Στὴν ὁμιλία του μὲ τίτλο «Τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον: Facing the gathering storm of our era»,[6] ἀφορμήθηκε ἀπὸ τὸν ἔπαινο τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πνεύματος ἐκφρασμένο διὰ στόματος τοῦ Περικλῆ, προσωπείου τοῦ Θουκυδίδη, γιὰ νὰ μιλήσει γιὰ τὴν ἀγωνία τῆς ἑπόμενης μέρας, σὲ μιὰ ἐποχὴ ὅπως ἡ σημερινή, μὲ τὶς χαίνουσες πληγὲς στὴν Οὐκρανία καὶ τὴ Μέση Ἀνατολὴ καὶ τὴν «ἐπὶ γῆς εἰρήνη» «ἐπὶ ξύλου κρεμάμενη». Ὁ ὁμιλητὴς ὡς στοχαστὴς καὶ ὡς διπλωμάτης ὑπηρετοῦσε τὴν ἴδια στιγμή, στὸν ἴδιο χῶρο, τὸν ἴδιο στόχο: ἔθετε στὸ ἐπίκεντρο τῆς προσοχῆς καὶ τῆς ἔγνοιας τοῦ ἐκλεκτοῦ ἀκροατηρίου του τὸν ἄνθρωπο ὡς αὐταξία καὶ ὡς δημιουργὸ ἀνώτερων πολιτισμικῶν ἐπιτευγμάτων, καὶ ἔδειχνε πόσο ἐφικτὸ εἶναι νὰ ἀποφύγουμε τὸ σκοτάδι, νὰ ὑπερβοῦμε τὶς σοφιστεῖες, τὶς ἀνισότητες καὶ τὶς διαφορὲς ποὺ χωρίζουν τοὺς λαοὺς καὶ νὰ προσπορίσουμε τὴν ἐλπίδα, τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν «ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» στὴ χειμαζόμενη Οἰκουμένη. Γιατί, ἂν ἀφαιρέσεις ἀπὸ τὸν πολιτισμὸ τὸν ἄνθρωπο,[7] τὴ γενεσιουργὸ αἰτία του, τί ἄλλο θὰ ἀπομείνει ἐξὸν ἀπὸ τὰ ἀποκαΐδια τῆς ἀλλοφροσύνης του; Ἡ πολιτιστικὴ διπλωματία ἐν πλήρῃ δράσει, κι ἐγώ, αὐτόπτης καὶ αὐτήκοος μάρτυράς της. Αναλογίστηκα μιὰν ἄλλη περίσταση, τὴν ὁμιλία τοῦ Σεφέρη στὴν τελετὴ ἀπονομῆς τοῦ βραβείου Νόμπελ ἀπὸ τὴ Σουηδικὴ Ἀκαδημία Ἐπιστημῶν.[8] Σὲ αὐτὴν ὁ τιμώμενος ὡς ποιητής, διπλωμάτης ἐπιστράτευε τὶς Ἐρινύες τῆς ἀρχαίας τραγωδίας καὶ μιὰ ρήση τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ ὑπογραμμίσει τὴ συντελεσμένη πιὰ τὸν Ὀκτώβρη τοῦ 1963 ἀδικία τῶν Μεγάλων Δυνάμεων ἀπέναντι στὸν Κυπριακὸ Ἑλληνισμὸ καὶ τὴν ὕβρη τους ἀπέναντι σὲ ἕνα ἀγώνα δίκαιο, θυσιάζοντας τὸ θαλασσοφίλητο νησὶ στὸν βωμὸ τοῦ καιροσκοπισμοῦ καὶ τῆς ἐμπάθειας. «Τὴ θέση τῶν δυνατῶν ποιός θὰ μπορέσει νὰ τὴ γυρίσει;» ἀναρωτιόταν ὁ Σεφέρης δέκα χρόνια πρὶν[9] διαισθανόμενος τὰ ἐρχόμενα. Ὡς διπλωμάτης ἔζησε τὰ γεγονότα ἀπὸ θέσεις εὐθύνης καὶ ὑπέδειξε ἁρμοδίως τοὺς κινδύνους ποὺ ὑπονόμευαν τὸ μέλλον τῆς Κύπρου· καὶ ὁ θάνατος φρόντισε νὰ μὴν προλάβει νὰ δεῖ τὴ σκευωρία καὶ τὴν καταστροφή. Ὡς πνευματικὸς ἄνθρωπος μίλησε μὲ τοὺς τρόπους τῆς ποιητικῆς ἰδιοσυγκρασίας του μετουσιώνοντας τὸ βίωμα σὲ ἀξιακὴ κατηγορία καὶ διακύβευμα ἀντάξιο κάθε θυσίας. Αὐτὸ τὸ βῆμα τὸ ἀντιλαμβάνομαι ὡς τὸ «μερίδιο τοῦ Θεοῦ», μιὰ ἔκφραση ποὺ διαπερνᾶ τὴ σκέψη τοῦ Σεφέρη καὶ ἡ ὁποία ἀπασχολεῖ τὸν Παπαδόπουλο σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ συναρπαστικὰ δοκίμιά του («Ὁ Σεφέρης καὶ τὸ μερίδιο τοῦ Θεοῦ», σ. 235-249). Ἡ ἐπίκλησή της δὲν ἐκφράζει τόσο τὰ συναισθήματα τοῦ Σεφέρη ἀπὸ τὶς βεβαρυμένες ὑποχρεώσεις του πρὸς τὴν Ὑπηρεσία, ὅσο τὴ ροπή του πρὸς τὴν ποιητικὴ δημιουργία ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς δυσκολίες τῆς καθημερινότητας τοῦ διπλωμάτη καὶ τὴν ἀποχή του ἀπὸ τὴ γραφή. Τὸ «μερίδιο τοῦ Θεοῦ» λειτουργεῖ ἔτσι ὡς ὑπενθύμιση-ὁδηγία «εἰς ἑαυτόν»: καλεῖ τὸν ποιητὴ νὰ ξεπεράσει τὰ συμβατικὰ ὅρια τῆς γραφῆς καὶ νὰ ὑψωθεῖ κάθετα, ὁδηγώντας τὸν ποιητικὸ λόγο στὴν κατάκτηση τοῦ ὑψηλοῦ. Ὁ τίτλος τοῦ βιβλίου ποὺ εἶναι καὶ ὁ τίτλος τοῦ πρώτου δοκιμίου «Ἡ ἀκαταμάχητη τάση τῶν Ἑλλήνων νὰ γράφουν ποίηση» μπορεῖ νὰ διαβαστεῖ ὡς ὑπόθεση ἐργασίας ἀλλὰ καὶ ὡς διαπιστωτικὴ πράξη. Τρεῖς παράμετροι δίνουν τὸ ἀναγκαῖο βάθος στὴν πρόταση αὐτή: ἡ ποσότητα καὶ ἡ ποιότητα τῆς ποιητικῆς παραγωγῆς τῶν Ἑλλήνων καὶ ἡ μεγάλη ἀντοχή της μέσα στὸν χρόνο, κυρίως αὐτή. Ἀσφαλῶς καὶ ἄλλοι λαοὶ ἔχουν νὰ ἐπιδείξουν ἄφθονα καὶ λαμπρὰ δείγματα τῆς ἔφεσής τους στὴν ποίηση,[10] ὄχι ὅμως καὶ τὴν ἀνάλογη χρονικὴ διάρκεια μὲ τὴν ἑλληνική. Ὁ συγγραφέας παρακινεῖται ἀπὸ τὴ θέση τοῦ Ἐλύτη πὼς «στὸ μάκρος εἴκοσι πέντε αἰώνων δὲν ὑπῆρξε οὔτε ἕνας [αἰώνας] ποὺ νὰ μὴν γράφτηκε ποίηση στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα»[11] γιὰ νὰ τὴν ἐπαληθεύσει μὲ ὀνόματα καὶ ἔργα καὶ γιὰ νὰ τὴν ἑρμηνεύσει: ἔγραφαν, γράφουν, καὶ θὰ γράφουν ποίηση οἱ Ἕλληνες, ὄχι γιατὶ ἡ κλίση αὐτὴ ἐμπεριέχεται στὴ γονιδιακή τους σύσταση, ἀλλὰ γιατὶ ἡ ἐπενέργεια τῆς μακραίωνης παράδοσής μας εἶναι ἀκατάβλητη καὶ ἡ ὁρμή της ἀκαταμάχητη, καθὼς παρασύρει τοὺς φυσικοὺς φορεῖς της στὸν δικό της ρυθμό. Τὰ δοκίμια ποὺ ἀκολουθοῦν ἐπιβεβαιώνουν τοῦ λόγου τὸ ἀληθὲς προβάλοντας σημαντικὲς μορφὲς τοῦ ἑλληνικοῦ λόγου καὶ κατακτήσεις τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ μας στὴ διαδρομὴ τῶν καιρῶν. Τὸ κρίσιμο, πάντως, μέτρο στὴν ἑρμηνεία τους εἶναι ἡ διαρκὴς ἀναζωογόνηση τῆς ποίησης σὲ συνάρτηση μὲ τὶς ὑψηλές, τὶς πανανθρώπινες, ἰδέες ποὺ φέρνει καὶ ξαναφέρνει ἀκούραστα στὸ προσκήνιο, μὲ τὸν ποιητὴ νὰ συνεισφέρει μὲ τὸ ἔργο του στὴν ἐπικαιροποίηση καὶ τὴ διατράνωση τῆς ἀξίας τους. Γιατὶ ἡ ποίηση εἶναι τὸ ἀπόσταγμα τῆς ψυχῆς, μὲ τὶς οὐσίες ποὺ τὴ δομοῦν καὶ τὴ συνέχουν νὰ εἶναι συναρτημένες μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὰ ἰδανικά της. «Ἡ μεγάλη διάκριση», ἐπισημαίνει ὁ Σεφέρης μὲ μιὰν ἀναλογία ἀντλημένη ἀπὸ τὸν χῶρο τῆς ζωγραφικῆς, «δὲν εἶναι ἀνάμεσα στοὺς πολὺ μεγάλους καὶ στοὺς μικρότερους τεχνίτες, [...], ἀλλὰ ἀνάμεσα σ᾽ ἐκείνους ποὺ ἔφεραν ἔστω καὶ μιὰ σταγόνα λάδι στὸν φάρο τῆς τέχνης καὶ σ᾽ ἐκείνους ποὺ ἡ ὕπαρξή τους εἶναι γιὰ τὴν τέχνη ἀδιάφορη. Τὸ πρῶτο ζήτημα δὲν εἶναι ποιὸς εἶναι μεγάλος καὶ ποιὸς εἶναι μικρός, ἀλλὰ ποιὸς κρατάει τὴν τέχνη του ζωντανή».[12] Ὁ Βασίλης Παπαδόπουλος ἀναμετρᾶται μὲ καταστατικὰ κείμενα καὶ ἐμβληματικὰ πρόσωπα τῆς λογοτεχνίας μας, ποὺ συνομιλοῦν εὐθέως μὲ τὴν πολιτισμική μας παράδοση ἀναδεικνύοντας τὸν ἰδιαίτερο δυναμισμό της ἀλλὰ καὶ τὴν πρωτοτυπία της. Τὰ θέματά τους περικλείουν τὶς περιπέτειες καὶ τοὺς καημοὺς τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ἐξετάζονται μέσα ἀπὸ τὴ ματιὰ ἑνὸς πολύπειρου παρατηρητῆ τῆς ζωῆς καὶ ἀποκτοῦν μιὰ πιὸ πλατιὰ διάσταση, φύσει καὶ θέσει οἰκουμενική, γιατὶ οἰκουμενικὴ εἶναι ἡ ματιὰ τοῦ παρατηρητῆ τους. «Ἡ ἱστορία τῶν ἐθνῶν, σημειώνει, δὲν γράφεται μόνο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς, ἀλλὰ καὶ στὸ ἐπίπεδο τῶν λαῶν, μὲ τὴ συλλογική τους μνήμη, τὰ ὄνειρα καὶ τὶς ἀγωνίες τους, ποὺ ὁ διπλωμάτης τὰ παρακολουθεῖ ἀπὸ κοντά».[13] Αὐτὰ τὰ δοκίμια ὑμνοῦν τὸν λόγο τὸν ἑλληνικὸ μέσα ἀπὸ τὴν ποίηση τῶν πιὸ γνήσιων ἐκφραστῶν τῆς νεοελληνικῆς συνείδησης μὲ τὴ νηφαλιότητα καὶ τὴν ἐκφραστικὴ εὐθυβολία ποὺ ἀπαιτεῖ ἕνα τέτοιο ἐνέργημα. Κι αὐτό, λίγο δὲν εἶναι! [1] Βλ. Γιῶργος Σεφέρης, «Ἡ γλώσσα στὴν ποίησή μας» (1965), Δοκιμές, Πρῶτος τόμος (1936-1947) / Δεύτερος τόμος (1948-1971), Ἴκαρος, Ἀθήνα 31974· βλ. Δοκιμές, Β´, σ. 172. [2] Ὅ.π., σ. 174. [3] «Πόλεμος καὶ εἰρήνη στὸν Ἐρωτόκριτο. Ἕνας κώδικας τιμῆς ἀπὸ τὸ παρελθόν» (σ. 303-320). [4] «Ἑλληνισμὸς καὶ βουδισμός. Ἡ ξεχασμένη Βακτριανὴ καὶ τὰ ἑλληνοϊνδικὰ βασίλεια» (σ. 77-104). [5] Βασίλης Παπαδόπουλος, Διπλωματία καὶ ποίηση. Ἡ περίπτωση τοῦ Γιώργου Σεφέρη, Ἴκαρος, Ἀθήνα 2019. [6] Ἀνέκδοτο. Βλ. https://tinyurl.com/mtwp65pd [7] Ἀπὸ μιὰ ἀπορία τοῦ Σεφέρη: «τί ἀπομένει ἂν βγάλουμε ἀπὸ τὴ μέση τὸν ἄνθρωπο;». Βλ. Σεφέρης, «Ἡ γλώσσα στὴν ποίησή μας», ὅ.π., σ. 177. [8] «Ὁμιλία στὴ Στοκχόλμη», Δοκιμές, Β´, ὅ.π., σ. 159-161 [9] Ἀπὸ τὸ ποίημα «Σαλαμίνα τῆς Κύπρος» [Ἡμερολόγιο Καταστρώματος Γ´], Ποιήματα, Νέα ἔκδοση, Ἴκαρος, Ἀθήνα 2014, σ. 263-5. [10] Μόνο τὸν 16ο αἰώνα οἱ θιασῶτες τοῦ νεοπετραρχισμοῦ στὴν Ἰταλία καὶ τὴ Γαλλία συνέθεσαν μερικὲς χιλιάδες σονέτα, μαδριγάλια κ.ἄ. στιχουργήματα. [11] Ὀδυσσέας Ἐλύτης, «Λόγος στὴν Ἀκαδημία τῆς Στοκχόλμης», Ἐν λευκῷ, Ε´ ἔκδοση συμπληρωμένη, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1995, σ. 353. [12] Γιῶργος Σεφέρης, «Θεόφιλος», Δοκιμές, Α´, ὅ.π., σ. 458-459. [13] Βασίλης Παπαδόπουλος, ὅ.π., σ. 188.

Πολιτιστικὴ διπλωματία καὶ (νεο)ελληνικὴ λογοτεχνία: μιὰ δυναμικὴ σχέση

Σύνδεση