Μυκηναϊκά θησαυρίσματα

Ιωάννης Κ. Προμπονάς, Λεξικό της Μυκηναϊκής Ελληνικής, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2024. σελ. λ΄ + 686 Τον Ιούνιο του 1952 ο ιδιοφυής Άγγλος αρχιτέκτονας Μάικλ Βέντρις, ηλικίας τότε μόλις 30 ετών, κατόρθωσε να «σπάσει» τον κώδικα της «μινωικής» Γραμμικής Β γραφής (σύμφωνα με την ονομασία του Έβανς) και να την διαβάσει ως ελληνική. Δηλαδή ως μία συλλαβική γραφή που αποδίδει την ελληνική γλώσσα της μυκηναϊκής εποχής. Με τα μέχρι σήμερα δεδομένα πρόκειται για την πρώτη γραπτή απόδοση της ελληνικής γλώσσας. Το αποτέλεσμα αυτό αποτέλεσε μια πρώτου μεγέθους έκπληξη ανάμεσα στους ειδικούς. Ακόμη και για τον ίδιο τον «αποκρυπτογράφο» ο οποίος επί σειρά όλη ετών πίστευε ότι η Γραμμική Β απέδιδε κάποια ετρουσκοειδή γλώσσα του «προελληνικού» Αιγαίου. Ο Βέντρις πρωτάκουσε για τις κρητο-μυκηναϊκές γραφές στα 1936, όντας 14χρονος μαθητής, από μια διάλεξη του σερ Άρθουρ Έβανς στο Λονδίνο για τον Μινωικό πολιτισμό. Λέγεται μάλιστα ότι μετά το τέλος της ομιλίας πλησίασε και ρώτησε τον διάσημο αρχαιολόγο γιατί δεν έχουν διαβαστεί αυτές οι γραφές: “Did you say the tablets haven’t been deciphered, Sir?” («Είπατε ότι οι πινακίδες δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί, σερ;»). Για να λάβει γνώση των ανυπέρβλητων δυσχερειών από τα πιο αρμόδια χείλη που απάντησαν στην ερώτηση. Ο νεαρός έκτοτε έταξε σκοπό της ζωής του να διαβάσει αυτές τις πινακίδες. Μάλιστα κατά καιρούς αλληλογραφούσε με τον διάσημο αρχαιολόγο[1]. Η πρώτη εμφάνιση του Βέντρις στον κύκλο των μινωικών ερευνών έγινε στα 1940 με ένα άρθρο του στο έγκυρο περιοδικό American Journal of Archaeology του σημαδιακού έτους 1940. Ήταν τότε μόλις 18 χρονών, στοιχείο που απέκρυψε από τους εκδότες για ευνόητους λόγους. Ο πόλεμος ανέκοψε τις σχετικές έρευνες, αλλά το άρθρο εκείνο προκάλεσε το ενδιαφέρον των ερευνητών έστω και αναδρομικά. Δέκα χρόνια αργότερα ο Βέντρις πήρε την πρωτοβουλία να «οργανώσει» άτυπα τους ανά τον κόσμο ερευνητές των κρητο-μυκηναϊκών γραφών που γνώριζε. Μια παρόμοια ιδέα είχε ρίξει στα 1948 η Άλις Κόμπερ (1906-1950), η οποία ανάμεσα στους πρώτους που σκέφτηκε ήταν και ο Κ.Δ. Κτιστόπουλος. Όλα αυτά τα χρόνια ο Βέντρις «πάλευε» με τις μινωικές γραφές. Ποτέ δεν τις αποχωριζόταν, λ.χ. ακόμη κι όταν επέστρεφε από κάποιο βομβαρδισμό του Βερολίνου, υπηρετώντας ως αεροναυτίλος στη RAF. Ώσπου, στα 1952 έπεσε μια άλλου είδους βόμβα, βραδυφλεγής μάλιστα. Συγκεκριμένα, σε μια εκπομπή του ραδιοφώνου του BBC που μεταδόθηκε την 1η Ιουλίου 1952, αφιερωμένη στον Β΄ τόμο των Scripta Minoa του Έβανς που μόλις είχε κυκλοφορήσει, ο Βέντρις μεταξύ άλλων σημαντικών ανέφερε: «[Κ]ατά τη διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων κατέληξα στο συμπέρασμα ότι οι πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου πρέπει, τελικά, να είναι γραμμένες στην ελληνική γλώσσα. Μια δύσκολη και αρχαϊκή ελληνική, ενόψει του ότι είναι 500 χρόνια αρχαιότερη από τον Όμηρο και γραμμένη σε μια μάλλον συντομογραφική μορφή, αλλά εν τούτοις ελληνική»[2]. Σύμφωνα με τον επιφανή γλωσσολόγο Μισέλ Λεζαίν ο Βέντρις σκανδάλισε αποκαλύπτοντας την ύπαρξη Ελλήνων στο Αιγαίο του 14ου-12ου αιώνα π.Χ. («Ventris avait scandalisé en révélant des Hellènes dans l’Egée des XIVe - XIIe siècles»)[3]. Και αυτό γιατί; Διότι η συντριπτική πλειονότητα των ειδικών ακολουθούσε τα δόγματα του Έβανς ότι η Γραμμική Β έκρυβε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα πλην της ελληνικής. Έτσι οι ερευνητές έψαχναν σε όλες τις πιθανές και απίθανες γλώσσες για να βρουν με εικασίες αυτή τη μυστηριώδη γλώσσα. Η σοβαρή αμερικανίδα ερευνήτρια Άλις Κόμπερ, μια αυθεντία των κρητο-μυκηναϊκών γραφών διεθνώς, πριν από τη δραστική παρέμβαση του Βέντρις, είχε επισημάνει ότι έτσι ψάχνοντας κοιτάζουν από την λάθος πλευρά του τηλεσκόπιου. Η έρευνα θα έπρεπε, έλεγε, να ξεκινάει από το τι μπορούν να μας αποκαλύψουν τα ίδια τα κείμενα της Γραμμικής Β για τη φύση της γλώσσας που έκρυβαν[4]. Στην Κόμπερ συνήθως πιστώνεται το ότι η άγνωστη αυτή γλώσσα παρουσίαζε κλιτικά φαινόμενα στα ρήματα, τα ουσιαστικά κ.λπ. Με την τεκμηρίωση της ύπαρξης αυτών των κλιτικών φαινομένων αποκλείστηκε αυτομάτως μια σειρά γλωσσών, λ.χ. των συγκολλητικών (agglutinative languages). Ωστόσο η δική μου άποψη είναι πως ο πρώτος που παρατήρησε κάτι τέτοιο ήταν ο ίδιος ο Έβανς[5]. Ο Βέντρις αποδέχθηκε τις σχετικές επισημάνσεις της Κόμπερ, αλλά μόνο προς το τέλος των δικών του προσπαθειών που είχαν το σκανδαλιστικό εκβάν στο οποίο αναφερθήκαμε. Εκβάν το οποίο το αγγλικό περιοδικό Antiquity (τχ. Δεκ. 1953) παρέβαλε με την κατάκτηση του Έβερεστ από τον Χίλαρυ ή την κατάκτηση του Νόμπελ από τον Ουίνστον Τσώρτσιλ. Τον Νοέμβριο 1952, ο Βέντρις μαζί με τον εν τω μεταξύ συνεργάτη του «της πρώτης ώρας» κλασικό φιλόλογο και διαλεκτολόγο Τζων Τσάντγουϊκ έστειλαν για δημοσίευση στο Journal of Hellenic Studies ένα κοινό άρθρο με τίτλο “Evidence for Greek Dialect in the Mycenaean Archives” («Ενδείξεις Ελληνικής Διαλέκτου στα Μυκηναϊκά Αρχεία»). Το ιστορικό αυτό άρθρο προκάλεσε θόρυβον μέγαν. Για να πάρουμε μια ιδέα του κλίματος της εποχής, ας δώσουμε το λόγο στον ημέτερο Μανόλη Ανδρόνικο: «Είναι δύσκολο να φανταστεί ο μη ειδικός το συγκλονισμό που δοκιμάσαμε, αρχαιολόγοι και φιλόλογοι, όταν δημοσιεύθηκε το ιστορικό πρώτο άρθρο. Μου μένει αξέχαστη η ανάμνηση των δύο μεγάλων δασκάλων της Θεσσαλονίκης, του Στ. Καψωμένου και του Γιάννη Κακριδή, που άρπαζαν κυριολεκτικά ο ένας από τα χέρια του άλλου τον 73ο τόμο του αγγλικού περιοδικού για να ρουφήξουν το απίστευτο κείμενο. Και εγώ, νέος ακόμη, με δέος καραδοκούσα να έρθει κάποτε η σειρά μου για να χαρώ το θησαυρό» (εφημ. Το Βήμα 30.4.1988). Το ιστορικό εκείνο άρθρο αποτέλεσε την ληξιαρχική πράξη γέννησης ενός νέου επιστημονικού κλάδου, της Μυκηναϊκής Φιλολογίας (Προμπονάς, Λεξικό 2024, σ. ιβ΄). Βαθμιαία όμως ο ενθουσιασμός εξατμίστηκε παρ’ ημίν, αφού σ’ αυτή τη νότια απόληξη της Βαλκανικής ως γνωστόν τα θαύματα, όπως και οι λογής μεσογειακοί ενθουσιασμοί, κρατάνε μονάχα τρεις μέρες. Εξατμίστηκε μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που ο ίδιος ο Τσάντγουϊκ βρέθηκε στη δυσάρεστη θέση να γράψει με την ευκαιρία της ελληνικής μετάφρασης του βιβλίου του The Mycenaean World και σχεδόν μισόν αιώνα μετά την αποκρυπτογράφηση: «Αν κάτι με λυπεί είναι ότι στην ερμηνεία των μυκηναϊκών κειμένων Έλληνες μελετητές πολύ λίγο εργάστηκαν. Η Ελλάδα έχει αναδείξει πολλούς διακεκριμένους αρχαιολόγους, όμως το έργο της εξιχνίασης της πανάρχαιης γλώσσας των πινακίδων αφέθηκε σχεδόν εξολοκλήρου σε ξένους μελετητές»[6]. Ο δε Ιω. Προμπονάς, έγραψε επίσης στον πρόλογο του 1ου τόμου του Λεξικού του της Μυκηναϊκής Ελληνικής (1978): «Ο Έλληνας αναγνώστης [...] άθελά του θα συγκρίνει το ενδιαφέρον για τις σπουδές αυτές των ξένων από τη μια και των Ελλήνων από την άλλη»· και «σίγουρα δεν θα νιώσει εθνική υπερηφάνεια». Σε ό,τι αφορά την ταπεινότητά μου, στις σημειώσεις του μεταφραστή στο βιβλίο του J.T. Hooker Εισαγωγή στη Γραμμική Β (MIET 1994, 21996, 297) είχα προσθέσει: «Ελπίζεται ότι η δημοσίευση του παρόντος εισαγωγικού έργου θα ενθαρρύνει νέους ερευνητές στην ανάληψη καινούργιων, πρωτότυπων εργασιών». Την εποχή εκείνη ο Μανόλης Ανδρόνικος μου είχε γράψει πως θα εκπλαγώ με τη φτώχεια της ελληνικής βιβλιογραφίας στα σχετικά ζητήματα. Για τον λόγο αυτόν συνηγόρησε θερμά στο ΜΙΕΤ για την ελληνική έκδοση του βιβλίου του Χούκερ. Βεβαίως έκτοτε η κατάσταση έχει βελτιωθεί κάπως. Ήδη ένας αριθμός Ελλήνων επιστημόνων ασχολούνται σοβαρά με τα ζητήματα της μυκηναϊκής επιγραφικής, γλωσσολογίας, κ.λπ. Οι περισσότεροι όμως δραστηριοποιούνται μάλλον στο εξωτερικό και –για λόγους προφανείς– δημοσιεύουν τις εργασίες τους σε ξένες γλώσσες, κυρίως στα αγγλικά. Φυσικά η πρόσβαση στα μυκηναϊκά γραφτά κάθε άλλο παρά εύκολη είναι. Έχει γράψει σχετικά ο Σπ. Μαρινάτος: «[Η]μείς οι αρχαιολόγοι ευρισκόμεθα πλέον επί ξένου εδάφους». Πλέον η Μυκηναιολογία έχει αποκτήσει τις μεθόδους και τους συμβατισμούς της. Και όλα αυτά «αποτέλεσαν μίαν ισχυράν δυσκολίαν διά τους μη ειδικούς, διότι πρόκειται περί πολλών συνθηματικών σημείων, συμβατικής χρήσεως αριθμών, γραμμάτων και συγκεκομμένων λέξεων και παραπομπών διαρκώς βραχυνομένων ή σχηματοποιουμένων» σε σημείο τέτοιο που οι σελίδες των μυκηναιολόγων να «αποβαίνουν πολλάκις τελείως ακατάληπτοι εις τους μη μεμυημένους». Προσθέτει δε ότι για όλα αυτά έχει πλασθεί ο όρος “confusibilia”[7]. Ο Μαρινάτος ήταν αρχαιολόγος παλαιάς κοπής μάλιστα. Τι έκαναν όμως οι κλασικοί φιλόλογοι, οι ομηριστές, οι γλωσσολόγοι μας, γενικά δε οι θητεύοντες στις επιστήμες της αρχαιότητος; Περιέργως αδιαφόρησαν, έστρεψαν αλλού το βλέμμα. Σε ό,τι αφορά τους γλωσσολόγους ας αναφέρουμε ενδεικτικά ότι στο κεφάλαιο περί διαλέκτων της Ελληνικής στον Γ2 τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, γραμμένο από τον γλωσσολόγο Ν. Ανδριώτη, που κυκλοφόρησε κάπου είκοσι χρόνια μετά την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, δεν αναφέρεται τίποτε για την μυκηναϊκή διάλεκτο, που συμβαίνει να αποτελεί και την αρχαιότερη από τις ελληνικές διαλέκτους. Άλλος, προβεβλημένος καθηγητής, προσπαθώντας να αποδώσει τον τίτλο ενός βιβλίου του και στη Γραμμική Β, το κάνει με «ορθογραφικά» λάθη. Στο εξώφυλλο μάλιστα! Φωτεινή εξαίρεση στη χώρα μας μπροστά σ’ αυτή την ομαδική αδράνεια των υπευθύνων, αποτέλεσε η περίπτωση του καθηγητή γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ Ιωάννη Κ. Προμπονά (Φιλότι Νάξου, 1940). Ο Προμπονάς υπήρξε αυτοδίδακτος στα «μυκηναϊκά». Εδώ και μισόν αιώνα πασχίζει να κάνει γνωστές στους φοιτητές του αλλά και σε ένα γενικότερο αναγνωστικό κοινό που πάντα διψούσε για ό,τι αφορά την ελληνική γλώσσα αυτά τα cofusibilia όσο το δυνατόν λιγότερο confused. Δυστυχώς οι αρμόδιοί μας μόνο «ίχνη λεόντων» ζητούσαν –για να θυμηθούμε το γνωστό αισώπειο–, αφήνοντας την πάλη με τους ίδιους τους λέοντες, Μυκηναϊκούς και άλλους, στους ξένους. Η ελληνικότητα της Γραμμικής Β θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της Altertumswissenchaft μέσα στον 20ό αιώνα. Όπως λοιπόν αναφέρει ο Προμπονάς στον σύντομο Πρόλογο του βιβλίου που εδώ παρουσιάζουμε, ως φοιτητής «δεν είχε ακούσει λέξη» για τα μυκηναϊκά κείμενα. Άρχισε να ασχολείται με αυτά μόνος και αυτοδίδακτος («αυτοδίδακτος δ’ ειμί» Οδύσσεια χ 346) από το 1969, χρονιά κατά την οποία διορίστηκε ως βοηθός στο Σπουδαστήριο Κλασικής Φιλολογίας, μετά από εισήγηση του καθηγητή Στ. Γ. Κορρέ. Στα 1972 ο Προμπονάς υπέβαλε τη διδακτορική του διατριβή η οποία έγινε δεκτή με τον βαθμό «άριστα» (1974). Η διατριβή είχε ως θέμα τη μυκηναϊκή γιορτή Θρονοελκτήρια ή Θορνοελκτήρια (to-ro-no-e-ke-te-ri-jo στη Γραμμική Β) και τα στοιχεία επιβίωσής της μέχρι τους ιστορικούς χρόνους. Ενώ εκπονούσε τη διατριβή του αισθάνθηκε έντονα τις ανεπίτρεπτες ελλείψεις που παρουσίαζε η ελληνική βιβλιογραφία πάνω στα σχετικά θέματα. Τότε συνέλαβε την ιδέα της συγγραφής δύο βιβλίων. Έτσι στα 1977 εκδόθηκε το βιβλίο του Σύντομος Εισαγωγή εις την Μυκηναϊκήν Φιλολογίαν, και την επόμενη χρονιά το Λεξικό της Μυκηναϊκής Ελληνικής, τόμος Α. Ιδίοις αναλώμασιν αμφότερα. Και τα δύο αυτά βιβλία διαβάστηκαν πολύ από τους συμπατριώτες μας που διψούσαν για «πληροφορίες και υλικό», ενώ έτυχαν επανειλημμένων και ευμενών αναφορών και παραπομπών (γύρω στις χίλιες) στη διεθνή βιβλιογραφία. Ο πρώτος τόμος του Λεξικού του Προμπονά κάλυπτε τα λήμματα από α- έως βέλεμνον). Ευλόγως δε οι ενδιαφερόμενοι, Έλληνες και ξένοι ερευνητές, αδημονούσαν για τη συνέχεια. Η συνέχεια εβράδυνε. Τόσο για λόγους οικονομικούς όσο και από το γεγονός ότι ο συγγραφέας μας ασχολήθηκε στο μεταξύ με το έπος του Διγενή Ακρίτη (βλ. Ακριτικά Α, 1985) όσο και με την έρευνα της σχέσης των Ομηρικών επών με το δημοτικό μας τραγούδι. (Δύο τόμοι που εκδόθηκαν στα 1987 και 1989). Οι εργασίες αυτές, σημαντικές από μόνες τους, τον «ξεστράτισαν» από τις καθαρά μυκηναϊκές του «υποχρεώσεις». Ωστόσο, δουλεύοντας σαν μερμήγκι, συνέχιζε την αποδελτίωση μυκηναϊκών μελετών που αφορούσαν τόσο τα μυκηναϊκά κείμενα, όσο και τα συναφή αρχαιολογικά ευρήματα. Στα 2007 ο καθηγητής Προμπονάς αφυπηρέτησε από το ΕΚΠΑ, οπότε ξανάπιασε το νήμα του Μυκηναϊκού του Λεξικού. Περάτωσε το έργο σχετικά σύντομα, ήτοι στα 2011, αλλά δυστυχώς σε χρόνους οικονομικά χαλεπούς. Ο ίδιος λέει στον Πρόλογό του ότι το (ολοκληρωμένο) πλέον έργο θα έμενε στην αφάνεια αν δεν παρενέβαινε ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων (ΣΩΒ), που ανέλαβε και ολοκλήρωσε με επιτυχία την έκδοση. Τυχαίνει να γνωρίζω ότι το έργο αυτό δεν θα έμενε στην αφάνεια. Ήδη το ότι «γράφεται» κυκλοφορούσε σαν φήμη μέσα στους κύκλους των ενδιαφερομένων. Εγώ ο ίδιος είχα κρούσεις από δύο τουλάχιστον μεγάλους εκδοτικούς μας οίκους κατά πόσο θα μπορούσα να «μεσολαβήσω» ώστε ο μονάζων της επιστήμης καθηγητής να τους εμπιστευθεί το ολοκληρωμένο Λεξικό του. Αυτή χοντρικά είναι η ιστορία –καλύτερα η αρχαιολογία– του βιβλίου που μας απασχολεί εδώ. “Habent sua fata libeli”, λοιπόν. Η τιμή και ο κότινος έλαχε στον ΣΩΒ. Τι είναι λοιπόν αυτό το μυκηναϊκό Λεξικό και τι περιλαμβάνει; Η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β έδειξε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν μια πανάρχαιη μορφή της Ελληνικής. Απέδειξε λοιπόν ότι οι Μυκηναίοι που τη χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της ανακτορικής καγκελαρίας μιλούσαν και έγραφαν ελληνικά. Wa-na-ka, Fάναξ, άναξ ήταν η λέξη για τον μυκηναίο ανώτατο άρχοντα. Οι Μυκηναίοι ήσαν λοιπόν Έλληνες, αφού σ’ αυτές τις υψηλές χρονολογίες (1600-1200 π.Χ. χοντρικά) τα εθνικά κριτήρια είναι κυρίως γλωσσικά. Αποδείχθηκε επίσης ότι η «μινωική» γλώσσα, δηλαδή η γλώσσα της προελληνικής Κρήτης δεν ήταν ελληνική, αλλά μια γλώσσα που ανήκε στο προϊστορικό αιγαιακό υπόστρωμα. Στη γλώσσα αυτή (ίσως και γλώσσες;) είναι γραμμένα κείμενα που βρέθηκαν στα κρητικά ιερογλυφικά, όσο και στη Γραμμική Α. Λείψανο των γλωσσών αυτών ενδεχομένως να είναι οι ετεοκρητικές επιγραφές που είναι γραμμένες στο ελληνικό αλφάβητο αλλά σε γλώσσα που δεν κατανοείται με προσφυγή στην ελληνική. Ρητέον επίσης ότι η εφαρμογή των συλλαβικών αξιών της Γραμμικής Β σε συλλαβές και λέξεις της Γραμμικής Α δεν δίνει νόημα, παρ’ όλο που πολλά σημεία και σύμβολα των δύο γραφών ομοιάζουν. Έτσι η μυκηναϊκή Γραμμική Β αποτελεί προφανώς υιοθέτηση και τροποποίηση της μινωικής Γραμμικής Α, προκειμένου να αποδοθεί συλλαβικά η ελληνική γλώσσα των Αχαιών κυριάρχων της Κνωσού (Ko-no-so στη Γραμμική Β). Φαίνεται πάντως ότι η Γραμμική Β έκανε τη δουλειά της, αφού κατά τα 200 περίπου χρόνια που μαρτυρείται η χρήση της στην Κρήτη και την Ελλάδα (1400-1200 π.Χ.) δεν παρατηρούνται σοβαρές αλλαγές στο σύστημα. Στα μυκηναϊκά κείμενα βρίσκουμε λέξεις που είτε δεν απαντώνται στην κατοπινή ελληνική είτε απαντώνται με διαφορετική ή παραλλάσσουσα μορφή. Ήδη τα μυκηναϊκά κείμενα αποτελούν τον παράδεισο των γλωσσολόγων, ξένων επί το πλείστον, όπως ήδη αναφέρθηκε. Ο Βέντρις προσέφερε την αποκρυπτογράφηση, την ανάγνωση, ενώ στους ώμους των ειδικών έχει πέσει το βαρύ έργο της ερμηνείας των σχετικών κειμένων. Που στο σύνολό τους σχεδόν βρέθηκαν γραμμένα σε άοπτες πήλινες πινακίδες και όχι οπτές πυρί, που αποτελούσαν τις ετήσιες διοικητικές καταγραφές. Τα μυκηναϊκά κείμενα έχουν διυλισθεί από ειδικούς ανά τον κόσμο και το έργο συνεχίζεται με αμείωτο ενδιαφέρον από τις νεώτερες γενιές των μυκηναιολόγων. Επιστολή με την οποία ο Βέντρις ανακοινώνει στον Κ.Δ. Κτιστόπουλο την «ελληνική λύση» του Μυστηρίου της Γραμμικής Β. Παραπάνω μιλήσαμε για ανάγνωση των μυκηναϊκών κειμένων. Κάτι διαφορετικό είναι βέβαια η ερμηνεία τους. Ένα μικρό παράδειγμα: βρίσκουμε λ.χ. σε ένα κείμενο τη λέξη a-ko. Τι μας δίνει η εφαρμογή των μυκηναϊκών ορθογραφικών κανόνων που ανακάλυψε ο Βέντρις; Θεωρητικά η λέξη θα μπορούσε να διαβαστεί ως άγω, αγών, άκων, ασκός κ.τ.τ. Εδώ τίθεται το σημαντικό ζήτημα της ερμηνείας. Τι μπορεί να σημαίνει δηλαδή αυτό το a-ko μέσα στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα; Τις περισσότερες φορές για να καταλήξουμε σε κάποια εύλογη ερμηνεία θα πρέπει να καταφύγουμε στο σύνολο των μυκηναϊκών κειμένων. Ο Προμπονάς προκειμένου να αποφύγει τον σκόπελο των αμφισημιών εξηγεί ότι το Λεξικό του περιέχει «τον ασφαλούς ανάγνωσης και ερμηνείας θησαυρό των μυκηναϊκών κειμένων» (σ. ια΄/ιβ΄). Στα Προλεγόμενά του μας εισάγει, εντελώς επιγραμματικά, στον πλούτο του Λεξικού. Τονίζει ότι μέχρι την αποκρυπτογράφηση του Βέντρις στα 1952 τα αρχαιότερα κείμενα σε ελληνική γλώσσα ήταν τα έπη του Ομήρου και κάποιες επιγραφές σε πρώιμο ελληνικό αλφάβητο. Ήδη έχουμε από τις πινακίδες που βρέθηκαν σε 17 μυκηναϊκές θέσεις της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας (Κνωσός, Χανιά, Πύλος, Μυκήνες, Τίρυνθα, Θήβα κ.λπ.), ένα σύνολο από 6.000 περίπου κείμενα. Ο αναγνώστης δεν θα πρέπει να εντυπωσιαστεί απ’ αυτό τον αριθμό, διότι πολλές επιγραφές αποτελούν θραύσματα που αποτελούνται ακόμη και από δύο ή τρία σημεία (συλλαβο-γράμματα). Δηλαδή τμήματα πινακίδων που όπου έχουν διασωθεί σπαράγματα λέξεων. Κάποιες λέξεις έχουν βρεθεί επίσης σε επιχρωματισμένα (γραπτά) αγγεία. Για να διευκολυνθεί ο αναγνώστης στη χρήση του Λεξικού ο συγγραφέας εξηγεί πολύ αδρομερώς: ότι το σύστημα της Γραμμικής Β που απαρτίζεται από 88/89 συλλαβογράμματα, δηλαδή σημεία (signs) καθένα των οποίων αποτελεί μια συλλαβή φωνήεντος ή συμφώνου + φωνήεντος. Επίσης στα 158 ιδεογράμματα, τα οποία δηλώνουν πράγματα και έννοιες. Το σύστημα χρησιμοποιεί επίσης σύμβολα για τα αριθμητικά, όπως και σύμβολα για μέτρα και σταθμά. Κατόπιν αναφέρονται οι κανόνες της μυκηναϊκής ορθογραφίας. Έτσι οι λέξεις e-ne-ka = ένεκα, e-u-me-ne = Ευμένης, e-u-me-de = Ευμήδης (ανδρωνύμια), te-me-no = τέμενος, pa-te = πατήρ, ma-te = μάτερ/μήτηρ, do-ra = δώρα, de-do-me-na = δεδομένα, ku-pa-ri-si-jo = Κυπαρίσσιοι, κ.λπ. για να παραθέσουμε μερικά από τα πιο εύκολα. Στη συνέχεια εξηγείται ο τρόπος μετα-γραφής, μεταχαρακτηρισμού (transliteration) των λέξεων (χαρακτήρες = γράμματα) σε λατινικά γράμματα, που συνήθως παρατίθενται «σπασμένες» σε συλλαβές που χωρίζονται μεταξύ τους με μικρές παύλες. (Στις πρωτότυπες πινακίδες οι λέξεις χωρίζονται μεταξύ τους συνηθέστερα με μικρές κάθετες γραμμούλες, γεγονός που αποτέλεσε τεράστια βοήθεια στους επίδοξους αποκρυπτογράφους. (Οι επιγραφικοί των λοιπών κλάδων συχνά πασχίζουν μέχρι να βρουν πού τελειώνει μία λέξη και πού αρχίζει η επόμενη όταν η επιγραφή είναι σε scriptio continua). Επίσης η επισήμανση ότι τα κείμενα είναι γραμμένα από τα αριστερά προς τα δεξιά (ες ευθύ), σε αντίθεση με τις πρωιμότερες ελληνικές αλφαβητικές επιγραφές που είναι γραμμένες από τα δεξιά προς τ’ αριστερά (επί τα λαιά). Συχνά οι παρατιθέμενες εικόνες που υπάρχουν στο βιβλίο μας δίνουν μια εικόνα των μυκηναϊκών κειμένων σε πινακίδες, οι δύο βασικές κατηγορίες των οποίων είναι οι σελιδόσχημες (σαν χαραγμένες σελίδες τετραδίου και οι οριζόντια μακρόστενες φυλλόσχημες, που θυμίζουν φύλλα φοίνικα[8]. Εκτός από τις πινακίδες όμως έχουμε και τις πρισματικές ή τριγωνικές ακανόνιστου σχήματος «ετικέτες» (nodules) που οι Μυκηναίοι κολλούσαν πάνω σε ένα κιβωτίδιο, πανέρι ή ρηχό καλάθι όπου αποθηκεύονταν οι πινακίδες ως μέτρο ασφάλειας και απαραβίαστου, όπως επίσης και συντομότατες επιγραφές πάνω σε σφραγίδες και σφραγίσματα. Αυτά δήλωναν συνήθως το περιεχόμενο του συγκεκριμένου αρχείου και συχνά έχουν και κάποιο σημείο ελέγχου. Για το γράψιμο των πινακίδων γινόταν χρήση οστέινων ή ξύλινων γραφίδων (stylus), προσαρτημένων σε κάποιο στέλεχος πάνω σε μαλακό πηλό. Οι επιγραφές πάνω σε αγγεία ζωγραφίζονταν με χρωστήρες, ήταν δηλαδή γραπτές. Το περιεχόμενο των πινακίδων μαρτυρεί ότι επρόκειτο για κείμενα λογιστικού και διοικητικού χαρακτήρα, με κύριο σκοπό τη φορολόγηση και συνακόλουθα τη «δυνάστευση» του λαού, όπως γράφει ο Προμπονάς. Εδώ και πολύ καιρό έχει επισημανθεί η σχέση της γραφής ως μέρους της πολιτικής εξουσίας με τη δημιουργία πόλεων και πολιτισμού[9]. Αξιοσημείωτη είναι η απουσία δημοσίων επιγραφών στα μυκηναϊκά κέντρα και λοιπές θέσεις, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η γραφή είχε περιορισμένη διάδοση μέσα στη μυκηναϊκή κοινωνία. Γραφή γνώριζαν οι γραφείς (ο όρος για τους οποίους μας είναι άγνωστος) όπως και οι στενά συνδεόμενοι μ’ αυτούς ανακτικοί αξιωματούχοι. Για τον υπόλοιπο πληθυσμό τα κείμενα των πινακίδων αποτελούσαν προφανώς «σήματα λυγρά» (Ιλ. Ζ 168). Ερχόμαστε τώρα στα λήμματα του Λεξικού. Εδώ ένα δίλημμα είναι το εξής: Παραθέτει κανείς τα λήμματα στη συμβατική λατινική τους μεταγραφή και μετά δίνει τον τύπο της λέξης στην αλφαβητική ελληνική; Λ.χ. γράφουμε te-me-no και μετά δίνουμε την αλφαβητική μορφή τέμενος ή αντίστροφα; Το πράγμα εδώ είναι εύκολο. Όμως δεν είναι πάντα έτσι, όπως είδαμε παραπάνω. Ο Βέντρις στο Tentative Mycenaean Vocabulary που συνέταξε λίγες εβδομάδες μετά την αποκρυπτογράφηση (Ιούλιος 1952) παραθέτει τη μυκηναϊκή μορφή της λέξης, μετά τη λατινική μεταγραφή και την απόδοση στην αλφαβητική ελληνική, και στη συνέχεια δίνει την ερμηνεία στα αγγλικά. Το ίδιο μέσες άκρες γίνεται και με τα διάφορα μυκηναϊκά λεξικά (Morpurgo, Jorro κ.λπ.) ή λεξιλόγια. Ωστόσο οι Chadwick και Baumbach στο Μυκηναϊκό-Ελληνικό Λεξιλόγιό τους ξεκινούν από τον αλφαβητικό ελληνικό τύπο της λέξης και προχωρούν στις ερμηνείες. Ο Προμπονάς ξεκινάει από τον κατά το μάλλον ή ήττον βέβαιο ελληνικό τύπο της μυκηναϊκής λέξης στην αλφαβητική γραφή και προχωράει στην ερμηνεία και στην ανάλυση. Μέσα στο σώμα του Λεξικού «εγκατασπείρονται» και εξήντα περίπου μυκηναϊκά κείμενα στο πρωτότυπο, τα οποία στη συνέχεια μεταγράφονται στην αλφαβητική Ελληνική και μεταφράζονται. Έτσι ο αναγνώστης –και μάλιστα ο μη ειδικός τον οποίο έχει διαρκώς στο νου του ο συγγραφέας– βοηθιέται ώστε να αποκτήσει πληρέστερη εικόνα της δομής και του περιεχομένου των μυκηναϊκών κειμένων. Αλλά και των ερμηνευτικών δυσκολιών που αυτά παρουσιάζουν. Φυσικά η ύπαρξη ενός Index των μυκηναϊκών λέξεων θα διευκόλυνε τον ερευνητή. Σε ό,τι αφορά τα κατά λήμμα σχόλια, αυτά σε μεγάλο βαθμό στηρίζονται στην ιδιαίτερα πλούσια Βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος του Λεξικού. Σε πολλές όμως περιπτώσεις ο συγγραφέας έχει προτείνει δικές του ερμηνείες, πολλές εκ των οποίων βρήκαν αποδοχή στη διεθνή βιβλιογραφία. Τα ανά λήμμα σχόλιά του κάνουν πολλές αναφορές στον Όμηρο και σε άλλα αρχαία ελληνικά κείμενα, χωρίς να παραβλέπονται τα πορίσματα της αρχαιολογικής έρευνας. Λ.χ. στο λήμμα άρμο, a-mo = «τροχός άρματος» παρατίθενται τα αντίστοιχα ιδεογράμματα και αρχαιολογικά ευρήματα. Συχνά η πορεία κάποιας λέξης παρακολουθείται ως τις μέρες μας. Εκεί ο αναγνώστης έκπληκτος διαπιστώνει ότι πολλές μυκηναϊκές λέξεις, όπως τοπωνύμια, ανθρωπωνύμια, θεωνύμια, ουσιαστικά και επίθετα, ρήματα, αντωνυμίες, προθέσεις επιρρήματα κ.λπ. εξακολουθούν να ζουν στη σημερινή μας γλώσσα, κοινή ή ιδιωματική. Επίσης με έκπληξη θα διαπιστώσει πως όχι μόνο λεξιλογικά, αλλά και μορφολογικά στοιχεία της σύγχρονης ελληνικής κάνουν την πρώτη εμφάνισή τους ήδη από τους Μυκηναϊκούς χρόνους. Συνεπώς «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας», όπως λέει ο Ποιητής. Σε λεπτομέρειες επί των κατ’ ιδίαν λημμάτων ή για ερμηνευτικές και άλλες επιλογές του βιβλίου δεν θα μπούμε. Κάτι τέτοιο ίσως κούραζε. Για παράδειγμα, μικρή σημασία έχει αν οι πίνακες των συλλαβογραμμάτων (πηγή μια έκδοση του 1973) και των ιδεογραμμάτων εξακολουθούν να ισχύουν στο σύνολό τους μέχρι και σήμερα. Ή η παρατήρηση ότι ελάχιστα βοηθούν τον μη ειδικό αναγνώστη οι παραθέσεις των κεφαλαίων λατινικών δίπλα στα σύμβολα για τα ιδεογράμματα του τύπου VIR, MUL, CERV, EQU, OVIS, BOS, OLE, που αποδίδουν τη λατινική ονομασία της αντίστοιχης λέξης με την οποία αποδίδεται συμβατικά το ιδεόγραμμα. Φυσικά ο ενδιαφερόμενος έχει όλη την άνεση να καταφύγει σε άλλα προσιτά βιβλία, όπως στην Εισαγωγή εις την Μυκηναϊκήν Φιλολογίαν του ίδιου του Προμπονά ή το εισαγωγικό βιβλίο του Χούκερ στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε. Σε ό,τι αφορά τη Βιβλιογραφία, που διεθνώς είναι αχανής: Πολύ σοφά ο συγγραφέας την έχει χωρίσει σε δύο κατηγορίες, την Ελληνόγλωσση και την Ξενόγλωσση. Έτσι ο μη ειδικός αναγνώστης που δεν έχει πρόσβαση σε ξένες γλώσσες, θα μπορεί να καταφύγει σε δημοσιεύματα στην ελληνική γλώσσα. Ο πιο ειδικός θα έχει έναν οδηγό στην πλούσια διεθνή βιβλιογραφία. Μια γενική παρατήρηση για τις Βιβλιογραφίες του έργου είναι ότι αυτές σταματούν γύρω στα 2012. Έτσι απουσιάζουν τα New Documents of Mycenaean Greek του J.T. Killen (επιμ.), μαθητή του Chadwick (2024), το δίτομο Manuale di epigrafia micenea των Maurizio Del Freo και Massimo Perna, 2η έκδοση 2019. Απουσιάζει επίσης μια ενημερωμένη παράθεση των εκδόσεων των πινακίδων/κειμένων της Γραμμικής Β, όπου θα μπορεί να βρει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης τα σχετικά κείμενα. Απουσιάζει επίσης η αναφορά στη μνημειώδη έκδοση των πινακίδων της Πύλου από τους Louis Godart και Anna Sacconi Les archives du roi Nestor. Corpus des inscriptions en linéaire B de Pylos, I-II (Πίζα - Ρώμη 2020)[10]. Για να αναφέρουμε κάποια θεμελιώδη μεταγενέστερα έργα, εντελώς ενδεικτικά. Οι λόγοι αυτοί εξηγούνται μάλλον στο Πρόλογο του συγγραφέα που με ειλικρίνεια δηλώνει ότι το πολύτιμο αυτό Λεξικό του είχε ολοκληρωθεί το έτος 2011. Εδώ θα μπορούσε κάποιος νέος ερευνητής να προβεί στις σχετικές συμπληρώσεις. Αναγκαίο υστερόγραφο: Στον Πρόλογο του βιβλίο ο συγγραφέας αναφέρεται σε μια περίπτωση λογοκλοπής που ως μη έδει έγινε σε βάρος του και σε βάρος του 1ου τόμου του Μυκηναϊκού Λεξικού του από γνωστό εκδοτικό οίκο, με τη συνδρομή συναδέλφων του. Ο καθηγητής Προμπονάς μου ανέθεσε τη δικαστική διεκδίκηση των δικαίων του. Το δικαστήριο τον δικαίωσε, αλλά ο ίδιος δεν ενδιαφέρθηκε καν να εισπράξει την αποζημίωση που του επιδικάσθηκε. Αυτά για το ήθος ενός φιλογενούς ανδρός, το πέρασμα του οποίου από τη Φιλοσοφική του Αθήνησι δεν έγινε διόλου επί ματαίω. Το πρώτο Δοκιμαστικό Μυκηναϊκό Λεξιλόγιο του Βέντρις, όπως είχε διαμορφωθεί τον Ιούλιο 1952. [1] Margalit Fox, Στον Λαβύρινθο της Γραμμικής Β, μτφρ Χ.Ε. Μαραβέλιας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2020, 216 επ. [2] The Listener της 10ης Ιουλίου 1952. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί πλέον να ακούσει τη μαγνητοφωνημένη ανακοίνωση του Βέντρις στο Διαδίκτυο: https://tinyurl.com/ymxsv6j9. [3] M. Lejeune, Eισαγωγικό σημείωμα στα Studies Chadwick, Salamanca, 1987. [4] Θεμελιώδες είναι το άρθρο της “The Minoan Scripts: Fact and Theory” που δημοσιεύθηκε το 1948 στο American Journal of Archaeology. [5] A. J. Evans, The Palace of Minos, τ. IV, 1935, 714. Εκεί ο διάσημος αρχαιολόγος διαπιστώνει ενδείξεις κλίσης ουσιαστικών (“evidence of declension”) που προκύπτει από τις διαφορές στις καταλήξεις (“terminal signs”). [6] J. Chadwick, Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, μτφρ. Κ.Ν. Πετρόπουλος, Gutenberg, Αθήνα 1997, ιβ΄. [7] Σπ. Μαρινάτος, «Σκέψεις περί τινων προσφάτων δημοσιευμάτων», ΕΕΦΣΠΑ 1962-1963, 444. [8] Ο Πλίνιος γράφει ότι οι παλαιοί έγραφαν «in palmarum foliis», σε φύλλα φοινικιάς (H.N. xiii, 18). [9] Η ίδια η λέξη civilization, με βασικό γνώρισμα τη γραφή, ανάγει την ετυμολογία της στην πόλη (πβ. λατιν. civitas). Όπως επισημαίνει ο Leonard Woolley, η γραφή εμφανίζεται ως ένα αναγκαίο επακόλουθο της δημιουργίας των πόλεων και συνάμα αποβαίνει ουσιαστικός παράγοντας της διατήρησής τους. O μυκηναιολόγος Louis Godart έχει αφιερώσει το εκλαϊκευτικό βιβλίο του Le pouvoir de l’écrit (Errance, Παρίσι 1990) στα της σχέσης γραφής και εξουσίας με επίκεντρο το χώρο του Αιγαίου. [10] Το έργο ζυγίζει 10 κιλά και κοστίζει 1.000 ευρώ…

Σύνδεση