Η θριαμβευτική ήττα του Έρασμου

Η βιογραφία του Έρασμου από τον Στέφαν Τσβάιχ ανοίγει με δύο κεφάλαια που συνοψίζουν τα πιο αντιπροσωπευτικά χαρακτηριστικά της μορφής και της εποχής του Έρασμου. Κατόπιν, στα επόμενα οκτώ, εκτίθεται οιονεί γραμμικά η πορεία της ζωής και του έργου του ουμανιστή, η οποία ωστόσο υπόρρητα συνέχεται από το μοτίβο της (προδιαγεγραμμένης) θριαμβευτικής ήττας του. Το μοτίβο αυτό αποκρυσταλλώνεται, πράγματι, στο τελευταίο κεφάλαιο, που αφορά την παρακαταθήκη του Έρασμου και του Ουμανισμού. Συστήνεται πρώτα η ιδιοσυγκρασία, η κοσμοθεωρία και το όραμα του Έρασμου, καθώς και η πρακτική αποτυχία αυτού του οράματος (πρώτο κεφάλαιο, «Αποστολή και νόημα ζωής»). Αποστολή του ουμανιστή, και συνάμα ό,τι δίνει συνοχή και πνοή σε όλη του την ύπαρξη, είναι ο συνεπής και συνεχής αγώνας του για την ηθική εξύψωση της ανθρωπότητας μέσω της μόρφωσης και μιας έμπρακτης ευσέβειας και ορθοπραξίας (συνώνυμης, επί της ουσίας, με τον χριστιανισμό, όπως τον αντιλαμβανόταν ο Έρασμος). Ο αγώνας αυτός αναμένεται να συντελεστεί, με όρους ειρηνικούς και συνεργατικούς, εντός του κύκλου μιας υπερεθνικής ελίτ ουμανιστών, οι οποίοι, με όπλο μία γλώσσα, τη λατινική, εργάζονται ακάματα για μια κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα, μια ενωτική μορφή σκέψης και έκφρασης. Η αιθέρια αυτή ένωση των εργατών του πνεύματος μοιάζει για λίγο να είναι επιτυχής και ελπιδοφόρα, ωστόσο σύντομα διαφαίνεται η επικείμενη ήττα της. Δύο είναι οι κύριοι λόγοι για τους οποίους το οικουμενικό αυτό ιδεώδες ήταν προορισμένο να αποτύχει. Πρώτον, το ότι υπερεκτίμησε τη δύναμη του πολιτισμού και της παιδείας να εξευγενίζει εμπράκτως τα ήθη, να εξημερώνει τις κτηνώδεις κλίσεις του ανθρώπου. Δεύτερον, το ότι δεν είχε ποτέ άμεση επίδραση στις λαϊκές μάζες, καθώς δεν προσπάθησε ποτέ να τις πλησιάσει ούτε να τις κατανοήσει επί της ουσίας. Και ασφαλώς, από το ίδιο το περιεχόμενό του, δεν θα μπορούσε ποτέ να ικανοποιήσει το αρχέγονο και ορμέμφυτο, κατεξοχήν ανορθολογικό, ένστικτο του μίσους και της αντιπαλότητας, της αντιπαράθεσης και της ρήξης με τον εχθρό. Άντριαεν Πίτερτς φαν ντε Φέννε, “Ψαρεύοντας Ψυχές”, 1614. Rijksmuseum, Άμστερνταμ. Μια αλληγορία του φθόνου μεταξύ των διαφόρων θρησκευτικών δογμάτων κατά τη διάρκεια της δωδεκάχρονης ανακωχής ανάμεσα στην Ολλανδική Δημοκρατία και την Ισπανία. Αριστερά οι Προτεστάντες πάστορες και ηγέτες της πολιτείας (συμπεριλαμβανομένου του πρίγκιπα Μόριτς) και δεξιά οι αρχιδούκες που κυβερνούσαν τον Νότο, με αναρίθμητους Καθολικούς κληρικούς. Την εποχή του Έρασμου, πράγματι, σημειώνεται ένα από τα σφοδρότερα ξεσπάσματα μαζικού εθνικιστικού-θρησκευτικού πάθους και παραλογισμού που έχει γνωρίσει η Ιστορία, υπό τη μορφή της αναμέτρησης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με το πολυσύνθετο κίνημα της Μεταρρύθμισης· και καθώς, ενόψει ενός κοσμογονικού διχασμού, ο Έρασμος αποφεύγει ως το τέλος να διαλέξει πλευρά με τρόπο κατηγορηματικό και δεσμευτικό (μολονότι, ασφαλώς, έζησε και πέθανε καθολικός), ηττάται εντέλει από την Ιστορία και επισκιάζεται από τους πολύ πιο ορμητικούς και παθιασμένους ή εμπαθείς αναμορφωτές. Ο Έρασμος πεθαίνει μόνος, δηλαδή αποξενωμένος ή και περιφρονημένος και από τις δύο πλευρές, πλην όμως ελεύθερος και αδέσμευτος. Η τραγική του αυτή μοίρα, το τραγικό βάρος της μέσης οδού, είναι αυτό που ενδυναμώνει τους αδελφικούς δεσμούς μας, το αίσθημα της αλληλεγγύης μας, με το πρόσωπό του. To όραμα του Ουμανισμού και του Έρασμου ειδικότερα είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν των ευρύτερων ιστορικών συγκυριών, μιας εποχής μεταβατικής, γόνιμης και ιλιγγιώδους (δεύτερο κεφάλαιο, «Μια ματιά στην εποχή»). Προεξάρχον χαρακτηριστικό της είναι η θεαματική διεύρυνση του γνωστού μέχρι τότε κόσμου και των φυσικών οριζόντων, μέσω των ατρόμητων θαλασσοπόρων και των εντυπωσιακών ανακαλύψεών τους, οι οποίες προκαλούν βαθιές ανακατατάξεις στην ίδια την αντίληψη του χρόνου και του χώρου. Οι πρωτοφανείς αυτές εξελίξεις συνεπιφέρουν, όπως είναι αναμενόμενο, και τη διεύρυνση των οριζόντων της σκέψης, του ερευνητικού πνεύματος, της φαντασίας. Η διάχυτη πνευματική ανησυχία, που προέρχεται από την ενίσχυση (ή την αποκατάσταση, ύστερα από τον Μεσαίωνα) της πίστης στη δύναμη του ανθρώπου και των νοητικών του δυνατοτήτων, επιφέρει, με τη σειρά της, την αμφισβήτηση του δόγματος και την επανεξέταση ποικίλων θεολογικών ζητημάτων ή δεδομένων. Η Επιστήμη στέκεται τώρα δίπλα στην Εκκλησία ως ένας πρόσθετος παράγοντας δύναμης και ως φορέας εξουσίας, και κάτι φαίνεται ότι θα αλλάξει. Με τα λόγια του Τσβάιχ: «τώρα ή ποτέ δίνεται η ευκαιρία στο πνεύμα να ανανεώσει τον κόσμο». Πίσω σε μια μικρή γωνιά της σημερινής Ολλανδίας, ο νεαρός Έρασμος ψάχνει τον δρόμο του μέσα σε αυτήν την έμπλεη προσδοκιών εποχή και εν μέσω προσωπικών δυσχερειών και προσκομμάτων (τρίτο κεφάλαιο, «Σκοτεινή νεανική ηλικία»). Τη μαθητεία του σε καλά σχολεία (κυρίως αυτό του Ντέβεντερ) την ακολουθεί ο οιονεί καταναγκαστικός εγκλεισμός του στο αυγουστινιανό μοναστήρι του Στέυν (συνεπεία του θανάτου των γονιών του από την πανώλη), όπου και χρίεται ιερέας· η ευτυχής ανάληψη καθηκόντων ως γραμματέας Λατινικών του επισκόπου του Καμπραί· και οι ασφυκτικές σπουδές του στο βδελυρό, όπως ο ίδιος το χαρακτηρίζει, Κολλέγιο του Μονταιγκύ στο Παρίσι. Εκεί είναι όπου ο Έρασμος συνειδητοποιεί για τα καλά το πόσο βαθιά αποστρέφεται τον σχολαστικισμό και τον στείρο κόσμο του, το πόσο ασύμβατος είναι αυτός ο κόσμος με το δικό του ανήσυχο, ευκίνητο και πολυσχιδές πνεύμα. Καθοριστική καμπή για την πνευματική εξέλιξη και τον προσανατολισμό του Έρασμου είναι το πρώτο ταξίδι του στην Αγγλία και η γνωριμία του με σπουδαίους ανθρώπους των γραμμάτων και του πολιτισμού, όπως τον Τζον Κόλετ και τον Τόμας Μορ. Σε αυτό το βαθιά καλλιεργημένο και ανοιχτό περιβάλλον, ο Έρασμος γίνεται πια ένας πραγματικός κοσμοπολίτης, ένας γνήσιος πολίτης του κόσμου, υπεράνω των συνόρων και των λαών, υπεράνω προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών. Αναδύονται δύο δεσπόζοντα χαρακτηριστικά της ψυχοσύνθεσής του. Το πρώτο είναι η βαθύτατη ανάγκη του για ανεξαρτησία, που τον ωθεί να αποφεύγει, ευγενικά, ευέλικτα και με ένα σωρό προσχήματα, τη δέσμευση σε οποιαδήποτε μόνιμη επαγγελματική θέση ή αξίωμα, παρ’ όλη την υλική του ανέχεια. Όσο κι αν αλλάζει συχνά τόπο και ειδικές συνθήκες διαμονής, ο Έρασμος παραμένει κλεισμένος στον “tour d’ivoire” του, μακριά από ανθρώπινες δεσμεύσεις και συνεξαρτήσεις, λατρεύοντας, πάνω από όλα, τα βιβλία ακόμα και ως φυσικά αντικείμενα. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η μη επαναστατική φύση του, η συνεπής και καταφανής προτίμησή του για τη χρήση της διπλωματικής οδού στη θέση της ευθείας, και πολύ περισσότερο της οξείας, αντιπαράθεσης.[1] Ως προς την πνευματική του δραστηριότητα, ο Έρασμος διακρίνεται για την έκταση και το εύρος παρά για το βάθος του. Αυτό που κατά κύριο λόγο επιδιώκει (και κατορθώνει) είναι η ολοένα διαυγέστερη και διεισδυτικότερη κατανόηση των κοινώς και άμεσα αντιληπτών καταστάσεων και ιδεών, όχι μια συνταρακτική ανακάλυψη ούτε η σχολαστική και αποστειρωμένα φιλοσοφική εμβάθυνση σε έννοιες αφηρημένες. Γίνεται, έτσι, πρόδρομος των Διαφωτιστών, των Εγκυκλοπαιδιστών και των παιδαγωγών του 19ου αι., οι οποίοι, όμως, μάλλον τη μέθοδό του υιοθέτησαν παρά το ζωηρό, αιχμηρό και πολυμορφικό πνεύμα του. Αυτό που πρωτίστως αναδεικνύεται με τον Έρασμο, στην Ευρώπη του 16ου αιώνα, είναι μια νέα δύναμη, η δύναμη του συγγραφέα, η δύναμη της πένας, η οποία μπορεί να αποδειχθεί πολύ πιο αποτελεσματική, ανατρεπτική και επικίνδυνη από τις άτσαλες, θερμόαιμες επιθέσεις των ζηλωτών. Ο Έρασμος, πράγματι, με τη λεπτή και ιδιοφυή του σάτιρα, ιδίως σε έργα όπως τα Colloquia (Συνομιλίες) και το Laus stultitiae (Μωρίας Εγκώμιον), καταφέρνει συστηματικά να ξεγλιστρά από τη λογοκρισία («υπερβολικά προσεκτικός για να γίνει κάποια στιγμή ήρωας...»), προετοιμάζοντας ανεπαίσθητα τα εκρηκτικά υλικά της Μεταρρύθμισης. Φωτίζει έτσι τον δρόμο, έναν καινούργιο και πολλά υποσχόμενο δρόμο που θα διαβούν άλλοι. Μια παρένθεση στη σκιαγράφηση της απρόσκοπτης πνευματικής άνθισης του Έρασμου αφιερώνεται στη θαυμάσια απεικόνισή του από τον Χανς Χόλμπαϊν τον Νεώτερο – μία μόνο ανάμεσα στις πολυάριθμες αναπαραστάσεις του (τέταρτο κεφάλαιο, «Προσωπογραφία»). Με την παραστατικότητα ενός δεύτερου ζωγράφου, ο Τσβάιχ περιγράφει τα σωματικά χαρακτηριστικά και τους σωματικούς περιορισμούς του Έρασμου, τη φιλάσθενη κράση του και τη συνεπακόλουθη νοσοφοβία και ατολμία του. Πίσω από αυτά τα άνευρα και καχεκτικά σχεδόν χαρακτηριστικά, ωστόσο, και γυρνώντας στο πορτρέτο του Χόλμπαϊν, διαφαίνεται η υπόκωφη ένταση της πνευματικής δημιουργίας του εικονιζόμενου, κυρίως στο γαλανό, διαυγές μάτι, «το μεγαλειώδες πνευματικό μάτι» που έχει το μοναδικό ταλέντο να ανιχνεύει ολόγυρα, να εντοπίζει και να φωτίζει, έστω και δίχως να επιλύει, όλα τα προβλήματα που έχουν κάποια σημασία. Και έρχεται η στιγμή όπου ο Έρασμος βρίσκεται το απόγειο της δόξας του και όπου φτάνουν να τον διεκδικούν όλοι οι ισχυροί του κόσμου, κοσμικοί και κληρικοί (πέμπτο κεφάλαιο, «Χρόνια πνευματικού μεγαλείου»). Τρία από τα δημοφιλέστερα έργα του γίνονται λαμπρές επιτυχίες σαν από σύμπτωση, σαν να μην το είχε o ίδιος δρομολογήσει ή καν φανταστεί. Πρώτον, το Laus stultitiae (Μωρίας Εγκώμιον), που γράφεται στο πόδι, ως μια φαινομενικά ανέμελη και ανώδυνη σάτιρα για να περάσει η ώρα. Το παιχνίδισμα αυτό αποδεικνύεται, ωστόσο, ένα ιδιοφυές παιχνίδι με μάσκες, μέσω του οποίου ο Έρασμος –διά στόματος της Μωρίας (Stultitia)– καυτηριάζει όλες τις κεντρικές μορφές κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας, και προσφέρει πολύτιμο καύσιμο στους μεταγενέστερους (Ραμπελαί, Σπινόζα, Βολταίρο, Λέσινγκ κ.ά.). Δεύτερον, το Enchiridion militis christiani (Εγχειρίδιο του χριστιανού στρατιώτη), που γράφεται συγκυριακά, ως μια προσπάθεια επαναφοράς του παραστρατημένου συζύγου κάποιας κυρίας της καλής κοινωνίας στον σωστό δρόμο. Στον πρακτικό, τρόπον τινά, αυτόν οδηγό, ο Έρασμος κάνει εντέλει κάτι πολύ σοβαρότερο, καθώς εκθέτει για πρώτη φορά την ατομική του αντίληψη της καλής, αξιότιμης ζωής, τη λεγόμενη «φιλοσοφία του Χριστού» (“philosophia Christi”), που νοείται ως μια εσωτερικευμένη μορφή ευσέβειας και ηθικής, στη θέση της άγονης ή υποκριτικής τυπολατρίας και «του γράμματος του νόμου». Τρίτον, το Novum Instrumentum, η εξόχως σημαντική και τολμηρή κριτική έκδοση της Καινής Διαθήκης, με αποκαταστημένο ελληνικό κείμενο και νέα λατινική μετάφραση στη θέση της Βουλγάτας, που αποτελεί σταθμό τόσο από θεολογική όσο και από φιλολογική άποψη. Κοινό νήμα αυτών των έργων, και πηγή της τόσο μεγάλης δημοφιλίας του Έρασμου σε αυτά τα χρόνια της δόξας του, είναι ότι ακόμα και μέσα στην πιο σκληρή του σάτιρα ο ουμανιστής παραμένει μια φύση συγκαταβατική και ευμενής προς τον κόσμο, μια φύση ανθρώπινη και παρηγορητική, σε μια εποχή όπου μαίνεται ο φανατισμός, η έξαψη, ο διχασμός, η άγρια έριδα. Αυτή είναι η (μόνη) στάση που συνάδει με το πανανθρώπινο όραμα του Ουμανισμού (έκτο κεφάλαιο, «Μεγαλείο και όρια του Ουμανισμού»). Χρέος της ανθρωπότητας, κατά το όραμα αυτό, είναι να ζήσει από τούδε και στο εξής σε αδελφική σύμπνοια λαών και ανθρώπων, καταστέλλοντας τις παθογένειες της ζωώδους φύσης της. Προκύπτει, ως εκ τούτου, πως ο Ουμανισμός δεν πρόκειται να επικρατήσει με την επιβολή και την καταδυνάστευση· εθελοντικά θα προσχωρήσει σε αυτόν τον πεφωτισμένο κύκλο οποιοσδήποτε το επιθυμεί, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής ή κοινωνικής τάξης. Όνειρο των ουμανιστών είναι η ευνοϊκή, καλοπροαίρετη κυριαρχία της αριστοκρατίας της μόρφωσης· όσο περισσότερους ανθρώπους από το κατώτερο στρώμα (των αμαθών) έλξει αυτή η αριστοκρατία του πνεύματος, τόσο περισσότερο θα εξαλειφθούν από την ανθρωπότητα τα βάρβαρά της ένστικτα και τα απότοκά τους (πρωτίστως ο απεχθέστατος πόλεμος). Η ιδέα της προόδου αντιμετωπίζεται ως ηθικό ιδεώδες και επικρατεί μια μάλλον αφελής υπεραισιοδοξία ως προς τη δύναμη του πολιτισμού να εξευγενίζει και να εξημερώνει τα ήθη. Εδώ εδράζεται εν μέρει και η αιτία της σχετικά ταχείας πτώσης του, η τραγωδία του Ουμανισμού. Αφενός σε αυτήν την υπεραισιόδοξη, θρησκευτική σχεδόν, πίστη των ουμανιστών στις εγγενείς δυνάμεις της ανθρωπότητας και αφετέρου στην αποστασιοποίησή τους, την έλλειψη ουσιαστικής επαφής τους με το λαϊκό στοιχείο (ως το κατώτερο στρώμα που τελεί σε άγνοια και, άρα, σε αβουλία). Και να που ξεχύνεται ο Λούθηρος, του οποίου η θέληση θα γίνει πράξη, ακριβώς επειδή αυτός είναι κάποιος που μιλάει στις μάζες και ακριβώς επειδή θα ριχτεί όλος πυγμή στη μάχη. Η κλιμακούμενη αυτή αντιπαράθεση Έρασμου και Λούθηρου αποτελεί και την κορύφωση του βιβλίου (έβδομο κεφάλαιο, «Ο μεγάλος αντίπαλος»). Η δι’ αλληλογραφίας επαφή των δύο ανδρών ξεκινά εντελώς επιπόλαια και αθόρυβα, ενόσω ο Λούθηρος είναι ακόμη ένας άσημος νεαρός αυγουστινιανός μοναχός, και συνεχίζεται με την επίμονη και επίπονη προσπάθεια του Έρασμου να παραμείνει αποστασιοποιημένος και ανεπηρέαστος από εξωτερικές ντιρεκτίβες και επεμβάσεις. Ο Τσβάιχ ανατέμνει τις θεμελιώδεις αντιθέσεις των δύο ανδρών τόσο σε επίπεδο σωματικό όσο και, προπαντός, σε επίπεδο ιδιοσυγκρασίας και χαρακτήρα. Πρόκειται για δύο φύσεις βαθιά και οργανικά ασύμβατες, ακόμα και όταν οι πεποιθήσεις και οι διαπιστώσεις τους συμπίπτουν (και πράγματι οι δυο τους βρίσκονται σε συμφωνία σχετικά με διαδεδομένες παθογένειες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, όπως τα συγχωροχάρτια), ούτως ώστε η κοσμογονική τους αναμέτρηση κρίνεται αναπόφευκτη. Αυτό που χωρίζει τον Έρασμο και τον Λούθηρο είναι πρωτίστως η μέθοδος, ο τρόπος, όχι το περιεχόμενο και η ουσία. «Όμως ενώ ο Έρασμος συστήνει μια βαθμιαία θεραπεία [για την Εκκλησία], μια προσεκτική και σταδιακή αιμοκαθαρτική διαδικασία με ενέσεις λογικής και διακωμώδησης, ο Λούθηρος προχωρεί στην αιματηρή τομή». Με διαλλακτικότητα και ευελιξία, όσο και ανυπόκριτη κατανόηση των ανθρώπινων περιορισμών και αδυναμιών, ο Έρασμος εργάζεται για μια επίλυση των ζητημάτων στο αιθέριο πεδίο του λόγου και του στοχασμού, μακριά από τις εμπαθείς και σπασμωδικές εκδηλώσεις των μαζών, ενώ αναγνωρίζει την αξία ή την ανάγκη της επιλεκτικής σιωπής, της στρατηγικής υποχώρησης. Στο άλλο άκρο, δεσπόζει η μονοκόμματη και χειμαρρώδης ορμητικότητα του απόλυτου και ακλόνητου στις πεποιθήσεις του, καθόλα απρόθυμου να σιωπήσει ή να κάνει την παραμικρή υποχώρηση, Λούθηρου. Όπως ο ίδιος ο Λούθηρος συνοψίζει (καταγγελτικά) σε μια από τις λάβρες επιστολές του, τον Έρασμο τον ενδιαφέρουν περισσότερο τα ανθρώπινα, τον ίδιον τα θεϊκά. Στο πρόσωπο και στον θρησκευτικό-θεολογικό αγώνα του Λούθηρου, ωστόσο, και χωρίς ο ίδιος να το έχει επιδιώξει, βρίσκει πρόσφορη έκφραση η συσσωρευμένη δυσαρέσκεια του γερμανικού λαού για την οικονομική του εκμετάλλευση, την αφαίμαξή του από τη ρωμαϊκή Κουρία – για ζητήματα δηλαδή απολύτως γήινα και χειροπιαστά. «Χωρίς ο ίδιος να το επιθυμήσει, χωρίς ίσως απόλυτα να το συνειδητοποιήσει, έχει καταστεί … ένα σημαντικό πιόνι στη σκακιστική παρτίδα μεταξύ του πάπα, του αυτοκράτορα και των Γερμανών αρχόντων». Στον Έρασμο, πάλι, έχει πέσει ένα βαρύτατο ιστορικό καθήκον, να προστατέψει την ενότητα της Εκκλησίας, της Ευρώπης και της ανθρωπότητας ολόκληρης, που απειλείται πια με αφανισμό, με μόνο όπλο την πένα του, ως ο μοναχικός, ή και ο μόνος, ενσαρκωτής της λογικής και της νηφαλιότητας ανάμεσα στο πλήθος των φανατισμένων και των αψίθυμων. Υπ’ αυτό το πρίσμα πρέπει να ιδωθεί και ο ρόλος του στη Δίαιτα της Βορμς (1521), στην οποίαν ο Λούθηρος αρνείται ρητά να κάνει πίσω, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί. Ο Έρασμος επιλέγει να απουσιάσει από τη Δίαιτα, πλην όμως παρέχει την έμμεση συνδρομή του μέσω των παραινέσεών του προς τον Φρειδερίκο Γ΄ της Σαξονίας – όπου με δυο λόγια προτείνει μετριοπαθή λύση και αυτοσυγκράτηση ως προς την αντιμετώπιση του Λούθηρου. Προσφέρει, έτσι, σημαντική βοήθεια στη Μεταρρύθμιση σε μια στιγμή ιδιαίτερα αποφασιστική, χωρίς ωστόσο να εμπλακεί ποτέ ανοιχτά, χωρίς να ρίξει τον εαυτό του στον αγώνα. Ο Έρασμος προσπαθεί επίμονα, και εν πολλοίς μάταια, να αποτραβηχτεί από όλη τη διαμάχη, τον ορυμαγδό και τη φασαρία (όγδοο κεφάλαιο, «Ο αγώνας για την ανεξαρτησία»). Το μόνο που ποθεί με όλη του την καρδιά είναι η ησυχία, η γόνιμη σιωπή, η περισυλλογή και οι μελέτες του (“Consulo quieti meae”), το να του δοθεί η χάρη να παραμείνει απλός θεατής (“spectator”) αυτής της επερχόμενης τραγωδίας, αυτού του οικουμενικού πολέμου, εφόσον δεν μπορεί (πια) να τον αποτρέψει. Το μόνο που θέλει είναι η ειρήνη. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι επικίνδυνη πολυτέλεια σε κρίσιμους καιρούς. Ο Έρασμος έχει βρεθεί σε δεινή θέση, καθώς και τα δυο στρατόπεδα, καθολικοί και προτεστάντες, τον μέμφονται, ενώ όλοι οι ισχυροί του κόσμου απαιτούν από αυτόν να πάρει ξεκάθαρη θέση, να διαλέξει πλευρά δημοσίως· και σε τέτοιες καθοριστικές στιγμές, η θέση όποιου επιλέγει να παραμείνει ανένταχτος θα είναι πάντοτε η πιο επισφαλής. Σε μια προσπάθεια να ξεφύγει από τις πιέσεις, λοιπόν, ο Έρασμος φεύγει όπως-όπως από την καθολική, συντηρητική Λέβεν και μετακομίζει στην πιο φιλελεύθερη και ανεκτική Βασιλεία, η οποία θα γίνει το ακριβό του καταφύγιο για τα επόμενα οκτώ χρόνια. Εκεί, άλλωστε, έχει την έδρα του και ο αγαπημένος εκδότης και επί μακρόν συνεργάτης του, ο Γιόχαν Φρόμπεν. Οι εκκλήσεις, οι προτροπές και οι πιέσεις συνεχίζονται ακάθεκτες. Ο πολύς Άλμπρεχτ Ντύρερ κάνει μια δραματική έκκληση στο πνεύμα του Έρασμου να αφυπνισθεί και να συνταχθεί στον αγώνα (της Μεταρρύθμισης), ενώ η τραγική έκβαση της υπόθεσης με τον Γερμανό ποιητή και ουμανιστή Ούλριχ φον Χούτεν, άλλοτε φίλο και αφοσιωμένο θαυμαστή του Έρασμου, πυροδοτεί την απόφαση του δεύτερου να γράψει τελικά εναντίον του Λούθηρου. Αγνώστου καλλιτέχνη, “Θρίαμβος του Λούθηρου”, 1566-1568. Rijksmuseum, Άμστερνταμ. Για αυτή τη δημόσια, ανοιχτή αντιπαράθεση ο Έρασμος στρατηγικά και με μαεστρία επιλέγει ένα ζήτημα θεωρητικό, θεολογικό και μάλλον περιφερειακό ως προς τις πρακτικές εξελίξεις, το πανάρχαιο ζήτημα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου (ένατο κεφάλαιο, «Η μεγάλη αντιπαράθεση»). Δημοσιεύει, έτσι, την πραγματεία De libero arbitrio (1524). Ο Λούθηρος, ωστόσο, έχει να αντιμετωπίσει προβλήματα πολύ πιο άμεσα και απτά. Καθώς άθελά του απελευθέρωσε δυνάμεις αχαλίνωτες οι οποίες στην ουσία αποδυναμώνουν τη δική του επανάσταση κατά του παπισμού, και καθώς παρακολουθεί πια τον καθαρά πνευματικό του αγώνα να γίνεται φυσικός και υλικός (Πόλεμος των Χωρικών κ.λπ.), περιέρχεται, με τρόπο πικρά ειρωνικό, στη θέση του Έρασμου. Και ακριβώς όπως ο πιο μισητός του αντίπαλος, αρχικά προσπαθεί να κρατήσει στάση ουδέτερη και εξισορροπιστική, εντέλει όμως υποχρεώνεται να πάρει θέση. Με τον χαρακτηριστικό ασυγκράτητο, σχεδόν αιμοδιψή πια τρόπο του, ο Λούθηρος καταδικάζει τη γερμανική επανάσταση των χωρικών. Μπαίνει, λοιπόν, η οριστική σφραγίδα στο σχίσμα μεταξύ Ουμανισμού και γερμανικής Μεταρρύθμισης. «Το εράσμειο και το λουθηριανό, σύνεση και πάθος, πανανθρώπινη θρησκεία και φανατική πίστη, το υπερεθνικό και το εθνικό, το πολύπλευρο και το μονόπλευρο, η ευλυγισία και η ακαμψία μπορούν να συνυπάρξουν όσο το νερό με τη φωτιά. Όποτε έρχονται πάνω στη γη τα δύο αυτά στοιχεία σε επαφή, το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό». Όταν και η Βασιλεία πέφτει πια στα χέρια φανατισμένων προτεσταντών, ο εξηντάχρονος Έρασμος, ο άνθρωπος της μέσης οδού, που απεχθάνεται όσο τίποτα τον δογματισμό και τις βίαιες εξάρσεις, αναγκάζεται να εγκαταλείψει και αυτή την αγαπημένη του πόλη (όπως ακριβώς είχε προηγουμένως αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη Λέβεν) για το μικρό, φιλήσυχο Φράιμπουργκ. Αποσυρμένος πλέον στο κελί του μελετητή, αποκαμωμένος και καταπτοημένος, ο Έρασμος έχει μόνη συντροφιά και παρηγοριά του την εργασία, που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ (δέκατο κεφάλαιο, «Το τέλος»). Ακάθεκτος συνεχίζει τη φιλολογική παραγωγή του, πρωτίστως τις εκδόσεις Πατερικών κειμένων. Η ηθελημένη απουσία του από την κρίσιμη Δίαιτα του Άουγκσμπουργκ του 1530 (δεύτερη φορά μετά την απουσία του από την πιο ηρωική Δίαιτα της Βορμς), στην οποία διατυπώνονται και κατοχυρώνονται οι κανονιστικές αρχές της λουθηρανικής πίστης, σηματοδοτεί «την τελευταία, την αποφασιστική ήττα της εράσμειας ιδέας». Μέχρις ότου ο γερασμένος Έρασμος, σκιά πια του εαυτού του, αισθάνεται μια ανεξήγητη επιθυμία να ταξιδέψει, να επιστρέψει, στην πατρική του γη, τη Βραβάντη. Το ταξίδι αυτό θα παραμείνει ανεκπλήρωτο, καθώς ο Έρασμος θα πεθάνει από φυσικά αίτια στη Βασιλεία, στην οποίαν είχε ενδιαμέσως καταλύσει. «Μια τελευταία ανάσα, και τώρα έχει κι ο ίδιος αυτό που πόθησε όσο τίποτα άλλο στη ζωή του για την ανθρωπότητα: την ειρήνη». Είναι η ώρα για τον απολογισμό (ενδέκατο κεφάλαιο, «Η παρακαταθήκη του Έρασμου»). Ο Τσβάιχ αντιπαραθέτει τον Έρασμο με τον Μακιαβέλι και τα δυο εκ διαμέτρου αντίθετα, όπως ο ίδιος τα εκλαμβάνεται, αξιακά τους συστήματα. Αυτό που επικράτησε στην πράξη και αυτό που καθόρισε τη δραματική εξέλιξη της ευρωπαϊκής ιστορίας δεν είναι η εράσμεια αντίληψη της συμφιλίωσης και μιας ανθρωπιστικής πολιτικής που τοποθετεί την ηθική σε ύψιστη θέση, αλλά η κοσμοθεωρία του Μακιαβέλι, που ανακηρύσσει σε μοναδική και απόλυτη αξία την απτή επιτυχία του ηγεμόνα και του λαού του – με την αδίστακτη χρήση κάθε μέσου πολιτικής ισχύος και με κάθε κόστος. Τον Έρασμο τον προσπέρασε η Ιστορία. Κι όμως, η ήττα αυτής της «ιδιόμορφα νεωτερικής και ταυτόχρονα άχρονης μορφής» ενέχει μια εξίσου άχρονη νίκη. Ένα από τα πιο γλυκόπικρα, και συνάμα συζητήσιμα ως προς τη συνοχή και τις προεκτάσεις τους, συμπεράσματα του Τσβάιχ, ως το alter-ego του Έρασμου[2], είναι πως μόνο τα ιδανικά που δεν (δι)εφθάρησαν μέσω της υλοποίησής τους –της έκθεσής τους στον στίβο της πραγματικότητας– «γνωρίζουν την αιώνια επάνοδο», καθώς είναι αυτά που συνεχίζουν να εμψυχώνουν την κάθε γενιά, να την ανατροφοδοτούν με το περιπόθητο κίνητρο και την ώθηση για την ηθική ανάταση και τον «εξανθρωπισμό» της – είτε ως «σπουδαία υπόσχεση» είτε ως «πανάρχαιο, ανανεούμενο όνειρο» είτε ως «παρήγορη ψευδαίσθηση». Έτσι και το όραμα του Έρασμου για μια δίκαιη, συνεργατική και έλλογη οργάνωση της (παν)ανθρώπινης κοινωνίας, πάνω από τα ιδιοτελή, χαοτικά και παροδικά πάθη και τους τραχείς τυχοδιωκτισμούς, η ανυποχώρητη πίστη του στον άνθρωπο κόντρα σε όλο το σαρωτικό μίσος και την άτι της εποχής του, δεν ήταν παντελώς μάταια. Πλειάδα πεφωτισμένων επιγόνων των ερασμικών αξιών (από τον Μονταίν, τον Ντιντερό, τον Βολταίρο και τον Σπινόζα μέχρι τον Καντ, τον Τολστόι, τον Γκάντι και τον Ρολλάν) άναψαν από το «μικρό, πυρακτωμένο φιτίλι» του Έρασμου τη δική τους δάδα. Εργάστηκαν, δηλαδή, με καθαρή ηθική δύναμη, επίγνωση και διαύγεια, ιδίως σε ερεβώδεις καιρούς, για τα «μετά βίας εφικτά» (“kaum erfüllbaren”) αιτήματα της συνεννόησης, της ανεκτικότητας, της αξιοπρέπειας, της ελευθερίας και της ειρήνης. Είναι καθήκον μας, ως έλλογων όντων, να μην τις θεωρήσουμε ποτέ, αυτές τις «σχεδόν μη εκπληρώσιμες» διεκδικήσεις, παντελώς μάταιες, να μην αφήσουμε τη δάδα να σβήσει. [1] Στη μικροκλίμακα του διανοητικού στίβου, βέβαια, στις μεμονωμένες τριβές και τις ειδικές διαφωνίες μεταξύ μελετητών για επιμέρους πνευματικά, επιστημονικά ή καλλιτεχνικά ζητήματα, δεν θα ισχυριζόταν κανείς τόσο αβίαστα ότι ο Έρασμος απέφευγε τις συγκρούσεις ή και ότι δεν ήθελε να έχει τον τελευταίο λόγο (αρκεί να ανατρέξει κανείς στον ένατο τόμο των απάντων του που περιλαμβάνει κείμενα πολεμικής [Apologiae]). [2] Jacob Golomb, “Erasmus: Stefan Zweig’s Alter-Ego”, στο Mark H. Gelber, (επιμ.), Stefan Zweig Reconsidered: New Perspectives on his Literary and Biographical Writings, Max Niemeyer Verlag, Βερολίνο - Βοστώνη 2007, 7-20.

Η θριαμβευτική ήττα του Έρασμου

Σύνδεση