Ένας συγγραφέας διπλωμάτης — Ίβο Άντριτς

Ίβο Άντριτς, Για τη γέννηση του Φασισμού, μτφρ. εισαγωγή και επίμετρο Ανδρέας Λυμπεράτος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2024, σελ. 126 Κανείς, φίλος ή εχθρός, δεν θα μπορούσε να κατανοήσει τον σύγχρονο κόσμο δίχως να λάβει υπ’ όψιν του τον φασισμό.Μπενίτο Μουσολίνι Από τον ριζοσπαστισμό στη σύνεση, από τη σύνεση στον συμβιβασμό, από τον συμβιβασμό στη διχοστασία, από τη διχοστασία στην απόσυρση κι από εκεί στη μεγάλη δόξα – αυτή η διαδρομή θα μπορούσε να συνοψίζει τις φάσεις της ζωής του Ίβο Άντριτς. Γεννημένος το 1892 κοντά στο Σαράγιεβο, συνελήφθη μετά τη δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου, ως φίλος του Γκαβρίλο Πρίντσιπ και μέλος μιας από τις άφθονες εθνικιστές ομάδες της εποχής, με αποτέλεσμα να περάσει στη φυλακή κι έπειτα στην εξορία όλο τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Παιδί φτωχής οικογένειας, άρχισε σπουδές στο πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ και τις συνέχισε στη Βιέννη, μαζί με μια πρώιμη λογοτεχνική καριέρα. Πολυμαθής και πολύγλωσσος, εντάχθηκε στον διπλωματικό κλάδο κι οδηγήθηκε από το Βατικανό, το 1920, στο Βερολίνο το 1939, ως πρέσβης της Γιουγκοσλαβίας. Έτσι, στη δεκαετία του ’20, παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς την άνοδο του Μουσολίνι στην εξουσία και το διανοητικό κλίμα στην ταραγμένη πολιτική ζωή της Ιταλίας. Καρπό αυτής της περιόδου αποτελεί η περιλαμβανόμενη στο συγκεκριμένο βιβλίο αρθρογραφία του σε γιουγκοσλαβικά έντυπα. Τη χαρακτηρίζει εξαιρετική διαύγεια όσο και μια σύνεση που τείνει στον συμβιβασμό: αποστροφή προς τη φασιστική βία, αλλά κι ελπίδα για ενδεχόμενη βελτίωση και «μια ανώτερη και δικαιότερη τάξη πραγμάτων». Όμως, παρά την πλήρη επικράτηση του φασισμού στην Ιταλία και του ναζισμού στη Γερμανία, δεν αρνήθηκε θέση πρέσβη στο Βερολίνο και την αναγκαία χειραψία με τον Χίτλερ. Αυτή η διχοστασία τον διατήρησε στη θέση του ως το 1941, οπότε, μετά την κατάληψη της χώρας του από τους Ναζί, αποσύρεται στο σπίτι ενός φίλου στο Βελιγράδι. Εκεί περνά τον χαμό του Δευτέρου Παγκοσμίου, με το γιουγκοσλαβικό αντάρτικο να μαίνεται, γράφοντας ιστορικά μυθιστορήματα. Χάρη σε αυτά και τη διεθνή τους αναγνώριση γίνεται το 1946 πρόεδρος της Ένωσης Γιουγκοσλάβων Συγγραφέων, ενώ το 1961 βραβεύεται με το Νόμπελ λογοτεχνίας, «για την επική δύναμη με την οποία απεικονίζει την ιστορία της χώρας του», και πεθαίνει το 1975 ως ένδοξος λογοτέχνης – ο μόνος Σέρβος με Νόμπελ. Είναι υπερβολή να προσάψει κανείς καιροσκοπισμό στον Άντριτς. Ταιριάζει ίσως καλύτερα ο όρος «διχοστασία», με την έννοια της διλημματικής αμφιβολίας. Εξ απαλών ονύχων υπέρμαχος μιας ενιαίας Γιουγκοσλαβίας, εθνικιστής ήταν σίγουρα. Άλλο τόσο, όμως, ήταν και κοσμοπολίτης. Σίγουρα απεχθανόταν τον φασισμό και μεταξύ 1939-1941, πριν παραιτηθεί από τη θέση του πρέσβη, κατάφερε να γλιτώσει από φυλακίσεις πολλούς πολωνούς διανοούμενους, των οποίων η χώρα βρισκόταν ήδη υπό γερμανική κατοχή. Γι’ αυτό και, μετά τον πόλεμο, η κυβέρνηση Τίτο τον τίμησε ως σπουδαίο λογοτέχνη. Ωστόσο, η ίδια η διαύγεια και η σύνεση που τον έκαναν να καταδικάζει σφόδρα τον Μουσολίνι και τους μελανοχίτωνές του, δεν τον εμπόδιζαν να πιστεύει ότι: «Ο καιρός ζητάει αφέντες και φαίνεται πως οι μεγάλες ευκαιρίες, σαν κοιμισμένες πριγκίπισσες, περιμένουν παντού ισχυρά και θαρραλέα άτομα» (σ. 39). Γραμμένη το 1923, μια τέτοια παρατήρηση προοιωνίζεται την μετά δέκα χρόνια άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Κάτι που ο Άντριτς το διέβλεπε, κατά ένα τρόπο, χωρίς όμως να είναι σε θέση να διακρίνει, από τότε, πού θα οδηγούσε. Αυτή τη «διχοστασία», ανάμεσα στον φλογερό αντιφασίστα αλλά και αφοσιωμένο εθνικιστή, στον αισθαντικό λογοτέχνη αλλά και ελισσόμενο διπλωμάτη, την εκθέτει αναλυτικά το επίμετρο του μεταφραστή, με τον μάλλον ατυχή τίτλο: «Η κοινοτοπία του διπλωματικού κακού», καθώς παραπέμπει ρητά στο γνωστό κείμενο της Χάννα Άρεντ με αφορμή τη δίκη του Άιχμαν, αμαυρώνοντας άδικα τη στάση του Άντριτς. Στην εισαγωγή παρουσιάζονται αδρομερώς τα βιογραφικά στοιχεία του Άντριτς και οι συνθήκες μέσα στις οποίες έγραψε τη σειρά των κειμένων του βιβλίου. Καλά μεταφρασμένο και συστηματικά υπομνηματισμένο, διαβάζεται με πολύ ενδιαφέρον. Το πιο σημαντικό, άλλωστε, είναι τα ίδια τα κείμενα. Κείμενα που αποκτούν χαρακτήρα κρίσιμης προειδοποίησης στις μέρες μας, καθώς, εντός φιλελεύθερων δημοκρατιών, πραγματικοί ή επίδοξοι δικτάτορες ασκούν μια αλλόκοτη σαγήνη σε ικανούς αριθμούς μαζών, έκθετων στον «θανατηφόρο βάκιλο του φασισμού»[1]. Όταν αναλάμβανε καθήκοντα πρέσβη στη Γερμανία του 1939, ο Άντριτς θα ήταν σίγουρα ενήμερος για τις πυρπολήσεις βιβλίων που οι Ναζί είχαν ξεκινήσει από τον Μάιο του 1933. Κι ασφαλώς θα γνώριζε τη ρήση του Χάινριχ Χάινε, από το 1821, ότι «εκεί όπου καίνε βιβλία σύντομα θα κάψουν και ανθρώπους». Αλλά στη Ρώμη του 1920, τριαντάχρονος ακόμα, κριτικάρει με ιδιαίτερη ενάργεια όχι μόνο την πολιτικά ταρασσόμενη Ιταλία, μα και την καλλιτεχνική της ατμόσφαιρα, με τους αναδυόμενους ή τους αναγνωρισμένους λογοτέχνες της οι οποίοι, έμμεσα ή άμεσα, συνέπρατταν στην εδραίωση του φασισμού. Τα δυο πρώτα άρθρα εστιάζονται στην προσωπικότητα του Μουσολίνι και τη θεατρική άνοδό του στην εξουσία: μαύρες στολές, παρελάσεις τροχάδην, μεγαλαυχείς ασυναρτησίες. Έτσι, ένα άτομο «με κουλτούρα κάτω του μετρίου, χωρίς βαθιά γνώση ούτε ενός συγκεκριμένου προβλήματος», πείθει τις μάζες πως είναι ο θεόσταλτος σωτήρας τους. Ζαλισμένες από την έκβαση ενός πολέμου που, για τους Ιταλούς, δεν σήμαινε ούτε ήττα αλλά ούτε και νίκη, οι μάζες τον βλέπουν σαν την ενσάρκωση αυτού που ο Ρουσσώ είχε αποκαλέσει «γενική βούληση» (volonté générale). Λίγο νωρίτερα, με τις ειδήσεις από τη νίκη των Μπολσεβίκων στη Ρωσία, η αναμονή ήταν για ένα «κόκκινο θαύμα». Σύντομα, η προσδοκία ξεθώριασε. Κι όπως το διατυπώνει ο Άντριτς, με όρους που θυμίζουν τον σαιξπηρικό Μάκβεθ, ο σοσιαλισμός πήρε ρόλο τραγικού ήρωα, «που συνεχίζει να κινείται για μια ολόκληρη σκηνή ακόμη, αν και το τέλος του δεν ήταν δύσκολο να το προβλέψει κανείς» (σ. 32). Η ελπίδα είχε στραφεί πλέον στο «μαύρο θαύμα». Με κατανοητή για τα δεδομένα της εποχής αμεροληψία, ο Άντριτς αναφέρει το διάχυτο ενδεχόμενο να «ξεφύγει ο Μουσολίνι από την επιρροή της δεξιάς και να δώσει τη δυνατότητα να εκφραστεί το νεολαιίστικο και θαρραλέο μεταρρυθμιστικό στοιχείο που έχει ακόμη απομείνει στον φασισμό» (σ. 41). Το 1923, τέτοιο ενδεχόμενο διέκριναν άλλωστε και φυσιογνωμίες της ευρωπαϊκής διανόησης σαν τον Έζρα Πάουντ ή τη Γερτρούδη Στάιν. Πιο επιφυλακτικός, ο Άντριτς θεωρεί πως τέτοιες προοπτικές δεν θα έχουν τύχη, μολονότι καταλήγει κρίνοντας ότι: «είμαστε υποχρεωμένοι να περιμένουμε την καθαρή και αλάνθαστη γλώσσα των γεγονότων». Η «καθαρή και αλάνθαστη γλώσσα των γεγονότων» μίλησε πολύ σύντομα, με απόλυτη σαφήνεια, κι αυτά της τα πορίσματα σχολιάζουν τα τέσσερα επόμενα άρθρα: Στις 10 Ιουνίου 1924 απάγεται και δολοφονείται άγρια ο γενικός γραμματέας του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Τζάκομο Ματτεόττι. Παρά την ατιμωρησία που απολάμβανε ο αιμοβόρος ζήλος των μελανοχιτώνων νταήδων, οι αντιδράσεις για το αποτρόπαιο έγκλημα κλονίζουν το φασιστικό καθεστώς, αυξάνοντας τον αριθμό των εχθρών του με «αυτοκτονική ταχύτητα», όπως εκτιμά ο Άντριτς στο επόμενο άρθρο (σ. 75), ενώ στο μεθεπόμενο αναλύει πώς, με μιαν επιθετική τακτική, ο Μουσολίνι αντεπεξέρχεται στις αντιδράσεις γι’ αυτή τη δολοφονία. Όσο για τον ξυλοδαρμό του Τζοβάνι Αμέντολα τον Ιούλιο του 1925, στο τέταρτο άρθρο, και τον εξαιτίας του ξυλοδαρμού θάνατο του αντιφασίστα δημοσιογράφου και πολιτικού που αγωνιζόταν για μια «Νέα Δημοκρατία» στην Ιταλία, επισκιάζεται από το ότι την ίδια μέρα που ο Αμέντολα υπέκυπτε στα τραύματά του έγινε απόπειρα δολοφονίας του Μουσολίνι. Κάθε άλλο γεγονός, εκείνη τη μέρα, έχασε τη σημασία του. Κι όπως καταλήγει το άρθρο: «η τραγική μοίρα του Αμέντολα εκπληρώθηκε έτσι μέχρι τέλους» (σ. 89). Τα τρία τελευταία άρθρα του βιβλίου αφορούν καλλιτέχνες-υποστηρικτές ενός καθεστώτος με ηγέτες οι οποίοι επαίρονταν για τον αναλφαβητισμό τους! Ο ίδιος ο Μουσολίνι καμάρωνε σε ένα συνέδριο του κόμματός του για το ότι δεν είχε διαβάσει ούτε μία σελίδα του Μπενεντέτο Κρότσε (φιλοσόφου και ιστορικού τέχνης με παγκόσμια αναγνώριση, ο οποίος έγινε αντιφασίστας μετά τη δολοφονία του Ματτεόττι), ενώ ο γενικός γραμματέας του κόμματος δήλωνε, στο ίδιο συνέδριο: «Ανέκαθεν μας γέμιζε φόβο η μεγάλη ευρυμάθεια της λεγόμενης “διανόησης”»! Δήλωση που αυτομάτως θυμίζει τη ρήση: «όταν ακούω τη λέξη κουλτούρα τραβώ το πιστόλι μου», από το θεατρικό έργο Λέο Σλάγκετερ, του Χανς Γιοστ (1933) – ρήση η οποία συχνά αποδίδεται λανθασμένα στον Χίμλερ, τον Γκέμπελς ή τον Γκαίρινγκ. Καλλιτέχνες-υποστηρικτές ενός τέτοιου καθεστώτος, λοιπόν, άξιζαν κάθε χλευασμό. Ο Άντριτς τους αντιμετωπίζει με λεπτή αλλά δηλητηριώδη ειρωνεία, παρουσιάζοντας ένα μυθιστόρημα κι ένα θεατρικό έργο του ηγέτη του φουτουρισμού και συντάκτη του περίφημου «φουτουριστικού μανιφέστου» Τομάζο Μαρινέττι, καθώς και ένα βιβλίο του πολυγραφότατου Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο. Μιλά εκεί για «ηχηρή κενότητα όλων των σελίδων» ή εξηγεί ότι: «Υποκλινόμαστε στην ομορφιά, αλλά όλα αυτά τα παρδαλά χρώματα και τα κουδουνίσματα δεν μπορούν να μας τραβήξουν την προσοχή και να μας εμποδίσουν να δούμε ότι εδώ υπηρετούνται μεγαλόφωνα ψεύτικοι θεοί» (σ. 107). Πιθανότατα, ο Ίβο Άντριτς διατήρησε τη νεανική του αποστροφή για τον φασισμό και τον συρφετό τυχάρπαστων επαρχιωτών που, αίφνης, «φόρεσαν μονόκλ και άρχισαν να αισθάνονται και να δείχνουν στους άλλους τι σημαίνει εξουσία» (σ. 61). Το ίδιο «απαίσιο κανκάν αριβιστών και λούμπεν» επαναλήφθηκε την επόμενη δεκαετία στη Γερμανία. Εκεί πια και αν δεν «υπηρετήθηκαν μεγαλόφωνα ψεύτικοι θεοί». Και στις δυο δεκαετίες, ωστόσο, ο ίδιος είχε να εκτελεί καθήκοντα διπλωμάτη και να συγχρωτίζεται με τέτοιους «ψεύτικους θεούς». Ίσως αυτή η συνθήκη να τον ενέπνευσε κατά την απόσυρσή του σε σπίτι φίλου στο Βελιγράδι, από το 1941 μέχρι το τέλος του πολέμου. Σε εκείνα τα χρόνια γράφει το σημαντικότερο λογοτεχνικό του έργο, Το γεφύρι του Δρίνου[2]. Όπου ένα προικισμένο αγόρι από τη Βοσνία, όπως ακριβώς και ο ίδιος, πέφτει το 1516 θύμα αρπαγής από τους Οθωμανούς. Προικισμένο, πράγματι, το αγόρι εξισλαμίζεται αλλά και γίνεται Βεζίρης σε τρεις διαδοχικούς Σουλτάνους, υπηρετώντας έτσι ένα παιδικό του όνειρο: να χτίσει μια γέφυρα στον ποταμό Δρίνο – το μακρύ σύνορο μεταξύ Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και Σερβίας. Γεφύρι μνημείο όσο και μάρτυρα των βιωμάτων και του δράματος των ανθρώπων που το διασχίζουν και συνδέονται με αυτό, από τα μέσα του 16ου αιώνα μέχρι το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν μια επέλαση των Σέρβων εναντίον της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας οδηγεί στην καταστροφή του τεσσάρων αιώνων γεφυριού. Σε άλλα έργα του, όπως Η δεσποινίδα[3] ή Το χρονικό του Τράβνικ[4], ο Άντριτς είτε επανέρχεται στο κλίμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και σε μια Σέρβα τοκογλύφο, στυγνή και άκαρδη με προτροπή του πατέρα της, είτε στην περίοδο των ναπολεόντειων πολέμων και μια Γιουγκοσλαβία έτοιμη, από τότε, να διαλυθεί στα εξ ων συνετέθη, όπως κι έγινε δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1975. Κάτι ανάλογο κάνει και στο Ο θάνατος στον τεκέ του Σινάν[5], συλλογή διηγημάτων στα οποία πάλι κυριαρχούν φυλετικές προστριβές Βόσνιων, Σέρβων, Κροατών και Μουσουλμάνων σε μικρές πόλεις ή χωριά, με την πατριαρχική ηθική και τα επί αιώνες αμετάβλητα έθιμα. Συνδυασμένα, όλα αυτά, με τη σχεδόν καφκική πανταχού παρουσία της καχύποπτης αστυνομίας δύο αυτοκρατοριών –Οθωμανικής και Αυστροουγγρικής– δεν επιτρέπουν να υπάρξει αίσθηση ασφάλειας σε κανέναν από τους ντόπιους. Τα περισσότερα έργα του ο Άντριτς τα έγραψε μετά το τέλος του πολέμου. Αλλά όταν ξεκινούσε τη διπλωματική του σταδιοδρομία το 1920, ως πρόξενος στο Βατικανό, ήταν ήδη γνωστός από ποιήματα ή πεζογραφήματα που είχαν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες. Όλα τους σχετικά με το βοσνιακό «χωνευτήρι» θρησκειών και εθνοτήτων, ανέτρεχαν στις ρίζες καταστάσεων που αντιμετώπιζαν οι σύγχρονές του χώρες της Γιουγκοσλαβίας. Κι όπως έγραφε στον πρόλογο της διατριβής που υπέβαλε στο πανεπιστήμιο του Γκρατς το 1924, με τίτλο Η ανάπτυξη της πνευματικής ζωής στη Βοσνία κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας: «Η πτώση της Κωνσταντινούπολης έχει θεωρηθεί ως μια βαθιά πληγή για τον ευρωπαϊκό κόσμο. Λίγες χώρες έχουν νιώσει τον πόνο αυτής της πληγής, όσο η Βοσνία»[6]. Παρά ταύτα, πολλοί Μουσουλμάνοι στα έργα του εμφανίζονται ως θετικοί χαρακτήρες. Δεν έλειψαν όμως, ιδίως στα χρόνια άνθησης των εθνικισμών στη Γιουγκοσλαβία μετά την πτώση του κομμουνισμού, κάποιοι Βόσνιοι που τον κατηγόρησαν για την εικόνα που δίνει για τα έθιμά τους, όπως και Κροάτες γιατί, ενώ γεννήθηκε καθολικός Κροάτης, προτίμησε να ζήσει στο Βελιγράδι. Αλλά υπήρξαν και Σέρβοι που τον μέμφθηκαν, γιατί εμφάνιζε χαρακτήρες Σέρβους να φέρονται σαν αγροίκοι! Περίπου όπως ο Μπρεχτ, ο οποίος δεν εγκατέλειψε το Ανατολικό Βερολίνο, παρά τις επιφυλάξεις του για το καθεστώς και το σατιρικό ποίημα που, στην εργατική εξέγερση του 1953, έγραψε ενάντια στην κυβέρνηση του Βάλτερ Ούλμπριχτ, έτσι και ο Άντριτς, με τις ακόμα ισχυρότερες δικές του επιφυλάξεις προς τον σοσιαλισμό του Τίτο, επέλεξε να παραμείνει στη χώρα του. Εξάλλου ο Γιόσιπ Μπροζ Τίτο εκπλήρωνε ό,τι και ο Άντριτς επεδίωκε – ειρηνική συνύπαρξη των εθνών της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας. Και στις δυο περιπτώσεις, πάντως, τα καθεστώτα αντιμετώπισαν και αυτά με σεβασμό τους δυο λογοτέχνες, τιμώντας τους κι επωφελούμενα από τη διεθνή φήμη τους. Αυτά στη μετασταλινική περίοδο βέβαια, καθώς μέχρι τότε πολλοί σπουδαίοι λογοτέχνες του λεγόμενου ανατολικού μπλοκ είχαν οδηγηθεί από τα ύψη του «Παρνασσού» στο αρχιπέλαγος των Γκούλαγκ. [1] Όπως επισημαίνει ένας σύγχρονος μελετητής του φαινομένου, ο Rob Riemen, στο Η αέναη επιστροφή του φασισμού, μτφρ. Αλεξάνδρα Ζώη, Πατάκης 2014. [2] Ivo Andrić, Το γεφύρι του Δρίνου, μτφρ. Χρήστος Γκουβής, Καστανιώτης 2010. [3] Ivo Andrić, Η δεσποινίδα, μτφρ. Χρήστος Γκουβής, επιμ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, Καστανιώτης 2010. [4] Ivo Andrić, Το χρονικό του Τράβνικ, μτφρ. Χρήστος Γκουβής, επιμ. Μαρία Βλαχοπούλου, Καστανιώτης 1999. [5] Ivo Andrić, Ο θάνατος στον τεκέ του Σινάν, μτφρ. Ζόραν Μούτιτς, Παρατηρητής 1998. [6] Βλ. Σημείωμα του μεταφραστή στο Ο θάνατος στον τεκέ του Σινάν, ό.π., σ. 12.

Ένας συγγραφέας διπλωμάτης — Ίβο Άντριτς

Σύνδεση