Γλώσσα, ιδεολογίες και ταυτότητες

Χρήστος Καρβούνης, Κοινωνική διγλωσσία και γλωσσική ιδεολογία. Συμβολή στην ιστορία της κοινής νεοελληνικής (1783-1941), μτφρ. Παναγιώτα Καλογερά - Χρήστος Καρβούνης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2023, σελ. 542 Είναι ευτύχημα για τις ελληνικές σπουδές που η διατριβή για υφηγεσία του Χρήστου Καρβούνη,[1] απόσταγμα μακρόχρονου στοχασμού και μελέτης, έγινε ένα εντυπωσιακό βιβλίο στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ένα πολυεργαλείο για γλωσσολόγους, φιλολόγους και ιστορικούς. Δεν αξιώθηκα να τον έχω μαθητή μου. Τον βρήκα ώριμο υποψήφιο διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο LMU του Μονάχου, να διδάσκει αρχαία και νέα ελληνικά στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Καρλ Κρούμπαχερ. Αλλά είχα την τύχη να συνεργαστώ μαζί του επί αρκετά χρόνια και να τον συνοδέψω στην πορεία του προς την υφηγεσία. Έτσι, ενθουσιάζομαι όταν ανακαλύπτω στα γραπτά του θεματικές και αντικείμενα που είχαμε πρωτοσυζητήσει μαζί στα κοινά μας σεμινάρια. Ο Χρήστος Καρβούνης έχει, μεταξύ πολλών άλλων, το προσόν να προσεγγίζει τα γλωσσικά φαινόμενα και τη μετάφραση –πρόσφατο δείγμα το βιβλίο του για Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο του Πάλλη[2]– με την σκευή των κλασικών, βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών και της αρχαίας ιστορίας, μιαν αξιοθαύμαστη μάλιστα σκευή, όπως την ξέραμε παλαιά, made in Germany. Και από αυτή την άποψη, θεωρώ πως η μελέτη του για την κοινωνική διγλωσσία έχει μια εμφανή διεπιστημονική διάσταση, που την καθιστά προκλητικά ενδιαφέρουσα. Δεν είναι ασφαλώς η πρώτη αυτού του είδους για την ιστορία της γλώσσας∙ συνομιλεί με πρόσφατα κείμενα του Σπύρου Α. Μοσχονά και της Ρέας Δελβερούδη και με παλαιότερα, του Μάνου Μοσχονά, της Άννας Φραγκουδάκη και της Ρένας Σταυρίδη-Πατρικίου, του Gunnar Hering –το βιβλίο που μετέφρασε με τους φοιτητές του στο Πανεπιστήμιο του Mainz– και βέβαια του Πήτερ Μάκριτζ, που τον αποχωριστήκαμε πρόσφατα.[3] Η ιδιαιτερότητα στην Κοινωνική διγλωσσία και γλωσσική ιδεολογία του Χρήστου Καρβούνη είναι πως η επιστημολογική μετακίνηση από την ιστορική στην κοινωνιογλωσσολογική ερμηνεία της διγλωσσίας γίνεται πολύ μεθοδικά, με χρήση διεξοδικά περιγραμμένων εννοιολογικών κατηγοριών, ιδεολογικά ουδέτερων, κατά το δυνατό, και πάντως δοκιμασμένων σε γλωσσολογικές μελέτες άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών. Δύσκαμπτοι νεολογισμοί, όπως γλώσσα οικειότητας και γλώσσα αποστασιοποίησης, διγλωσσικά διπλότυπα, καναλική προφορικότητα ή τυπολογικός μεταχαρακτηρισμός, που μπορεί να τρομοκρατήσουν τον μέσο αναγνώστη, αν δεν είναι εξοικειωμένος με το ιδιόλεκτο των γλωσσολόγων, εξηγούνται αναλυτικά στο εκτενές γλωσσάρι (σ. 493-500). Αλλά οι περισσότεροι επιστημονικοί όροι, που αναπτύσσονται στα πρώτα κεφάλαια –γλωσσική χειραφέτηση, προτυποποίηση, εγγραφισμός, γλωσσικός πατριωτισμός κτλ.–, επιτρέπουν, αφενός, μια μεθοδολογική συνέπεια, απαραίτητη στην εξέταση εξαιρετικά σύνθετων φαινομένων, όπως η εξέλιξη της γλώσσας στη σχέση της με το έθνος, την ιδεολογία και τις ταυτότητες, αφετέρου, τη διεθνική πλαισίωση της ελληνικής διγλωσσίας. Όσο μπορώ να κρίνω ως μη ειδική, ακριβώς αυτή η ένταξη της ελληνικής διγλωσσίας στα ευρωπαϊκά ιστορικά της συγκείμενα, που εξετάζονται διεξοδικά στο πρώτο κεφάλαιο («Γλωσσική χειραφέτηση, προτυποποίηση και εθνικές γλώσσες», σ. 23-67), αποτελεί μείζονα συμβολή του βιβλίου του Χρήστου Καρβούνη, ιδίως γιατί πετυχαίνει εδώ μια ιδανική ισορροπία: ούτε απομονώνει την ελληνική γλωσσοκοινωνική ιδιαιτερότητα σαν να ήταν μοναδική (ελληνικό Sonderweg) ούτε πάλι θεωρεί πρότυπο το δυτικοευρωπαϊκό παράδειγμα, προς εξαγωγή από το κέντρο στην περιφέρεια. Η συγκριτική ανάγνωση μπορεί να εγείρει ζητήματα που δεν έχουν οριστικά λυθεί –όπως το θέμα του δημοσίου διαλόγου (σ. 42 κ.ε.), που παραπέμπει στην περίφημη δημόσια σφαίρα, την πολυσυζητημένη Öffentlichkeit, ή πάλι της πολιτισμικής ταυτότητας, που αποκτά υπόσταση στα νεότερα χρόνια–, ωστόσο θέτει τις βάσεις για μια πολυδιάστατη καταγραφή πολιτισμικών μορφωμάτων, με αφετηρία τη γλώσσα, σε διαχρονική πανευρωπαϊκή προοπτική. Παρατηρώ μια ελαφριά μετακίνηση των χρονικών ορίων της μελέτης, σε σχέση με την αρχική εκδοχή της, από το 1780 με 1930 στο διάστημα 1783 με 1941 – δηλαδή από το έτος έκδοσης της Απολογίας του Ιώσηπου Μοισιόδακα στα πρώτα δοκίμια του Καταρτζή για τις απαρχές της, και από τα μέσα του Μεσοπολέμου στην έκδοση της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη (και την αρχή της γερμανικής Κατοχής), όταν η γλωσσοκοινωνική αντιπαράθεση καταλαγιάζει και η κοινωνική διγλωσσία θεωρείται επομένως λυμένη. Στο πλαίσιο της γενετικής εξέτασης της νεοελληνικής γλώσσας, σημαντικός σταθμός παραμένει η Γραμματική του Σοφιανού, αλλά για τη χειραφέτηση της δημώδους ποικιλίας και όχι για την ιστορία της κοινωνικής διγλωσσίας, που ορίζεται, όπως διαπιστώσαμε, με άλλα κριτήρια. Στο εσωτερικό του σχήματος, προτείνεται τριμερής ή τετραμερής (σ. 159) περιοδολόγηση, που διαχωρίζει μια πρώτη περίοδο μερικής προτυποποίησης της νεοελληνικής γλώσσας, η οποία διακόπτεται απότομα με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Νά η πρώτη τομή. Διακρίνει μια δεύτερη περίοδο στην οποία παγιώνεται η καθαρεύουσα, και μαζί της η γλωσσική αντιπαράθεση και ο κοινωνικός αποκλεισμός όσων δεν κατέχουν τη θεσμοθετημένη εθνική γλώσσα – δημιουργείται δηλαδή μια τυπική διγλωσσική κατάσταση. Αυτή τελειώνει με τη δημόσια αμφισβήτηση της ανωτερότητας της αρχαΐζουσας, που πυκνώνει τη δεκαετία του 1880. Η τρίτη φάση, τέλος, που συμπίπτει με την έξαρση του εθνικισμού και την εμφάνιση κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων, αποδεικνύεται εξόχως συγκρουσιακή και στο επίπεδο της γλώσσας. Λήγει παραδόξως με την κοινωνική εδραίωση της δημώδους στα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά. Κομβική, όσο και η διεθνική προσέγγιση, είναι επίσης η απόρριψη της αρχαιοελληνικής και μεσαιωνικής διγλωσσίας, καθώς δεν διακρίνονται δυο διακριτές γλωσσικές ποικιλίες ούτε στην κλασική Αθήνα ούτε στους ελληνιστικούς χρόνους, όταν αρχίζει η κωδικοποίηση και κανονικοποίηση του γραπτού λόγου, ούτε στο Βυζάντιο ή ολόκληρη την προνεωτερική περίοδο, όταν δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί ένα διγλωσσικό τοπίο, και οι γλωσσικά αποκλίνουσες κοινωνικές ομάδες, δηλαδή η εγγράμματη ελίτ και οι άλλοι, είναι ακόμη στεγανές – όταν, με άλλα λόγια, το ποσοστό εγγραμμάτων είναι ελάχιστο. Σε αυτές τις περιπτώσεις, στις οποίες εντάσσεται εν μέρει και η περίοδος του Διαφωτισμού, η διγλωσσία χαρακτηρίζεται μερική. Ο ισχυρός παράγοντας του εγγραμματισμού ή μάλλον του εγγραφισμού εκτοπίζει έτσι από το πεδίο μελέτης της διγλωσσίας κάθε μη επαρκώς χαρτογραφημένη κοινωνική σύνθεση, ή αλλιώς, κάθε κοινότητα που διαφέρει ριζικά από εκείνες της νεότερης και σύγχρονης εποχής. Έτσι μόνο, η κοινωνική διγλωσσία, σύγχρονος κοινωνιογλωσσολογικός όρος, συναρτημένος με τις έννοιες της εκπαίδευσης, της δημόσιας σφαίρας, του έθνους/κράτους και της ταυτότητας, που θεωρήθηκε κατά καιρούς σταθερά της ελληνικής γλωσσικής ιστορίας, προστατεύεται από αθέμιτους αναχρονισμούς. Η διγλωσσία πρέπει, λοιπόν, να αφορά ολόκληρη τη γλωσσική κοινότητα και όχι μόνο την εγγράμματη μειονότητα. Το ερώτημα είναι βέβαια κατά πόσον και η εικόνα μιας στατιστικά μετρήσιμης ως προς την εγγραμματοσύνη ή κατά βάση εγγράμματης κοινωνίας δεν είναι μια προβολή του δικού μας παρόντος στο απώτερο παρελθόν. Σκέφτομαι, ας πούμε, τη μεταιχμιακή εποχή του ελληνικού Διαφωτισμού, όταν πολλαπλασιάζεται το υλικό των γραπτών πηγών για τις οποίες μιλάμε, με αφετηρία δύο στοιχεία που με προβλημάτισαν: το πρώτο αφορά την αρχαΐζουσα κοινή, όπως την ονομάζει ο Χρήστος Καρβούνης, και τα κριτήριά της. Δυσκολεύομαι να καταλάβω γιατί το τελικό ν, το εις, οι μετοχές κτλ., που αναμφισβήτητα χρησιμοποιούνταν στον προφορικό λόγο, λογίζονται αρχαϊσμοί σε κείμενα του Μοισιόδακα ή του Κοραή. Με μέτρο την πολύ μεταγενέστερη τυποποίηση; Θα είχα την τάση να τα προσμετρήσω στη δημώδη εκδοχή. Η δεύτερη απορία μου σχετίζεται με την επιστολογραφία, που αποτελεί ένα χρήσιμο και «δημοκρατικό», ας το πούμε, δείγμα γραπτής γλώσσας, αφού επιστολές έγραφαν λ.χ. και ημι-εγγράμματοι έμποροι, ή αυτοί που εκπροσωπούν έναν πρωτοβάθμιο αλφαβητισμό, όπως τον έλεγε ο Φίλιππος Ηλιού. Πόσο αξιόπιστη είναι όμως αυτή η πηγή, όταν ο επώνυμος επιστολογράφος είναι στην πραγματικότητα αφανής, καθώς ενδέχεται άλλος να έχει συντάξει την επιστολή, ή το δείγμα αντλεί από Επιστολάριον της εποχής του, σαν αυτό του Σπυρίδωνα Μήλια, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1757.[4] Τέλος, αναρωτήθηκα τι ρόλο παίζει για τους θεμελιωτές της εθνικής γλώσσας το εθνικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους. Στην επιλογή της γλωσσικής ποικιλίας λ.χ. στις Εφημερίδες ή στη Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου (1818) του Κοδρικά, δεν έπαιξε ρόλο και ο τόπος (το περιβάλλον) συγγραφής τους;[5] Οι Εφημερίδες γράφτηκαν σε φαναριώτικο πλαίσιο και όσο ταξίδευε προς τη Γαλλία με τον Οθωμανό πρέσβη, ενώ η Μελέτη συντάχθηκε είκοσι χρόνια περίπου μετά την εγκατάστασή του στο Παρίσι και την πλήρη ενσωμάτωσή του στα ανώτατα στρώματα της γαλλικής πρωτεύουσας. Στο Παρίσι στοχάζονται και γράφουν για τη γλώσσα και ο Κοραής και ο Ψυχάρης. Σχεδόν θα τολμούσα να αντιγράψω τον Σεφέρη, όταν αναφέρεται στους «τρεις μεγάλους ποιητές μας που δεν ήξεραν ελληνικά»: τρεις μεγάλοι θεωρητικοί της γλώσσας, που καθόρισαν τη γλωσσική ιδεολογία και τις ταυτότητες, δεν έζησαν σχεδόν καθόλου στον ελληνικό χώρο. [1] Christos Karvounis, Diglossie, Sprachideologie, Wertekonflikte. Zur Geschichte der neugriechischen Standardsprache (1780 bis 1930), Κολωνία κ.α., Böhlau Verlag, 2016. Η μελέτη εκδόθηκε στη σειρά Griechenland in Europa, Kultur – Geschichte – Literatur, που διευθύνουν η Chryssoula Kambas και η Marilisa Mitsou. [2] Χρήστος Καρβούνης, Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο από τον Αλ. Πάλλη. Ζητήματα μετάφρασης της Αγίας Γραφής, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2022. [3] Εμμανουήλ Ι. Μοσχονάς (επιμ.), Η δημοτικιστική αντίθεση στην κοραϊκή «μέση οδό», Ερμής, Αθήνα 1981∙ Άννα Φραγκουδάκη, Γλώσσα και ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας, Οδυσσέας, Αθήνα 1987∙ Η γλώσσα και το έθνος (1880-1980). Εκατό χρόνια αγώνες για την αυθεντική ελληνική γλώσσα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001∙ Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου, Δημοτικισμός και κοινωνικό πρόβλημα, Ερμής, Αθήνα 1976∙ Γλώσσα, εκπαίδευση και πολιτική, Ολκός, Αθήνα 1999∙ Gunnar Hering, Η διαμάχη για τη γραπτή νεοελληνική γλώσσα. Σύντομη ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2020∙ Peter Mackridge, Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα 1766-1976, Πατάκης, Αθήνα 2009. [4] Σπυρίδων Μήλιας, Επιστολάριον ήτε Επιστολικός Χαρακτήρ, Βενετία 1757 και φωτομηχανική ανατύπωση, Προλεγόμενα Κώστας Λάππας, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2003. [5] Βλ. Παναγιώτης Κοδρικάς, Εφημερίδες, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1991 και Παναγιώτης Κοδρικάς, Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου. Ερμής ο Λόγιος - Κρίσις εις την Μελέτην, επιμ. Άλκης Αγγέλου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1998.

Γλώσσα, ιδεολογίες και ταυτότητες

Σύνδεση