Η Αγία Γραφή της Αμφιβολίας

Ένα νέο βιβλίο του Γκάρυ Σωλ Μόρσον μας εξιστορεί πώς το ρωσικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα προέβλεψε, ανέτρεψε και, τελικά, επιβίωσε των Μπολσεβίκων που αναζητούσαν τη βεβαιότητα. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Gary Saul Morson, Wonder Confronts Certainty: Russian Writers on the Timeless Questions and Why Their Answers Matter [Η Αμφιβολία ενάντια στη Βεβαιότητα: Ρώσοι συγγραφείς για τα διαχρονικά ερωτήματα και γιατί οι απαντήσεις τους έχουν σημασία], Belknap Press/Harvard University Press, 492 pp. Ο Γκάρυ Σωλ Μόρσον είναι, σε παγκόσμιο επίπεδο, αυθεντία στη μελέτη του έργου του Ντοστογιέφσκυ και του Τολστόι. Στο τελευταίο του βιβλίο, το οποίο συνέλαβε ως μία αριστουργηματική καταγραφή, η αμφιβολία αντιμετωπίζει τη βεβαιότητα και θριαμβεύει αποφασιστικά. Είναι όμως τίμιος αυτός ο συναγωνισμός; Η βεβαιότητα εκπροσωπείται από τους Ρώσους διανοουμένους του 19ου αιώνα και τους Μπολσεβίκους διαδόχους τους, η δε αμφιβολία από τα ερωτήματα που τίθενται στη ρωσική ρεαλιστική πεζογραφία. Και οι δύο είναι αξιοσημείωτες για τον μαξιμαλισμό και την έντασή τους. Όπως λέει ο Ιβάν Καραμάζοφ στον αδελφό του Αλιόσα στους Αδελφούς Καραμάζοφ του Ντοστογιέφσκυ, «Τα τέκνα της Ρωσίας άλλο δεν κάνουν παρά να συζητούν τα αιώνια ζητήματα. Έτσι δεν είναι;». Έτσι είναι, λέει ο Μόρσον. Εκκινώντας από τα μέσα του 19ου αιώνα, «η τάση των Ρώσων να ωθούν τις ιδέες στα άκρα, μεγέθυνε ενοχές που αλλιώς θα παρέμεναν δυσδιάκριτες». Αναγνώστες, συγγραφείς, τυχαίοι γνωστοί και λογοτεχνικοί χαρακτήρες άρχισαν να λογομαχούν πυρετικά, και μερικές φορές κατά τρόπο φονικό, «για το τι είναι πιο ουσιαστικά ανθρώπινο, για το αν η ηθική έχει κάποια μη αυθαίρετη βάση, για τη σχέση της αφηρημένης θεωρίας με τη βιωμένη εμπειρία, για το νόημα της ζωής και άλλα παρόμοια ζητήματα». Οι δυτικοί αναγνώστες επωφελούνται, αρκεί να μη διαταράσσεται η μακαριότητά τους. «Αν, από τη δική μας οπτική γωνία, οι συζητήσεις των Ρώσων μοιάζουν υπερβολικές, τότε οι δικές μας εικασίες, όπως επέμενε ο Σολζενίτσιν, φαίνονται αφελείς υπό το φως της ρωσικής εμπειρίας». Η ρωσική εμπειρία, ισχυρίζεται ο Μόρσον, δίνοντας ελάχιστη σημασία στις χρονολογίες, αποτελεί ταυτοχρόνως την αιτία και τη συνέπεια της έκρηξης που σημειώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι Ρώσοι στοχαστές και συγγραφείς ανταποκρίνονταν στην εμπειρία της χώρας τους, η οποία, μέσα στην ίδια της την ακρότητα, δεν επικαλούνταν ευφημισμούς. Το κακό ήταν κακό, και κανείς στα γκουλάγκ[1] δεν μπορούσε να αμφιβάλλει. Και αν υπήρχε ποτέ κάποια καλοσύνη, αυτή βρισκόταν μέσα στην τεράστια οδύνη. Τα γκουλάγκ του Στάλιν υπήρξαν η φυσική κατάληξη των ριζοσπαστικών θέσεων που λαμβάνονταν κατά τη διάρκεια αυτών των πυρετωδών συζητήσεων. Ο Μόρσον δεν μας λέει τι είδους εμπειρίες, αρχικά, είχαν ως αποτέλεσμα τις θέσεις αυτές. Ο κακός της ιστορίας είναι η «ιντελιγκέντσια», οι διανοούμενοι, οι οποίοι, νωρίς μέσα στο βιβλίο, προσδιορίζονται ως μία κοινότητα ριζοσπαστών χωρίς ρίζες, οι οποίοι αναζητούν ή κατέχουν ζηλότυπα ένα επαναστατικό δόγμα. Αποτελούμενοι αρχικά από ανθρώπους διαφόρων τάξεων (στην πλειονότητά τους παπαδοπαίδια), οι οποίοι συνέρρευσαν στα πανεπιστήμια και εισχώρησαν στα διάφορα επαγγέλματα κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, ήταν, σύμφωνα με τον Μόρσον, μια πρωτεϊκή ομάδα που διέθετε τρία βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο ήταν η άρνησή τους να ταυτιστούν με οποιονδήποτε εκτός της ιερής τους αδελφότητας. Για τον λόγο αυτόν, «η ιντελιγκέντσια συχνά συγκρινόταν με μοναστικό τάγμα» («ή με θρησκευτική αίρεση» αν πρόκειται να συμπληρώσουμε τον συχνά αναφερόμενο αφορισμό του φιλοσόφου Νικολάι Μπερντιάγεφ). Το δεύτερο ήταν η αφοσίωση στον σοσιαλισμό, τον οποίο ο Μόρσον προσδιορίζει ως «το ουτοπιστικό ή χιλιαστικό όραμα ενός κόσμου που είχε εξοβελίσει άπαξ διά παντός το κακό». Το τρίτο ήταν το διακριτικό ντύσιμο και η διακριτική συμπεριφορά. Στην πρώτη γενιά της ρωσικής ιντελιγκέντσιας άρεσαν τα γυαλιά με μπλε κρύσταλλα, τα μπαστούνια περιπάτου, ο απότομος τόνος της ομιλίας, η επιτηδευμένη ατημελησία, τα κοντά μαλλιά για τις γυναίκες και τα μακριά μαλλιά και οι απεριποίητες γενειάδες για τους άντρες. Ένα περίφημο ποίημα από τον μυθιστορηματικό στιχοπλόκο Κοζμά Προυτκόφ, το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1884, περιγράφει την παρουσία της ιντελιγκέντσιας στην πομπή μιας κηδείας στην επαρχία: Έπειτα έρχονται οι Μηδενιστές και οι Σλαβόφιλοι,Και τα νύχια τους δεν είναι κομμένα και λιμαρισμένα.Γιατί ενώ διαφωνούν για τη σχετικότητα της συνείδησης,Μοιάζουν σαν δυο σταγόνες νερό στην τσαπατσουλιά. Η παραβίαση των επικρατούντων κανόνων ευπρεπισμού είναι ένα κοινό αλλά, κατά κανένα τρόπο, αναγκαίο επακόλουθο του πολιτικού ριζοσπαστισμού. Στο μεταίχμιο του 20ού αιώνα, οι πυκνές γενειάδες περιορίστηκαν στα μούσια, τα οποία, μέσω των προσπαθειών των Λένιν, Τρότσκυ, Γιάκοβ Σβερντλόφ, Φελίξ Ντζερζίνσκι, Λεβ Κάμενεφ, Αλεξέι Ρίκοφ και Νικολάι Μπουχάριν, ηγήθηκαν της Επανάστασης και θεμελίωσαν το σοβιετικό κράτος. Κατά τον αγώνα του Κομμουνιστικού Κόμματος εναντίον της δεξιάς και της αριστερής αντιπολίτευσης στα τέλη της δεκαετίας του 1920, τα μούσια ηττήθηκαν κατά κράτος και υποχώρησαν απέναντι στα μουστάκια, τα οποία καθοδηγούνταν από τον Στάλιν και τους συνεργάτες του, Σέργκο Ορτζονικίτζε, Λαζάρ Καγκάνοβιτς, Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ, Αναστάς Μικογιάν και Αντρέι Αντρέγιεφ. Ο θάνατος του Στάλιν καταδίκασε σε εξαφάνιση τις εναπομένουσες φαβορίτες, αλλά ο τελείως φαλακρός Χρουστσώφ καταδικάστηκε ως κοκορόμυαλος. Η έξωσή του το 1964 οδήγησε στον συμβιβασμό της συλλογικής ηγεσίας και τη μακρόχρονη βασιλεία των φουντωτών φρυδιών του Μπρέζνιεφ, για τα οποία λεγόταν το γνωστό «Το μουστάκι του Στάλιν ανέβηκε στο κατάλληλο ύψος». Οι γενειάδες μετακόμισαν στην αντιπολίτευση, ευνοώντας τους Σλαβόφιλους έναντι των Μηδενιστών ώσπου, μισόν αιώνα αργότερα, οι μοδάτοι οπαδοί της παγκοσμιοποίησης εξισορρόπησαν την κατάσταση. Η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν και ο Πρωθυπουργός της Σαξονίας Γκέοργκ Μίλμπραντ (δεξιά) στα αποκαλυπτήρια αγάλματος του Ρώσου συγγραφέα Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στην όχθη του ποταμού Έλβα στη Δρέσδη, 10 Οκτωβρίου 2006. © EPA / ΑΠΕ-ΜΠΕ / Matthias Hiekel Στην αφήγηση του Μόρσον η Οκτωβριανή Επανάσταση εκπροσωπούσε τη νίκη της πλέον ριζοσπαστικής και δογματικής πτέρυγας της ιντελιγκέντσιας. Οι υπόλοιποι πέθαναν στα χέρια των Μπολσεβίκων, αναγκάστηκαν να εξοριστούν ή, σύμφωνα με τα λόγια του Σολζενίτσιν που παραθέτει ο Μόρσον, «αφέθηκαν να υπνωτισθούν» από την υπόσχεση του Κόμματος για σοσιαλισμό. Δεν είχαν όμως, κατά τα λεγόμενά του, υπνωτισθεί από αυτήν πενήντα χρόνια νωρίτερα; Στις πύλες των γκουλάγκ, ο Μόρσον αναθεωρεί τον ορισμό που δίνει για την ιντελιγκέντσια, προκειμένου να περιλάβει σ’ αυτήν τους ήρωές του, τον Σολζενίτσιν και τη Ναντιέζντα Μαντελστάμ, και την αποδοκιμασία τους για την προδοσία των ανθρωπιστικών αξιών από την παλιά ιντελιγκέντσια. «Το δέλεαρ της βεβαιότητας, το ακαταμάχητο κάλεσμα της δραπέτευσης από την αμφιβολία, η άνεση της προσχώρησης στη συλλογική επιβεβαίωση», γίνονται τώρα συμπτώματα μιας φυγής από την ιντελιγκέντσια και όχι της αφοσίωσης σ’ αυτήν. Ο Μόρσον δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται ότι αυτή η αλλαγή συνόρων (για να χρησιμοποιήσουμε μια δημοφιλή έκφραση της ιντελιγκέντσιας, την οποία εκείνος καταβάλλει προσπάθειες να διευκρινίσει), μπορεί να θέσει υπό αμφισβήτηση την καθαρότητα της διχοτομίας του. Δεν είναι ο πρώτος που συσχετίζει την ιντελιγκέντσια με τη βεβαιότητα και την αμφιβολία ταυτοχρόνως. Οι Μπολσεβίκοι, οι οποίοι επαίρονταν ότι δραπέτευσαν από την αμφιβολία, απέδιδαν τις απαρχές τους στην ιντελιγκέντσια που αναζητούσε την αλήθεια, ενώ ταυτόχρονα κατήγγελλαν την πλαδαρότητα και τη δειλία της. Ο Τσέχωφ, τον οποίο ο Μόρσον εκθειάζει για τον ανθρωπισμό του και συχνά τον βλέπει ως επιτομή της ιντελιγκέντσιας, κορόιδευε την ανικανότητα και την ακαμψία της. Ταξινομώντας τους τύπους του στοχαστή στους κόλπους της ιντελιγκέντσιας, ο Μόρσον ζωγραφίζει τα πορτραίτα του Άμλετ και του Δον Κιχώτη. Οι Σοβιετικοί δεν εκτιμούσαν κανέναν από τους δύο και υιοθέτησαν τον όρο ως μια ουδέτερη περιγραφή όλων των επαγγελματικών στελεχών. Στη δεκαετία του 1970 ο Σολζενίτσιν και η Ναντιέζντα Μαντελστάμ επαινούσαν μερικούς από αυτούς επειδή επανέρχονταν στις αξίες που η παλιά ιντελιγκέντσια θα μπορούσε να έχει ή να μην έχει. «Οι ανθρωπιστές», καταλήγει ο Μόρσον, «επέζησαν σε κάποιο σοβιετικό ισοδύναμο των κατακομβών». Ο λόγος για τον οποίο επέζησαν, ισχυρίζεται, ήταν η ρεαλιστική λογοτεχνία, που εκπροσωπούνταν πρωτίστως από τους Τολστόι, Ντοστογιέφσκυ, Τουργκένιεφ, Τσέχωφ και, αφότου η σε στενή έννοια ιντελιγκέντσια ανέλαβε τον έλεγχο, από τον Σολζενίτσιν και τον Βασίλι Γκρόσμαν. Τα γραπτά τους αποτελούν την Αγία Γραφή της Ρωσίας, έναν φανταστικό κόσμο που αποκαλύπτει αλήθειες για τη ζωή πέραν πάσης υποτιθέμενης κοινωνικής επιστήμης – η παράδοση που αντιμετωπίζει την ριζοσπαστική αντι-παράδοση. Η Ρωσική λογοτεχνία, κατά τον Μόρσον, «είναι ίσως καλύτερο να μην συγκρίνεται με την Γαλλική ή την Αγγλική λογοτεχνία, αλλά με την Εβραϊκή Βίβλο, όταν ο κανόνας ήταν ακόμα ανοικτός και μπορούσαν ακόμα να προστεθούν και άλλα βιβλία». Τα κανονικά κείμενα αντιμετωπίζονταν και εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως ευαγγέλια: αποστηθίζονται, γίνονται σεβαστά, μνημονεύονται και χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία και την καθοδήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι κανονικοί συγγραφείς είναι προφήτες, οραματιστές και νομοθέτες. Οι ποιητές, έγραψε ο Σέλλεϋ, είναι οι ανομολόγητοι νομοθέτες του κόσμου. «Στη Ρωσία», γράφει ο Μόρσον, «αναγνωρίζονται ως τέτοιοι». Κατά τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη, ήταν του συρμού οι αναγνώστες να μιμούνται λογοτεχνικούς χαρακτήρες (γνωστότερη ήταν η περίπτωση πολλών νεαρών αναγνωστών που αυτοκτόνησαν αφού διάβασαν Τα Παθήματα του νεαρού Βέρθερου του Γκαίτε. Στη μυθιστοριόπληκτη Ρωσία, όπως έντονα καταδεικνύει ο Μόρσον, ακολουθώντας τους μελετητές της ρωσικής λογοτεχνίας Γιούρι Λότμαν και Ιρίνα Παπέρνο, οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες μιμούνταν ανθρώπους με σάρκα και οστά, οι οποίοι μιμούνταν διασκευασμένους λογοτεχνικούς χαρακτήρες, οι οποίοι μιμούνταν αναμορφωμένα ανθρώπινα πλάσματα σε μια ασταμάτητη, διαρκώς επιταχυνόμενη, ιλιγγιώδη περιστροφή. Ο πυρήνας του βιβλίου του Μόρσον είναι μια εξιστόρηση για το πώς η αναζήτηση της βεβαιότητας οδήγησε την ιντελιγκέντσια στην τρομοκρατία, στον Μπολσεβικισμό και τα Γκουλάγκ, και πώς η Ρωσική πεζογραφία διέσωσε την αμφιβολία και την απορία για τη Ρωσία και πέραν αυτής. Κατά τα λεγόμενά του, η Ρωσική λογοτεχνία οφείλει την εξαιρετική ισχύ της στην συμπτωματική συγκέντρωση μεγαλοφυϊών, στην πρόκληση που παρέσχε η ιντελιγκέντσια, στην ηθική ένταση των ερωτημάτων που έθεσε και στο λογοτεχνικό είδος που προτίμησε και τελειοποίησε η πλειοψηφία των καλύτερων συγγραφέων. «Το ρεαλιστικό μυθιστόρημα», γράφει, «κάνει εικασίες για τις κατηγορίες της άγνοιας, εγκαθίσταται μέσα στην αμφιβολία και κατοικοεδρεύει στη χώρα της γνώμης». Όταν αυτό γίνεται σωστά, προϋποθέτει πολλαπλότητα, αμφισβητεί την αυτοπεποίθηση, αποκαθιστά την «απροκάλυπτη παρουσία στιγμών του παρελθόντος» και προσδοκά το ίδιο από το μέλλον. Εξετάζεται καλύτερα υπό το πρίσμα της «κοινοτοπίας», μια προσέγγιση η οποία, σε αντίθεση με την «ποιητικότητα» τονίζει τα ενδεχόμενα, τιμά τα συνηθισμένα, και «ασχολείται με εμφανώς μυθιστορηματικά προτερήματα και ελαττώματα». Τα όπλα δεν παίρνουν πάντα φωτιά, τα πράγματα μπορεί να συμβούν έτσι ή αλλιώς, τα προβλήματα δεν είναι σίγουρο ότι θα εμφανιστούν, και τα θαύματα, συμπεριλαμβανομένων αυτών που αποκαλύπτουν υπέρτατα νοήματα, εύκολα ανακαλύπτονται. Τα ρεαλιστικά μυθιστορήματα παρουσιάζουν απόψεις όχι ως απρόσωπες προτάσεις, αλλά ως συναισθηματικά φορτισμένες σκέψεις στη συνείδηση ξεχωριστών ανθρώπων. Μας δίνουν όχι μια αντικειμενική άποψη από το πουθενά, αλλά μια προοπτική από κάποιο ιδιαίτερο σημείο. Αντιτίθενται στον Μπολσεβικισμό επειδή απλώς και μόνο διαβάζονται, και οι Σοβιετικοί συνέχισαν να διαβάζουν, παρά τις παρερμηνείες του Κόμματος. Η αμφιβολία προέβλεψε, ανέτρεψε και επέζησε της βεβαιότητας των Μπολσεβίκων. Οι συζητήσεις του Μόρσον σχετικά με τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκυ και του Τολστόι είναι οξυδερκείς και πειστικές, αλλά «αν η μελέτη αυτή έχει έναν ήρωα», γράφει στην προτελευταία σελίδα του βιβλίου, «αυτός είναι ο Τσέχωφ», και ο Τσέχωφ δεν έγραψε μυθιστορήματα. Προκειμένου να γίνει υπόδειγμα της αβεβαιότητας, έπρεπε να πολεμήσει κατά των περιορισμών του λογοτεχνικού είδους (τα θεατρικά του έργα «δραματοποιούσαν το ψεύδος να ζεις δραματικά», τα διηγήματά του ανταγωνίζονται τα μυθιστορήματα του Τολστόι στην αποδοχή του συνήθους) και σιωπηλά, σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του Μόρσον που επικεντρώνεται στο μυθιστόρημα. Άλλοι συγγραφείς που θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν τον δυϊσμό του είναι πετυχημένοι πεζογράφοι που τύχαινε να είναι όντως οπαδοί των Μπολσεβίκων. Ο Αλεξέι Τολστόι, ο αποκαλούμενος «Κόκκινος Κόμης», γνωστός για τον κυνισμό του, θα μπορούσε να απορριφθεί ως ανειλικρινής, και οι επιδεικτικά ποιητικοί Ισαάκ Μπάμπελ και Αντρέι Πλατόνοφ ως μη ρεαλιστές, αλλά τι να πει κανείς για τον Μιχαήλ Σόλοχοφ και τον Λεονίντ Λεόνοφ, των οποίων τα μεγάλα μυθιστορήματα Ο Ήρεμος Ντον και Ο Δρόμος προς τον Ωκεανό δεν δυσκολεύονται να καλύψουν τις απαιτήσεις του Μόρσον για «πεζή ιντελιγκέντσια»; Νίκησε λοιπόν η αμφιβολία τους τη βεβαιότητά τους; Θα μπορούσε να υπάρξει ένα Μπολσεβίκικο, και κατ’ επέκτασιν ένα Καθολικό, ένα Μουσουλμανικό ή εθνικιστικό μυθιστόρημα; Ο Μόρσον φαίνεται να υποθέτει μια αρνητική απάντηση, αλλά δεν μας δίνει εξηγήσεις. Αυτοί είναι ασήμαντοι ενδοιασμοί. Ο Τολστόι, ο Τουργκένιεφ και ο Ντοστογιέφσκυ θα νικούσαν τον στρατό του Σατανά είτε με τη βοήθεια του Τσέχωφ και του Σόλοχοφ είτε χωρίς αυτήν. Χρειάζεται λοιπόν «να στηθεί» ο αγώνας; Το κύριο πρόβλημα με τη διάταξη του Μόρσον είναι ότι οι περισσότεροι από τους αντίποδες των μυθιστοριογράφων του, από τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή μέχρι τον πιο αποβλακωμένο μηδενιστή, είναι δικά τους δημιουργήματα. Ο Ντοστογιέφσκυ νικά τον Ρασκόλνικοφ στο Έγκλημα και Τιμωρία, ο Τουργκένιεφ νικά τον Μπαζάροφ στο Πατέρες και Γιοι, και ο Τολστόι, ο ισχυρότερος όλων, νικά τον Ναπολέοντα μαζί με τους Ρώσους και Γερμανούς ομολόγους τους στο Πόλεμος και Ειρήνη. Το αποτέλεσμα είναι μια μονόπλευρη, για να μην πούμε κυκλική, υπόθεση, χωρίς αγωνία και με ελάχιστες εκπλήξεις. Ο Μόρσον παραθέτει κάμποσα τσιτάτα από τον Λένιν και μερικούς ακόμα Μπολσεβίκους, όμως τα περισσότερα από όσα γνωρίζουμε για τους κυριότερους κακούς του βιβλίου προέρχονται από τα προαισθήματα του Ντοστογιέφσκυ και το κατηγορητήριο του Σολζενίτσιν. Το αποτέλεσμα είναι μια στατική εικόνα, που είναι το τελείως αντίθετο της αοριστίας και του συσχετισμού παρόντος-παρελθόντος, που υπερασπίζεται ο Μόρσον στα μυθιστορήματα και στα ήθη. Η σοβιετική ζωή τού φαίνεται εντελώς άψυχη και, ως τέτοια, μοναδική (με πιθανή εξαίρεση τη ναζιστική Γερμανία, η οποία εμφανίζεται αιφνιδιαστικά σε μερικές περιπτώσεις). «Οι Ρώσοι συγγραφείς της σοβιετικής περιόδου», γράφει ο Μόρσον, «κατάλαβαν όλοι τους σαφέστατα ότι το δικό τους ολοκληρωτικό καθεστώς ήταν άνευ προηγουμένου». Ξεναγός του στην Κόλαση και ο κατ’ εξοχήν Ρώσος συγγραφέας της σοβιετικής περιόδου είναι ο Σολζενίτσιν, ο οποίος περιέγραψε το βασικό ηθικό λάθος που κρυβόταν πίσω από τους Σοβιετικούς, τους Ναζί και άλλα ανάλογα καθεστώτα, κι αυτό δεν ήταν παρά «η διαίρεση της ανθρωπότητας σε καλό και κακό». Εξήγησε επίσης, προς ευχαρίστηση του Μόρσον, ότι το σοβιετικό καθεστώς ήταν «μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία» επειδή «μας ζητά να του παραδώσουμε ολοκληρωτικά τις ψυχές μας». Στην αναμφισβήτητη ταύτισή του με τον Σολζενίτσιν, ο Μόρσον ξεχνά τα περί Χριστιανισμού, Ισλάμ, και άλλων θρησκειών που πρόβαλλαν ανάλογα αιτήματα με μεγαλύτερη επιμονή και επιτυχία. Ή, μάλλον, δείχνει να πιστεύει, από κοινού με τον Σολζενίτσιν και τους περισσότερους Χριστιανούς και Μουσουλμάνους, ότι το να υποκύπτεις στην αρετή δεν σημαίνει διόλου ότι υποκύπτεις (Ισλάμ σημαίνει υποταγή). Η σύμπτωση των επιθυμιών κάποιου με το θέλημα του Θεού είναι ελευθερία, όχι δουλεία. Στους Αδελφούς Καραμάζοφ, ο Ιβάν, η απελευθερωμένη σκέψη του οποίου θα μπορούσε να οδηγήσει σε φόνο, ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι δεν θα έπρεπε να τιμωρούνται για τις επιθυμίες τους. «Ποιος δεν δικαιούται να έχει επιθυμίες;». Η θέση αυτή, γράφει ο Μόρσον, τασσόμενος με το μέρος του Αλιόσα, του ενάρετου αδελφού του, «αντιτίθεται ευθέως στην επί του Όρους Ομιλία, η οποία θεωρεί αμαρτωλές όχι μόνο τις κακές πράξεις αλλά και τις ανάξιες επιθυμίες». Όμως ο ενδελεχής έλεγχος των ανάξιων επιθυμιών δεν ήταν το κύριο έργο της Αστυνομίας της Σκέψης του Στάλιν; Πού βρίσκεται εδώ η αβεβαιότητα και πού η αμφιβολία; Δεν ήταν οι Μπολσεβίκοι αυτοί που εφηύραν την παράδοση των ψυχών, το Μυστήριο της Εξομολόγησης ή το Γραφείο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Σύμφωνα με τον Μόρσον, «η Ρωσική λογοτεχνία θα μπορούσε σχεδόν να περιγραφεί ως η λογοτεχνία του προσηλυτισμού», προσηλυτισμός όμως μόνο στον φιλελευθερισμό, που μερικές φορές μεταμφιεζόταν εδώ σε Χριστιανοσύνη. (Κείμενα που επικεντρώνονταν στη στράτευση στον Μπολσεβικισμό δεν είναι «Ρωσική Λογοτεχνία», όπως την προσδιορίζει ο Μόρσον). Η πραγματική Νέμεσις του ριζοσπαστισμού της ιντελιγκέντσιας είναι ο «Δυτικός» αναγνώστης, ο οποίος κατατάσσεται στο συγγραφικό «εμείς», και θεωρείται ότι είναι ένας φιλελεύθερος με κοινή λογική. «Οι Δυτικοί», γράφει, «δυσκολεύονται ακόμα και να καταλάβουν ότι για τα Σοβιετικά ήθη η συμπόνια, ο οίκτος, και η ευγένεια αποτελούσαν ελαττώματα, εφόσον μπορούσαν να κάνουν κάποιον να λυπηθεί έναν ταξικό εχθρό». Περισσότερα επ’ αυτού: Συχνά οι Δυτικοί αντικρούουν τη δικαιολογία του αντιπάλου για τις πράξεις του, με το ερώτημα: «Τι θα γινόταν αν τα πράγματα αντιστρέφονταν; Αν η άλλη πλευρά έκανε τα ίδια και πρόβαλλε τις ίδιες δικαιολογίες, εσείς θα τις δεχόσασταν;». Όσο φυσική κι αν μπορεί να φαίνεται η ερώτηση αυτή για εμάς, πολλοί Ρώσοι επαναστάτες όχι μόνο την απέρριπταν, αλλά και κατά διαστήματα έδειχναν να μην την αντιλαμβάνονται. Οι «εμείς» είναι ελάχιστοι. Αν κάποιος αποβάλει από τις τάξεις των Δυτικών όλους αυτούς που αντιτίθενται στην ηθική ισοδυναμία (με την υπόθεση ότι οι «εμείς» δεν είναι υπόλογοι στις ίδιες ηθικές προδιαγραφές), που μάχονται κατά των διαρκώς αναγεννώμενων Αυτοκρατοριών του Κακού, ή υποστηρίζουν τον Ιησού που ποδοπατά τα σταφύλια της οργής, θα μείνει με μια πολύ μικρή ομάδα η οποία, στην αφήγηση του Μόρσον, εκπροσωπείται επιδέξια από ένα τιμωρημένο δόκτορα Ζιβάγκο, που λυπάται επειδή κάποτε υπέκυψε στον ενθουσιασμό της νιότης και φοβάται την «διαρκή ζωτικότητα» της ουτοπικής φαντασίωσης. Προσθέστε στον κατάλογο των αποκλεισμένων όσους καταφέρνουν να διατηρήσουν τις κοινωνικές και πολιτικές πεποιθήσεις που τους βολεύει περισσότερο να διατηρήσουν» και εξασκούνται «να αποδέχονται ειλικρινά αντιφατικές πεποιθήσεις» (μια ιδιαίτερη πνευματική κατάσταση που χαρακτήριζε τη Σοβιετική περίοδο) και η Δύση καθίσταται μικρή έως εξαφανίσεως. Ακόμα πιο εκπληκτικά, η ρωσική λογοτεχνία που ο Μόρσον θαυμάζει για την ειλικρινή υποβολή των σημαντικότερων ερωτημάτων, τα οποία δεν έθεσαν τα ευγενή γαλλικά και αγγλικά μυθιστορήματα ή, στην καλύτερη των περιπτώσεων, απλώς παρασιώπησαν, καταλήγει να υπερασπίζεται την κοινοτοπία στην πιο καθημερινή της έννοια (μην εύχεστε το αδύνατο ή το πιθανώς πονηρό). Τα ρωσικά βιβλία που διαβάζουμε – σύμφωνα με τη Βιρτζίνια Γουλφ, όπως αναφέρει ο Μόρσον, «πυρετωδώς, άγρια… τώρα βυθίστηκαν, τώρα σε μια στιγμή ενόρασης, όπου κατανοούμε περισσότερα απ’ όσα καταλάβαμε ποτέ εμείς στο παρελθόν και, δεχόμενοι τέτοιες αποκαλύψεις που εμείς ήμασταν συνηθισμένοι να δεχόμαστε μόνον από την πίεση της ζωής στον ύψιστο βαθμό», αποδεικνύεται ότι ήταν προειδοποιήσεις ενάντια στον ίδιο τον μαξιμαλισμό και την ένταση που τα κάνει ακαταμάχητα. Ο Ζιβάγκο, για παράδειγμα, δεν δρα σύμφωνα με την νεοαποκτηθείσα σοφία του. Προς το τέλος του μυθιστορήματος, συναντά άλλον έναν ήρωα που περιφέρεται σε μια διαρκή αναζήτηση, και «μιλούν όπως μονάχα οι Ρώσοι μπορούν να μιλήσουν, ιδίως όπως μιλούσαν εκείνη την εποχή, απελπισμένα και μανιασμένα». Κι αυτό συνέχισαν να κάνουν από τότε. Τα περισσότερα μέλη της ιντελιγκέντσιας των διαφωνούντων θα λάτρευαν το βιβλίο του Μόρσον αν είχε κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης ή στα πρώτα χρόνια της μετασοβιετικής περιόδου. Θα χαίρονταν αναγνωρίζοντας τους εαυτούς τους στην ιστορία των ανθρωπιστών που επέζησαν στις σοβιετικές κατακόμβες παλεύοντας με τα αιώνια ζητήματα που έκαναν την κατάσταση της Ρωσίας διεθνώς επίκαιρη. Θεωρούσαν τους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκυ μια προφητεία για την Επανάσταση των Μπολσεβίκων. Θαύμαζαν το Χάρισμα του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ (το τελευταίο ρωσικό μυθιστόρημά του) για το ανελέητο πορτραίτο του ριζοσπάστη δημοσιογράφου Νικολάι Τσερνισέφσκυ (του οποίου το ουτοπικό μυθιστόρημα Τι να κάνουμε; ήταν ένα από τα αγαπημένα του Λένιν), και αρέσκονταν να απαγγέλλουν το ποίημα του Νταβίντ Σαμόιλοφ «Ο Πέστελ, ο Ποιητής και η Άννα» (1965), για μια συζήτηση μεταξύ του Πούσκιν και του επίδοξου δολοφόνου του τσάρου Πάβελ Πέστελ το 1821. Ο Πέστελ –ο Ρώσος Βρούτος του ποιήματος– ένας από τους μελλοντικούς ηγέτες της εξέγερσης των Δεκεμβριστών τον Δεκέμβριο του 1825, μιλά για την τυραννία· ο Πούσκιν –η ανυπέρβλητη ρωσική μεγαλοφυΐα– δεν παύει να ακούει την Άννα που τραγουδούσε από το πρωί. Ο Πέστελ φεύγει, για να καταλήξει στην αγχόνη μετά από πέντε χρόνια. Ο Πούσκιν κάθεται να γράψει μερικά λόγια στο ημερολόγιό του και ξαφνικά σταματά: «Άννα, Θεέ μου!». Έφυγε ο Ρώσος Βρούτος. Η Ρωσική μεγαλοφυΐατον κοίταζε να φεύγει με μιαν αναίτια θλίψη. Γεννημένος το 1920, ο Νταβίντ Σαμόιλοφ προσηλυτίστηκε από τον Ορθόδοξο Μπολσεβικισμό στον λογοτεχνικό ανθρωπισμό (από την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Τήξης των Πάγων στα χρόνια του Χρουστσώφ). Οι περισσότεροι από τους συγχρόνους του που ανήκαν στην ελίτ, ιδίως όσοι όπως ο ίδιος κατάγονταν από εβραϊκές οικογένειες, ακολούθησαν την ίδια διαδρομή και θεωρούσαν εαυτούς κληρονόμους της παλιάς ιντελιγκέντσιας (τους εκπροσώπους της οποίας θεωρούσαν ανθρωπιστές και όχι δογματικούς). Αυτή η ιδιόρρυθμη αδελφοσύνη, την οποία οι πάντες αναγνώριζαν, ουδείς όμως μπορούσε να προσδιορίσει, αποτέλεσε τη νικηφόρα είσοδο της Ρωσίας στον αγώνα δρόμου των ριζοσπαστισμών του τέλους του 19ου αιώνα. Κάποιες εθνικές ομάδες τα πήγαν καλύτερα από άλλες∙ κάποιες απέτυχαν να προβληθούν. Οι κοινωνίες στις οποίες οι νικηφόρες μεταρρυθμίσεις συνέπεσαν με την ήττα των παλαιών καθεστώτων (Βρετανία, Ολλανδία, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, και σε μια πιο βουβή, εσωστρεφή μορφή, η Λουθηρανική Σκανδιναβία), διοχέτευσαν τις περισσότερες μορφές της ριζοσπαστικής δημιουργικότητας στις Προτεσταντικές αιρέσεις, στον επίσημο εθνικισμό και στην επέκταση του δικαιώματος ψήφου, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για τον ολοκληρωτικό σοσιαλισμό. Οι κοινωνίες στις οποίες η Εκκλησία η οποία δεν υπέστη καμία μεταρρύθμιση, υποτάχθηκε σε ένα άπιστο ξένο κράτος (Πολωνία, Ιρλανδία, Σερβία, Βουλγαρία, Ελλάδα) ανέμιξε το Χριστιανικό μαρτύριο με τη ρομαντική αυτοθυσία προκειμένου να παραχθεί ένας πατριωτισμός χωρίς εικονομαχία. Οι κοινωνίες στις οποίες ο αναζωογονημένος Χριστιανισμός αποδείχθηκε ισάξιος των νέων αντικληρικών ελίτ (Γαλλία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία), πέρασαν από μια σειρά διστακτικών επαναστάσεων έως ότου τόσο ο Χριστιανισμός όσο και ο κομμουνισμός ξέμειναν από πυρομαχικά. Τα ευνοϊκότερα περιβάλλοντα για την επαναστατική ζύμωση ήταν η ενοποιημένη Γερμανία, όπου το νέο ακτιβιστικό κράτος δυσκολευόταν ιδιαίτερα στη διαχείριση μιας κοινωνίας διχασμένης από τη Μεταρρύθμιση και περιχαρακωμένης από τα σύνορα που κληρονόμησε, και η Ρωσία, όπου μια αδιάλλακτη απολυταρχία, με τη στήριξη μιας δουλοπρεπούς Εκκλησίας και μιας καταπιεστικής Αυτοκρατορίας εξακολουθούσε να εκτρέφει επίδοξους επαγγελματίες οι οποίοι της ήταν παντελώς άχρηστοι και δεν τους σεβόταν διόλου. Όσο πιο απεγνωσμένες γίνονταν οι κραυγές για μεταρρύθμιση, τόσο περισσότερο εντείνονταν οι χιλιαστικές προσδοκίες και διαιωνίζονταν τα ζητήματα. Ρώσοι ηθοποιοί μαζί με έναν σκύλο-ρομπότ στον πρωταγωνιστικό ρόλο κάνουν πρόβες για την παράσταση Μου-μου για την 170ή επέτειο από την έκδοση του ομώνυμου βιβλίου του Ιβάν Τουργκένιεφ στο θέατρο του χωριού του Λέων Τολστόι, περιοχή Καλούγα, 27 Δεκεμβρίου 2023. © EPA / ΑΠΕ-ΜΠΕ / Sergei Ilnitsky Η Ρωσική λογοτεχνία αντικαθρέφτιζε τις πολλαπλασιαζόμενες συνωμοσίες και συζητήσεις με έναν τρόπο που δικαιολογούσε τον μαξιμαλισμό και την πιεστική ανάγκη, δεν προσφερόταν όμως στην άκαμπτη διάκριση που κάνει ο Μόρσον μεταξύ της παράδοσης των μεγάλων βιβλίων και της αντι-παράδοσης των χιλιαστών ριζοσπαστών. Σε ένα από τα κανονικά διηγήματα του Τσέχοφ, Το Σπίτι με το Μεσοπάτωμα, ο αφηγητής, ένας τοπιογράφος με τον οποίο ο συγγραφέας δείχνει να ταυτίζεται, αποδοκιμάζει μια κοινωνική ακτιβίστρια προτεσταντικού στυλ, μια νεαρή κοπέλα με μικρό στόμα και δυνατή φωνή που είναι συνεχώς απασχολημένη με την ίδρυση σχολείων, φαρμακείων και βιβλιοθηκών για τους αγρότες. Οι μικρές βελτιώσεις, ισχυρίζεται ο ήρωας, το μόνο που κάνουν είναι να προσθέτουν νέους κρίκους στη «μεγάλη αλυσίδα» της καταπίεσης∙ αυτό που χρειάζονται οι άνθρωποι είναι η απελευθέρωση από τη σωματική εργασία, ούτως ώστε να μπορούν να αφοσιωθούν στις τέχνες, τις επιστήμες και «την αναζήτηση της αλήθειας και του νοήματος της ζωής». Βρίσκεται ο αγαπημένος συγγραφέας του Μόρσον στην πλευρά της παράδοσης ή της αντι-παράδοσης, της κοινοτοπίας ή της ουτοπίας; Κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είναι αλήθεια ότι, ως εθνική θρησκεία, η Ρωσική λογοτεχνία υπερκέρασε τον Χριστιανισμό, κατατρόπωσε τον κομμουνισμό, και γέμισε κατά το μεγαλύτερο μέρος «αυτό το πολύτιμο διάστημα που δεν μένει ποτέ άδειο» (για να παραφράσουμε ένα ρωσικό ρητό). Ο ένας λόγος είναι η κρατική λογοκρισία∙ η λογοτεχνία κυριάρχησε σε τέτοιο βαθμό, επιχειρώντας να ανακτήσει οτιδήποτε είχε αποκηρυχθεί αλλού. Ένας άλλος λόγος είναι η ιντελιγκέντσια (και στους δυο ορισμούς του Μόρσον): ο περιούσιος λαός καθαγιάζει τα βιβλία που επιλέγει να διαβάσει. Ο τρίτος είναι η Ορθοδοξία∙ το διάβασμα δεν αποτελούσε σημαντικό μέρος της θρησκευτικής πρακτικής στη Ρωσία. Οι περισσότεροι έμαθαν να διαβάζουν όταν πήγαν για πρώτη φορά στο σχολείο στα τέλη του 19ου αιώνα και, μερικά από τα πρώτα βιβλία που διάβασαν, προέρχονταν από τον προσφάτως καθιερωμένο εθνικό κανόνα. Στα σπίτια δεν υπήρχε η Βίβλος της οικογένειας, για να ανταγωνισθεί τον Πούσκιν και τον Τολστόι. Οι κύριες επιδιώξεις της προεπαναστατικής ιντελιγκέντσιας ήταν το διάβασμα και η συζήτηση, το κύριο πρόβλημά της ήταν η υπαρξιακή μοναξιά. Βρισκόταν σε αντίθεση με το κράτος και σε διάσταση με τον «λαό». Το κράτος έπρεπε να αποφεύγεται ή να καταστραφεί, αναλόγως σε ποια πτέρυγα της ιντελιγκέντσιας ανήκε κανείς. Ο λαός έπρεπε να λατρεύεται, να γίνει αντικείμενο μίμησης, να διαφωτισθεί ή να αφυπνισθεί. Ο Μόρσον περιγράφει την Πορεία προς τον λαό, το κίνημα των δεκαετιών του 1860 και 1870, όταν οι στοιχειωμένοι από τις ενοχές τους ριζοσπάστες εγκαταστάθηκαν στα χωριά σε μια απόπειρα να κάνουν κάποια από αυτά τα πράγματα, δεν στέκεται όμως στο αποτέλεσμα αυτής της απόπειρας. Στην ουσία, ο ρομαντικός εθνικισμός σε ολόκληρη την Ευρώπη εμπεριείχε την ανακάλυψη του ευγενούς αγρίου σε μικρή απόσταση από τις ευρωπαϊκές χώρες, πρώτα σε διάφορα υψίπεδα (πρώτοι διδάξαντες οι Σκώτοι με τα διάσημα highlands), και τελικά στη ρωσική πεδιάδα, εκεί όπου η ορφανεμένη ιντελιγκέντσια ασπάστηκε τον λαό ως μία υπόθεση σωτηρίας και σχεδόν διαλύθηκε από την απογοήτευση, όταν η αρετή των χωρικών αποδείχθηκε απατηλή. Κάποιοι δραπέτες του λαϊκισμού βρήκαν αποκούμπι στον μαρξισμό, ο οποίος αντικατέστησε τον χωρικό με τον προλετάριο και επαγγέλθηκε την επερχόμενη σοσιαλιστική επανάσταση. Η προφητεία επαληθεύτηκε, ή έτσι φάνηκε. Τα μέλη τής ριζοσπαστικά ελιτίστικης μαρξιστικής σέχτας η οποία κυριάρχησε έπαψαν να αυτοαποκαλούνται τμήμα της ιντελιγκέντσιας, κατέστρεψαν τους περισσότερους από εκείνους που δεν μεταστράφηκαν και δημιούργησαν μια νέα επαγγελματική και διευθυντική ελίτ, καθιερώνοντας ένα μαζικό πρόγραμμα θετικής δράσης για εργάτες, χωρικούς και εθνικές μειονότητες (η πλέον επιτυχημένη από τις οποίες, οι Εβραίοι από την πάλαι ποτέ Χωριστή Περιοχή Διαμονής,[2] εξελίχθηκαν χωρίς το όφελος της προνομιακής εισδοχής και τις προαγωγές). Κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1940, οι νέοι φοιτητές και λόγιοι ένιωθαν ένα με το κράτος και τον λαό (και με τον σύντροφο Στάλιν βεβαίως, ο οποίος αντιπροσώπευε και τα δυο)∙ έτσι δεν ήταν η «ιντελιγκέντσια» με οποιονδήποτε αναγνωρίσιμο προσδιορισμό, αλλά συνέδεαν τον όρο αυτό με την μεγάλη πνευματική καλλιέργεια (την επικεντρωμένη στην εξουσία του λογοτεχνικού κανόνα και χαίρονταν που τον εφάρμοζαν στους εαυτούς τους. Γύρω στη δεκαετία του 1970, αυτή η οιονεί ιντελιγκέντσια έγινε πραγματική, όταν στράφηκε κατά του κράτους και ανακάλυψε ένα διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ αυτής και του λαού. Μερικοί Ρώσοι κατέφυγαν στην επαρχία, μερικοί Εβραίοι στράφηκαν στον Σιωνισμό, αλλά τα περισσότερα μέλη της μητροπολιτικής ιντελιγκέντσιας, είτε Ρώσοι είτε Εβραίοι, ασπάστηκαν αυτό που οι ίδιοι κατανοούσαν γενικώς ως Δύση, και Δυτικό φιλελευθερισμό ιδιαιτέρως. Κανείς τους δεν συμπαθούσε τους εργάτες. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ρωσικής ιντελιγκέντσιας η συντριπτική πλειονότητα των μελών της εγκατέλειπε τους Ταπεινωμένους και Καταφρονεμένους (για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο ενός έργου του Ντοστογιέφσκυ), προκειμένου να λατρέψει τους υπερήφανους και ευημερούντες. Εντωμεταξύ, στη Δύση, οι μεταχριστιανικές ελίτ του πνεύματος, προστατευμένες και διορισμένες σε καθηγητικές θέσεις, αναθεωρούν την άποψή τους για της γης τους κολασμένους (για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση από τη Διεθνή, η οποία υπήρξε ο πρώτος Εθνικός Ύμνος της Σοβιετικής Ένωσης, προτού τη δανειστεί ο Φραντς Φανόν στον τίτλο του ομώνυμου κλασικού βιβλίου του [Les Damnés de la Terre]) και μετακινούνται από μια ατζέντα φιλανθρωπίας και προσηλυτισμού σε μια ατζέντα θαυμασμού και αλληλεγγύης. Η Δύση είχε αποκτήσει τη δική της ημι-ιντελιγκέντσια, η οποία αδιαφορούσε για την κατάσταση αλλά αγαπούσε τον λαούς, υπό την προϋπόθεση αυτοί να είναι αρκούντως διαφορετικοί από εθνική άποψη. Αυτό ήταν το αντίθετο του εθνικισμού, η πρώτη ανάσα της παγκοσμιοποίησης. Τα τελευταία μέλη της σοβιετικής ιντελιγκέντσιας τα οποία γνώριζαν τι σήμαινε αριστερά, τους περιφρονούσαν, εστίαζαν την αγάπη τους στους θρασύτατα επιτυχημένους, και είχαν σε ακόμα λιγότερη εκτίμηση το πόπολο βλέποντας την οικονομική εξαθλίωσή του και την προφανή αδυναμία του να βελτιωθεί. Η επάνοδος του Πούτιν στην γραφειοκρατική απολυταρχία και την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων φάνηκε να αναδημιουργεί την προεπαναστατική σκηνοθεσία: από τη δεκαετία του 2020, η δυτικοποιημένη ελίτ της Ρωσίας ξανάγινε μια καθωσπρέπει ιντελιγκέντσια λόγω του ότι ήταν εξίσου αποξενωμένη τόσο από το κράτος όσο και από τον λαό. Τα όνειρα των εκπροσώπων της όμως δεν ήταν πια μεταφυσικά. Στην πραγματικότητα, δεν είχαν πια όνειρα∙ αυτό που ήθελαν ήταν η οικονομία της αγοράς, φιλελεύθεροι θεσμοί, και –πιο αποφασιστικά και απεγνωσμένα– μια συμμαχία με τη Δύση, την ώρα που η Δύση επεξέτεινε τη συμμαχία της κατά της Ρωσίας. Έχουν γίνει αυτό που πολλοί από τους προγόνους τους του 19ου αιώνα περιφρονούσαν περισσότερο: μπουρζουάδες. Άρχισαν να λιμάρουν τα νύχια τους, έκοψαν το κάπνισμα, μεταπήδησαν από τη βότκα στο κρασί, και υιοθέτησαν καταναλωτικές συνήθειες. Το άλλο πράγμα που διατήρησαν, εκτός από την αίσθηση της απομόνωσης της κάστας τους και τη συνδεδεμένη με αυτήν εσωτερική συνοχή, ήταν η παθιασμένη αφοσίωση στη λογοτεχνία και τον προσεκτικά επιμελημένο εθνικό κανόνα. Η εισβολή στην Ουκρανία έθεσε τέλος σε αυτή την κατάσταση. Όσον αφορούσε τα περισσότερα μέλη της ιντελιγκέντσιας, το κράτος φάνηκε αδιόρθωτο, και κάθε επαφή μαζί του τοξική. Το πόπολο αποδείχθηκε συνένοχος, άρα ήταν κατάπτυστο. Για δεύτερη φορά, σε διάστημα μικρότερο του αιώνα, ένα μεγάλο ποσοστό των Ρώσων διανοουμένων και της πολιτιστικής ελίτ εγκατέλειψε τη χώρα. (Οι απώλειες στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η μετανάστευση των Εβραίων στο διάστημα 1970-1990 είχαν τη δική τους σημαντική συμβολή). Αν όμως οι μετεπαναστατικοί πρόσφυγες θρηνούσαν την καταστροφή του Παραδείσου, καλλιεργούσαν τη νοσταλγία, θεωρούσαν εαυτούς εξορίστους και ελάχιστη αγάπη έτρεφαν για τις νέες πατρίδες τους, οι σύγχρονοι έτειναν να θεωρούν τη Ρωσία κράτος εγγενώς ελαττωματικό και την προσφυγιά ως μία επί μακρόν αναβαλλόμενη επιστροφή στην πατρίδα. Οι πνευματικοί προορισμοί εκτείνονται από τον Σιωνισμό μέχρι τον Ουκρανικό πατριωτισμό και τον παν-Δυτικισμό. Το ερώτημα είναι: Τι μπορεί να γίνει με τον Ρωσικό λογοτεχνικό κανόνα, τη μοναδική αξία που συνδέει πολλούς από τους πρόσφυγες μεταξύ τους, με τη χώρα καταγωγής τους και με τους διανοούμενους προκατόχους τους; Οι περισσότεροι δεν είναι σίγουροι. Μερικοί επιμένουν στην άποψη ότι η αγάπη για τον Τσέχωφ είναι συμβατή με την απόρριψη της Ρωσίας, και λίγοι από αυτούς αποδέχθηκαν τη συλλογική ευθύνη για την οικοδόμηση ισχύος και δεσμεύτηκαν να αποαποικιοποιήσουν τους εαυτούς τους, ο ένας τον άλλον και ολόκληρη την λογοτεχνική παράδοση. Ο Μόρσον μπήκε στη συζήτηση αγνοώντας αυτό το στοιχείο. Το βιβλίο του, αταλάντευτα αφοσιωμένο στον κανόνα, μας προσφέρει ένα άκρως απαραίτητο ορόσημο, υπερασπιζόμενο μια σοφία που κάποτε ήταν συμβατική. © 2024 THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS — Μετάφραση-σημειώσεις: Σταυρούλα Αργυροπούλου [1] Η λέξη «Γκουλάγκ» στη Δύση παραπέμπει στα στρατόπεδα εξορίας των σοβιετικών αντιφρονούντων, που διατήρησαν τη «λαμπρή» παράδοση ανάλογων στρατοπέδων της τσαρικής περιόδου. Στα ρωσικά όμως, το αρκτικόλεξο ГУЛАГ –Главное Управление Лагерей / Γκλάβνογιε Ουπραβλένιε Λαγκερέι– σημαίνει Κεντρική Διεύθυνση Στρατοπέδων. [2] Χωριστή Περιοχή Διαμονής: Τμήμα της Τσαρικής Ρωσίας στα δυτικά της σύνορα, εντός του οποίου, από το 1791 έως το 1917, επιτρεπόταν η διαμονή των Εβραίων.

Η Αγία Γραφή της Αμφιβολίας

Σύνδεση