Τα έργα του Αγίου Πνεύματος

Μια νέα ιστορία του Χριστιανισμού παρακολουθεί τη διαδικασία των αλλαγών κατά τη διάρκεια μιας χιλιετίας με βάση ένα τεράστιο πλήθος διαφορετικών δοξασιών και πρακτικών, μέχρι την παγιοποίησή του στην ομοιομορφία του Καθολικισμού. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Peter Heather, Christendom: The Triumph of a Religion, AD 300–1300 [Χριστιανικός κόσμος: Ο θρίαμβος μιας θρησκείας. 300-1300 μ.Χ.], Knopf, σελ. 704 To βιβλίο του Πήτερ Χέδερ Χριστιανικός κόσμος έχει γραφεί από μία αυθεντία στο αντικείμενο κι έχει τον εύστοχο υπότιτλο «Ο θρίαμβος μιας θρησκείας». Καλύπτει τη χιλιετία από τον προσηλυτισμό του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου στη νέα θρησκεία το 312 μέχρι το βάπτισμα του Μεγάλου Δούκα της Λιθουανίας Μιντάουγκας, του τελευταίου ειδωλολάτρη ηγεμόνα της Ευρώπης, περί το 1250. Ο Χέδερ βλέπει πάντοτε την Ευρώπη ως μια ενότητα, με τη Μεσόγειο απλώς και μόνο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης μιας πορείας προς τα βόρεια, τα νότια και τα ανατολικά. Το βιβλίο του Οι Γότθοι και οι Ρωμαίοι, 332-489 (Goths and Romans, 332–489) [1991] μας εισήγαγε στη γοτθική κοινότητα, που κάποτε απλωνόταν από την Κριμαία μέχρι τον Δούναβη, στις στέπες βόρεια της Μαύρης Θάλασσας, που σήμερα αποτελούν πεδίο μάχης μεταξύ της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Στη συνέχεια μελέτησε πολύ συστηματικά τις δύο πλευρές τής τόσο μοιραίας αυτής διαμάχης μεταξύ της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και των γειτόνων της. Σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής του πορείας ο Χέδερ έχει τονίσει το ιστορικό βάρος της ευρύτερης ευρωπαϊκής ηπείρου, κάτι που δεν συμπαθούσαν ιδιαίτερα όσοι περιόριζαν τις γνώσεις τους στον κόσμο της ρωμαϊκής Μεσογείου. Μας έδειξε πώς οι Ούνοι άνοιξαν τους εμπορικούς δρόμους ανάμεσα στην κεντρική Ασία, ακόμη κι ανάμεσα στην Κίνα, και τον Δούναβη, και απέδειξε ακόμη πόσο σημαντικός είναι ο δρόμος του κεχριμπαριού, από τον οποίο το κεχριμπάρι κι άλλα αγαθά μεταφέρονταν στην Αδριατική από τη Βαλτική. Γνωρίζει την ιστορία της ανατολικής Ευρώπης από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι τον Μεσαίωνα. Μια από τις πιο εντυπωσιακές νέες ανακαλύψεις που κάνουν τόσο ζωντανό το βιβλίο του είναι η εφαρμογή της δενδροχρονολόγησης, με βάση τη μελέτη των δακτυλίων των δέντρων, η οποία επέτρεψε τη χρονολόγηση των οχυρωματικών έργων που συνόδευσαν την εμφάνιση των βασιλείων της Βοημίας και της Πολωνίας γύρω στο έτος 1000. Όμως ξέρει καλά και τη ρωμαϊκή ιστορία. Τόσο στον Χριστιανικό κόσμο όσο και στο προηγούμενο έργο του δίνει ακριβέστατους χαρακτηρισμούς της ηγετικής ρωμαϊκής τάξης και του τρόπου στρατολόγησης των μελών της, ενώ παράλληλα μελετά με προσοχή τις αρετές αλλά και τις αδυναμίες της κλασικής παιδείας, η οποία λειτουργούσε ως συνεκτικός κρίκος των μελών της ρωμαϊκής ελίτ, συνδέοντάς τους τον έναν με τον άλλο όπως τους Κινέζους μανδαρίνους της δικής τους ουράνιας βασιλείας. Παρακολουθεί τις βαθύτατες αλλαγές που συνέβησαν όταν αυτός ο χιλιετής κώδικας κοινωνικής υπεροχής έχασε την αποτελεσματικότητά του, τότε που η αυτοκρατορία εγκατέλειψε τη Δυτική Ευρώπη μετά το 600, και οι άνθρωποι της πένας παραχώρησαν τη θέση τους στους ανθρώπους των όπλων, αν εξαιρέσει κανείς τον ανώτατο κλήρο. Αυτή η αλλαγή θεωρούνταν πως έβαλε την Ευρώπη στους «σκοτεινούς χρόνους» του Μεσαίωνα. Ο Χέδερ μας υπενθυμίζει ότι το αφήγημα αυτό περί σκότους δεν μας λέει ολόκληρη την ιστορία, διότι δεν είναι τίποτε άλλο από μια αρνητική εικόνα, «κατασκευή αγανακτισμένων κλασικών φιλολόγων», οι οποίοι αδυνατούσαν ωστόσο να διακρίνουν τα νέα λογοτεχνικά είδη που δημιουργήθηκαν από έναν πιο στενό κύκλο μοναχών και κληρικών. Επρόκειτο για τη σιωπηρή τροποποίηση μιας ολόκληρης λογοτεχνικής παράδοσης, η οποία ευτυχώς έχει μελετηθεί με ιδιαίτερη ενσυναίσθηση από σύγχρονους μελετητές της πρώιμης μεσαιωνικής Ευρώπης. Αυτή η ευρύτητα των ενδιαφερόντων του κάνει τον Χέδερ κατεξοχήν κατάλληλο να μας αφηγηθεί μια μεγάλη ιστορία. Μια ιστορία που την έχουν αφηγηθεί κι άλλοι στο παρελθόν, κανείς όμως δεν κατάφερε να την κάνει τόσο ζωντανή και απροσδόκητα συναρπαστική. Ποια είναι τα συμπεράσματα αυτού του ογκώδους βιβλίου; Πρώτον και κύριον, ο Χέδερ αναιρεί τη ρομαντική θεωρία ότι τάχα ο Χριστιανισμός ανήλθε στα ανώτατα κλιμάκια της ρωμαϊκής κοινωνίας κι έγινε αποδεκτός μόνον χάρη στις εγγενείς αρετές του, χωρίς τη σύμπραξη των δυνατών. Η στάση του θυμίζει εκείνη του Τζ. Μπ. Μπιούρυ που υποστήριξε ότι «η επανάσταση του Κωνσταντίνου ήταν η πιο τολμηρή πράξη που επιχείρησε ποτέ ένας απόλυτος μονάρχης, αδιαφορώντας μάλιστα σε τέτοιο βαθμό για τη γνώμη της μεγάλης πλειονότητας των υπηκόων του».[1] Για να δικαιολογήσει την άποψή του, ο Χέδερ αναλύει μεθοδικά τη δομή της ανώτερης κοινωνικής τάξης της αυτοκρατορίας και τη σχέση της με το ρωμαϊκό κράτος. Πρόκειται για μια σχέση που καθιστούσε τις ρωμαϊκές ελίτ ιδιαίτερα ευάλωτες ενώπιον των πιέσεων μιας χριστιανικής αυτοκρατορικής αυλής. Η πίεση που ασκούσαν όμως από την άλλη πλευρά ο Κωνσταντίνος κι οι διάδοχοί του στη μεγάλη μάζα του πληθυσμού ήταν η σχετικά ήπια πίεση ενός κράτους που δεν είχε τα μέσα και την οργάνωση των σύγχρονων δικτατοριών. Το ύστερο ρωμαϊκό κράτος δεν ήταν «ένας παρηκμασμένος Λεβιάθαν» όπως το θεώρησαν πολλοί ερευνητές από τη δεκαετία του τριάντα και εξής, οι οποίοι θεώρησαν ότι η περίπτωση της ρωμαϊκής κοινωνίας αποτελούσε μια προειδοποίηση για τη δική τους κοινωνία, που αντιμετώπιζε την άνοδο του ολοκληρωτισμού στην Ευρώπη. Μερικοί μάλιστα συνέδεσαν την ύστερη Ρώμη με την ενίσχυση του κράτους στην Αμερική λόγω του New Deal! Έτσι υπερέβαλλαν κατά πολύ, όταν αναφέρονταν στους καταναγκαστικούς μηχανισμούς της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Χέδερ σημειώνει ότι το ύστερο ρωμαϊκό κράτος δεν μπορούσε να επιβάλει την ιδεολογία του· γιατί ήταν αρκετά «ετοιμόρροπο» πλέον. Μπορούσε όμως να εκμαυλίσει. Οι φιλοδοξίες του στηρίζονταν σε ένα δίκτυο φίλων και πελατών που εκτείνονταν από την Αυλή μέχρι την κατώτερη αριστοκρατία. Τροφοδοτούνταν το δίκτυο αυτό από έναν διαρκή μηχανισμό που ενίσχυε την ευνοιοκρατία και στηριζόταν στο ρουσφέτι, εκείνο που δίνει ο προϊστάμενος κι εκείνο που ζητά ο υφιστάμενος. Αν κάποιος ήθελε κάτι, έπρεπε να κερδίσει την εύνοια κάποιου άλλου, το ιδεώδες μάλιστα θα ήταν να κερδίσει την εύνοια κάποιου που με τη σειρά του θα είχε την εύνοια του ίδιου του αυτοκράτορα ή όσων βρίσκονταν στον περίγυρό του. Άπαξ και ο αυτοκράτορας γνωστοποίησε ότι ήταν ορθόδοξος Χριστιανός, και ως εκ τούτου θα έκλεινε τα «θεϊκά ώτα» του στα αιτήματα των αιρετικών, των Ιουδαίων και των ειδωλολατρών, το μήνυμα διαδόθηκε σε όλους με απίστευτη ταχύτητα. Έτσι δημιουργήθηκε ένα κράτος με ομολογιακό χαρακτήρα. Από τη βασιλεία του Θεοδοσίου Α΄ (379-395) μόνον οι ομόδοξοι του αυτοκράτορα είχαν πλέον πρόσβαση στα ανώτατα αξιώματα και στα πλήρη προνόμια ενός Ρωμαίου πολίτη. Έμοιαζε με τον μηχανισμό του κυβερνώντος κόμματος σε σύγχρονα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Όπως επισημαίνει ο Χέδερ, από αυτή τη στιγμή και μετά μπορούμε να μιλάμε για την κανονική έναρξη του εκχριστιανισμού του ρωμαϊκού κράτους, ο οποίος ξεκίνησε από την κορυφή και προχώρησε προς τα κάτω. Όμως με αυτή τη λύση προέκυψαν προβλήματα, εφόσον δεν απολάμβαναν όλοι οι Χριστιανοί τα προνόμια, παρά μόνον εκείνοι που ασπάζονταν το δόγμα της Νικαίας, το οποίο στηριζόταν στην απόλυτη ισότητα των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος, Πατρός, Υιού και Αγίου Πνεύματος, που συγκροτούσαν ωστόσο με τρόπο ανεξερεύνητο, μία άρρηκτη ενότητα ουσίας, κατά το σύμβολο της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου του 325. Όμως πολλοί Χριστιανοί δεν ασπάζονταν το δόγμα αυτό. Οι Γότθοι κι οι Βάνδαλοι ακολουθούσαν ένα διαφορετικό σύμβολο πίστεως, το οποίο οι αυτοκράτορες πριν από τον Θεοδόσιο, ο Κωνστάντιος Β΄ (337-361) και ο Ουάλης (364-378) το είχαν αποδεχθεί ως απόλυτα ορθόδοξο. Οι Γότθοι άλλωστε των Βαλκανίων είχαν στενές σχέσεις μαζί με τους αυτοκράτορες αυτούς μέχρι την κρίση που οδήγησε στη συντριβή του Ουάλεντος στη μάχη της Αδριανούπολης το 378. Επρόκειτο για τους Χριστιανούς εκείνους, Ρωμαίους και βαρβάρους, που ονομάζονταν από τους εχθρούς τους Αρειανοί, επειδή αποδέχονταν τα δόγματα του Αρείου, ενός διδασκάλου των αρχών του Δ΄ αιώνα από την Αλεξάνδρεια. Πολλοί τιμούσαν τη μνήμη του, οι Χριστιανοί όμως που ακολουθούσαν το δόγμα της Νίκαιας τον θεωρούσαν απατεώνα. Οι Αρειανοί θεωρούσαν τον Χριστό «όμοιο», όχι όμως ομοούσιο με τον Πατέρα του. Διότι μόνον αν ήταν ο Χριστός λίγο κατώτερος Θεός από τον Πατέρα του θα μπορούσε να παίξει τον ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ ενός απόμακρου Θεού-Πατέρα και των ανθρώπων. (Επρόκειτο για την αναπαραγωγή, στο επίπεδο του φαντασιακού, των σχέσεων τω πελατών με τους πάτρωνές τους, στο πλαίσιο φυσικά της ευνοιοκρατίας που βίωναν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης). Όταν οι Βάνδαλοι κι οι Γότθοι κυριάρχησαν στο χώρο της δυτικής Μεσογείου, βάλθηκαν κι αυτοί να δημιουργήσουν το δικό τους κράτος με ομολογιακό χαρακτήρα. Για να επιβάλουν τον Αρειανισμό ως επίσημη θρησκεία των βασιλείων τους, χρησιμοποίησαν φυσικά το ίδιο μίγμα εξαναγκασμού και εκμαυλισμού που είχε χρησιμοποιήσει προηγουμένως τόσο αποτελεσματικά η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Και πρόσφατη έρευνα απέδειξε ότι «παρά τρίχα» να τα κατάφερναν, για να χρησιμοποιήσουμε τον γλαφυρό όρο του Χέδερ. Ένα έγγραφο που βρέθηκε στον καθεδρικό ναό της Λαόν στην βόρειο Γαλλία κι αποκρυπτογραφήθηκε πρόσφατα, μας αποκαλύπτει ότι το 484 το είκοσι τοις εκατό των ορθόδοξων καθολικών επισκόπων (Νίκαιας) στην βανδαλοκρατούμενη Αφρική διολίσθησαν (ή «χάθηκαν», όπως λέει το κείμενο), δηλαδή προσχώρησαν στον Αρειανισμό της εκκλησίας των Βανδάλων. Η ανάμιξη που μόλις αναφέραμε είχε κάνει καλά τη δουλειά της. Ίσως η δυτική Ευρώπη θα μπορούσε να είχε παραμείνει αρειανική για πάντα κάτω από τον «βαρβαρικό ζυγό». Κι αυτό ανατρέπει, όπως τονίζει ο Χέδερ, το αφήγημα της καθολικής χριστιανοσύνης για μια ορθόδοξη εκκλησία που δήθεν αντιστάθηκε ηρωικά στους Βανδάλους. Το βιβλίο του Χέδερ εκπλήσσει συχνά τον αναγνώστη με τέτοιες διαπιστώσεις, λυτρωτικές όντως. Το βασικό του συμπέρασμα που μένει σταθερό και επιβεβαιώνεται διαρκώς στο πέρασμα των αιώνων είναι ότι στο διάβα της χιλιετίας αυτής ήταν οι κοσμικοί ηγεμόνες, οι αυτοκράτορες πρώτα κι ύστερα οι τοπικοί άρχοντες, εκείνοι που καθόριζαν τους κανόνες του παιχνιδιού. Στη δυτική Ευρώπη, από τις ατλαντικές ακτές της Ιρλανδίας τον ΣΤ΄ και τον Ζ΄ αιώνα μέχρι την Ισλανδία τον Ι΄ αι., ο συνδυασμός καρότου και μαστιγίου ήταν απολύτως επαρκής για να δημιουργεί νέες χριστιανικές κοινότητες, οι οποίες στη συνέχεια συντηρούνταν από τους τοπικούς επισκόπους και κληρικούς ανάλογα με τα μέσα που διέθεταν. Κεντρική εκκλησιαστική αρχή δεν υπήρχε. Στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου ο Χέδερ εξηγεί ότι ο ισχυρός θεσμός του παπισμού αποτελεί εξέλιξη μόνο του ΙΒ΄ και ΙΓ΄ αι. Τι κερδίζουμε από μια τέτοια ρωμαλέα, εντελώς αντικληρικαλιστική, προσέγγιση του θέματος; Μια αίσθηση περιπέτειας οπωσδήποτε. Σύμφωνα με τον Χέδερ κάθε γενιά παρήγαγε τη δική της μορφή Χριστιανισμού. Οι διαφορετικές κάθε φορά περιστάσεις έφερναν στο προσκήνιο κάθε κοινωνίας διαφορετικές έννοιες και πρακτικές, οπότε δεν έχουμε να κάνουμε με έναν ενιαίο χριστιανισμό, ο οποίος ξεκινά από τη Γαλιλαία και προχωρεί αμετάβλητος μέχρι το 1250 στις ακτές της Βαλτικής, όπου καταλήγει θριαμβευτής. Έχουμε μια ποικιλία χριστιανισμών, διαφορετικών μεταξύ τους. Κι εμείς προσκαλούμαστε σε ένα ταξίδι μέσα στον χρόνο, για να φανταστούμε πώς οι Χριστιανοί μιας συγκεκριμένης εποχής θα έμεναν «ενεοί» όταν θα έρχονταν σε επαφή με τις πρακτικές και την κοσμοθεωρία των Χριστιανών μιας άλλης περιόδου. Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό από την αρχή μέχρι το τέλος έχει κανείς την αίσθηση ότι ζει την κίνηση ενός τρένου, καθώς ο Χριστιανισμός περνά αδιάκοπα από τη μια μορφή στην άλλη μέσα σε μια Ευρώπη που διαρκώς διευρύνεται. Κι αυτό το διάβασμα από την αρχή μέχρι το τέλος το συνιστώ, για να μη χαθεί από τα μάτια του αναγνώστη ο απόλυτος έλεγχος εκ μέρους του συγγραφέα του υλικού του, ο οποίος μας θυμίζει κάπως τον Γίββωνα. Μας δίνει επίσης το βιβλίο ένα μάθημα ιστορικής προοπτικής. Ο Χέδερ τελειώνει με τη σύνοδο του Λατερανού το 1215, με τη οποία ο Χριστιανισμός υπέστη ακόμη μια μεταμόρφωση. Καλώς ή κακώς τότε δημιουργήθηκε η Καθολική Εκκλησία όπως την ξέρουμε, η εκκλησία των σταυροφοριών και των γοτθικών ναών της Ευρώπης, μια εκκλησία συγκεντρωτική, με κέντρο τον πάπα. Η σύνοδος εξέδωσε κανόνες για όλες τις πλευρές της ζωής του Χριστιανού. Οι αποφάσεις της κι οι αντιπροσωπείες που έστειλε έφτασαν στα πέρατα της Ευρώπης. Αλίμονο όμως. Για πρώτη φορά η Εκκλησία έδειξε τα δόντια της, μεταμορφώνοντας ορισμένες τοπικές συνήθειες και προκαταλήψεις εναντίον των αιρετικών και των Εβραίων στην Ιερά Εξέταση, κάτι που δεν το δημιούργησαν αμαθείς κληρικοί, αλλά καθηγητές των δυναμικών, πρόσφατα ιδρυμένων δυτικοευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι ο καθολικισμός ήταν πάντοτε έτσι σε όλη τη διάρκεια του πρώιμου Μεσαίωνα. Κάθε άλλο. Ο Χέδερ μας δίνει μια χιλιόχρονη ιστορία πλούσιας δημιουργικότητας, κατά τη διάρκεια της οποίας ο πληθυσμός της Ευρώπης προχώρησε –και προχώρησε πολύ αργά, όπως θα πιστέψουν πολλοί από μας– «από μια αρχική κατάσταση τεράστιας θρησκευτικής διαφοροποίησης στην ομογενοποίηση που επέβαλε τελικά η σύνοδος του Λατερανού». Τι μπορούμε άραγε να προσθέσουμε σε αυτή την τόσο ρωμαλέα αφήγηση της ιστορίας της διαρκούς συμπόρευσης εκκλησίας και κράτους που βρίσκεται στις ρίζες της ιστορίας της δυτικής Ευρώπης; Υποψιάζομαι πως ο Χέδερ θεωρεί τους αναγνώστες του αυτό που λέμε «κοινούς ανθρώπους», δηλαδή συνηθισμένους ανθρώπους με τα μυαλά μέσα στο κεφάλι τους χωρίς χρόνο για μεταφυσικές αναζητήσεις. Οι αναγνώστες εύκολα ταυτίζονται με σενάρια στα οποία Ρωμαίοι μανδαρίνοι και παγανιστές πολέμαρχοι μεταστρέφονται στον Χριστιανισμό με λίγη πίεση από πάνω. Η «συνολική συμπεριφορά» της τάξης της εξουσίας τους ενδιαφέρει περισσότερο απ’ ό,τι οι δραματικές βιογραφικές αφηγήσεις θρησκευτικής μεταστροφής όπως αυτή που περιγράφει ο Αυγουστίνος στις Εξομολογήσεις του. Εύκολα μπορεί κανείς να φανταστεί το αποτέλεσμα. Έτσι θα συνέβη στην νέα εκκλησία του Κεντ, που ήταν προηγουμένως ειδωλολατρικός ναός γύρω στο έτος 600: Μερικοί θα πήραν το μήνυμα στο επίπεδο της ιδεολογίας ότι ο κόσμος όντως είχε αλλάξει. Άλλοι θα κράτησαν τις αποστάσεις τους από τα δρώμενα, ενώ μερικοί θα πήγαν στον ναό, όπως και κάθε άλλη φορά προηγουμένως, για να πιουν απλά μια μπυρίτσα. Είναι όμως αυτό όλη η ιστορία; Ο Χέδερ είναι πολύ προσεκτικός στο ζήτημα αυτό. Δεν περιφρονεί αυτό που λέμε «πνευματικότητα», αλλά δεν δίνει σε αυτή μεγάλη θέση ως παράγοντα που συνέβαλε στην «επικράτηση της νέας θρησκείας». Η πνευματικότητα δεν ζυγίζει γι’ αυτόν και τόσο πολύ, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τους δεσμούς πατρωνίας, τις πελατειακές σχέσεις, τη φιλοδοξία και την απειλή για όσους αντιστέκονταν να χάσουν την κοινωνική τους θέση και τιμή. Όμως η προσέγγιση του ζητήματος εκ μέρους του Χέδερ, δηλαδή η άποψη ότι ο Χριστιανισμός επιβλήθηκε κυρίως από πάνω καθιστά τους μέσους πιστούς πολύ περισσότερο παθητικούς από όσο πραγματικά ήσαν. Μας κάνει να θεωρούμε την Εκκλησία σαν έναν διευθύνοντα σύμβουλο που βλέπει με ικανοποίηση την επιχείρησή του να προχωρά όπως πρέπει: τον ΙΒ΄ αι. η Εκκλησία είχε πια «ένα τεράστιο και αρκετά εκτεταμένο μηχανισμό διανομής προνομίων, … με ενοποιημένα συντεχνιακά ιδεώδη και συνεκτικό μηχανισμό λειτουργίας, … [και] τώρα είναι έτοιμη πλέον να πουλήσει τα προϊόντα της στη μάζα των θρησκευτικών καταναλωτών της λατινόφωνης Ευρώπης». Ας μου επιτραπεί μια υπόδειξη. Η σύγχρονη ιστοριογραφία για την εξάπλωση της πρώιμης εκκλησίας αφήνει ελάχιστο περιθώριο στο Άγιο Πνεύμα! Δεν θέλω να παρεξηγηθώ. Μιλώ ως ιστορικός, όχι ως θεολόγος. Αλλά πρέπει να μην ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι για τους οποίους μιλούμε ζούσαν σε έναν κόσμο γεμάτο με όντα αόρατα, ακόμη και δαιμονικά, με πολύ κακές διαθέσεις. Η λογοτεχνία της εποχής μάς λέει πολλά γι’ αυτά, το ίδιο κι οι λαϊκές αντιλήψεις. Οι άνθρωποι ένιωθαν όμως ταυτόχρονα και την αγαθοποιό επιρροή καλών πνευμάτων, έτοιμων να προστατεύσουν συγκεκριμένα άτομα. Δεν πρέπει να λησμονούμε πως ακόμη κι οι ξεπερασμένες πια Μούσες, διατηρούσαν κάποια αύρα από το παρελθόν. Όταν ο συγκλητικός ποιητής Παυλίνος της Νόλας ανήγγειλε στον Αυσόνιο τη μεταστροφή του στον Χριστιανισμό στο τέλος του Δ΄ αι., δεν χρειάστηκε παρά να πει στον παλιό του μέντορα ότι η δυνατή πνοή του Χριστού φύσηξε μέσα στην καρδιά του με μεγαλύτερη θέρμη από εκείνη των αφράτων κυράδων που παριστάνονταν ακόμη σε αρκετά έργα τέχνης της ύστερης Ρώμης. Υπάρχει λοιπόν μια κοινή γλώσσα για τη θεϊκή φώτιση που έρχεται στον άνθρωπο ξαφνικά, και βασίζεται στην πίστη σε τέτοιου είδους δυνάμεις που μας γαλουχούν, και έτσι εξηγούνται κάθε λογής απότομες αλλαγές μεταστροφές και στιγμές δημιουργικής έκστασης. Γύρω στο 270 ο Αντώνιος, ένας εύπορος αγρότης στην Αίγυπτο, άκουσε μέσα στην εκκλησία που προσευχόταν τα λόγια του Χριστού στο ευαγγέλιο, «εἰ θέλεις τέλειος εἶναι, ὕπαγε πώλησόν σου τὰ ὑπάρχοντα … καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι / αν θες να γίνεις τέλειος, πούλα τα υπάρχοντά σου … κι ακολούθησέ με». ( Κατά Ματθαίον 19, 21). Κι όπως λέει μια σύγχρονη συριακή παραλλαγή του Βίου του, προσευχήθηκε «για να ξεπηδήσει μέσα στην καρδιά του μια σκέψη δικαιοσύνης». Κι όντως μια θεϊκή δύναμη είχε αναβλύσει μέσα του. Καρδιές αναβλύζουν διαρκώς αυτή την εποχή και στην Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή. Δεν πρόκειται για εμπειρίες περιθωριακές ή σπανίζουσες. Είναι διαδικασίες σημαντικές από πολιτισμική άποψη, οι οποίες, όπως πίστευαν οι άνθρωποι της εποχής, κατευθύνονταν από το Άγιο Πνεύμα. Ο άγιος Μεσρώπ εφηύρε το αρμενικό αλφάβητο τον Ε΄ αι. για να μεταφράσει την Αγία Γραφή. Λένε πως είδε σε όραμα το αλφάβητο γραμμένο με το χέρι του Θεού «σε μια πέτρα σαν επάνω σε χιόνι». Το 680, στο Γουίτμπι στην ακτή του Γιορκσάιρ ο Κήντμον, ένας ταπεινός ιπποκόμος, με την παρότρυνση ενός αγγέλου, έψαλε έναν σύντομο ύμνο στα Σαξονικά, τη γλώσσα της αριστοκρατίας, που ως τότε χρησιμοποιούνταν μόνον από την ελίτ. Σταύρωση, χειρόγραφο από αιθιοπικό Ευαγγέλιο στο μοναστήρι Γκούντα-γκούντε της βορειοανατολικής Αιθιοπίας, πρώτο μισό του 16ου αιώνα. Μουσείο Τέχνης Ουόλτερς, Βαλτιμόρη. Όλοι όσοι ένιωθαν να τους καθοδηγεί το Άγιο Πνεύμα (ή άλλα πνεύματα) δεν ήσαν περιθωριακοί – απλοί φορείς «ενθουσιαστικών» τάσεων, απομονωμένοι μέσα στο πλήθος των συγχρόνων τους. Πολύ συχνά ήσαν εκείνοι που διεύρυναν τους ορίζοντες του Χριστιανισμού και του έδιναν ώθηση προς τα μπρος. Ας πάρουμε παραδείγματος χάριν τον Ντράιτελμ, έναν Σκωτσέζο κτηματία στην νοτιοανατολική Σκωτία γύρω στο 700, ο οποίος είχε οπτασίες μιας Κόλασης πιο κρύας κι από το πιο κρύο ρεύμα του χειμώνα, κι ενός Παραδείσου που θύμιζε «έναν κάμπο ευρύτατο κι ευχάριστο, γεμάτο με ανθισμένα λουλούδια». Δεν ήταν όμως αυτό το τέλος της ιστορίας. Ο άγγελος που τον οδηγούσε του εξήγησε ότι βλέπει πράγματα που διαφέρουν από εκείνα που συνήθως νομίζουν οι άνθρωποι για τον Παράδεισο και την Κόλαση, κι από αυτά που του είχαν πει σίγουρα στην εκκλησία. Ανάμεσα στην Κόλαση και τον Παράδεισο υπήρχε ένας ενδιάμεσος χώρος, κάτι μεταξύ Παραδείσου και Κολάσεως, όπου οι πιστοί θα καθαρίζονταν από τις αμαρτίες τους. Ο Ντράιτελμ δεν ήταν μορφωμένος και μοναχός, αλλά λαϊκός και έγγαμος, όμως έγινε εκείνος στον οποίον όλοι στρέφονταν για καθοδήγηση στα ζητήματα αυτά του άλλου κόσμου, κι αυτή η ιδέα για τον ενδιάμεσο χώρο που είχε, εξελίχθηκε αργότερα μετά από πολλούς αιώνες στο δόγμα για το Καθαρτήριον. Εξίσου καθοριστικής σημασίας είναι μια μορφή που νομίζουμε πως την ξέρουμε, χωρίς αυτό να είναι αλήθεια. Ο Άγιος Πατρίκιος, γνωστός ως Απόστολος των Ιρλανδών. Ήταν ένας εκρωμαϊσμένος Βρετανός, του οποίου ο πατέρας ήταν ένας κρατικός αξιωματούχος και γαιοκτήμονας με πολλούς δούλους. Ξαφνικά σαν μέσα σε μια αστραπή εμφανίζεται ο Πατρίκιος μπροστά μας μέσα στο σκοτεινό τοπίο της τελευταίας περιόδου της ρωμαϊκής κατοχής στην Βρετανία, για την οποία πολύ λίγες πηγές διασώθηκαν. Στον Χριστιανικό κόσμο εμφανίζεται για πρώτη φορά γύρω στο 400 ως «το τελευταίο γνωστό άτομο που είχε επαγγελματία [Λατίνο] γραμματοδιδάσκαλο να τον διδάξει». Όμως οι προοπτικές περαιτέρω εκπαίδευσής του χάθηκαν βίαια, όταν σε μια επιδρομή τους Ιρλανδοί δουλέμποροι τον έπιασαν αιχμάλωτο και ο άγιος κατέληξε στη δυτική εσχατιά της Ιρλανδίας στην κομητεία του Μάγιο να κοιτά τον απέραντο Ατλαντικό. Από όσο ήξερε, βρισκόταν στο τέλος του κόσμου. Μετά δραπέτευσε από τον κύριό του. Η αφήγησή του είναι η μόνη πρωτοπρόσωπη αφήγηση δραπέτη δούλου από την αρχαιότητα που έχουμε. Γύρισε στον τόπο του και στους συγγενείς του, οι οποίοι, καθωσπρέπει Ρωμαίοι οι ίδιοι, σοκαρίστηκαν όταν άκουσαν την πρόθεση του Πατρικίου να επιστρέψει στην Ιρλανδία σαν ιεραπόστολος μεταξύ των «βαρβάρων». Φαίνεται πως πέτυχε τον στόχο του. Ό,τι γνωρίζουμε για τον Πατρίκιο, αν εξαιρέσει κανείς αναξιόπιστες, μεταγενέστερες αφηγήσεις, προέρχεται από δύο πηγές, γραμμένες από τον ίδιο, γύρω στο 450: την Εξομολόγησή του (όχι μια εξομολόγηση πταισμάτων, αλλά μια διακήρυξη του θεόδοτου δικαιώματός του να είναι επίσκοπος στην Ιρλανδία), και την Επιστολή στους στρατιώτες του Κοροτικού [Letter to the Soldiers of Coroticus], με την οποία κατηγορεί ένα συμπατριώτη του Βρετανό δουλέμπορο, που του άρπαξε πρόσφατα βαπτισμένους Ιρλανδούς από το ποίμνιό του, ίσως μάλιστα κατά τη διάρκεια της ακολουθίας του βαπτίσματος, για να τους πουλήσει στους ειδωλολάτρες Πίκτες της νοτιοδυτικής Σκωτίας. Αν ληφθούν υπόψη η σχεδόν παντελής απουσία γραπτών πηγών από την Ιρλανδία και τη Βρετανία της εποχής εκείνης καθώς και τα αρχαιολογικά δεδομένα, τα οποία μας δείχνουν αλλού μια περίεργη συνέχεια του ρωμαϊκού παρελθόντος, ενώ σε άλλες περιοχές υποδεικνύουν μια πλήρη ασυνέχεια, τα δύο κείμενα του Πατρικίου αποτελούν πολύτιμες πηγές. Ίσως όμως η σημασία τους έγκειται στο ότι έχουν ένα χαρακτήρα περισσότερο ιρλανδικό, είναι γραμμένα Hiberione (δηλαδή στην Ιρλανδία). Πρόκειται για τις πρώτες εκτενείς πηγές στα λατινικά, γραμμένες πέρα από τα σύνορα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε μια «βάρβαρη» χώρα. Ο Πατρίκιος είχε πετύχει τον στόχο του, είχε δημιουργήσει μια εκκλησία αποκλειστικά ιρλανδική, στα δυτικά μάλλον της νήσου, έστω και εν μέρει διοικούμενη από Βρετανούς κληρικούς. Δεν ξέρουμε πώς τα κατάφερε. Η έρευνα για τον Πατρίκιο είναι γεμάτη από υποθέσεις.[2] Αυτό όμως που ξέρουμε από την επιμονή με την οποία το τονίζει ο Πατρίκιος στα δύο κείμενά του, Εξομολόγηση και Επιστολή στους στρατιώτες του Κοροτικού, προσθέτει μια νέα διάσταση στο βιβλίο του Χέδερ για τον Χριστιανικό κόσμο. Ο Πατρίκιος θεωρούσε τον εαυτό του άνθρωπο «πλήρη Πνεύματος Αγίου» κι είχε την αξίωση να τον βλέπουν κι οι άλλοι έτσι, ακολουθώντας την αρχαία παράδοση που αναγόταν στις μυστικές-εκστατικές εμπειρίες του Αποστόλου Παύλου. Ταυτιζόταν απόλυτα με τον Παύλο, σε τέτοιο σημείο που είναι καμιά φορά δύσκολο κανείς να διακρίνει αν μιλά για την ανάστατη Ιρλανδία της εποχής του ή για τις πόλεις της Μ. Ασίας που αναστατώνονταν στα πρώιμα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όταν περνούσε από κει ο Παύλος, όπως μας τις περιγράφουν οι Πράξεις των Αποστόλων. Τα κείμενα του Πατρικίου μας μιλούν στην πραγματικότητα για την ιστορία του ίδιου του Πατρικίου αλλά και του Αγίου Πνεύματος. Πρόκειται για μια δραματική ιστορία. Ακόμη και τότε που ήταν αιχμάλωτος στην εφηβεία του, το Άγιο Πνεύμα «ξεχείλιζε μέσα του», όταν έκανε εκατό προσευχές την ημέρα. Η θέρμη της πίστης του τον προστάτευε από το κρύο και τη βροχή του ιρλανδικού χειμώνα. Δεν ήταν ο μόνος που απολάμβανε τη θεϊκή προστασία: στα μέσα του πέμπτου αιώνα ο άγιος Σεβερίνος –ένας άγιος ταξιδευτής σαν τον Πατρίκιο– περπατούσε ξυπόλυτος πάνω στον παγωμένο Δούναβη. Ακόμη και το 1958 η μεγάλη ερευνήτρια του Σουφισμού Άνμαρι Σίμμελ ταξίδευε κατά μήκος της Ανατολίας με έναν μυστικό μουσουλμάνο θεολόγο, ο οποίος συνέθετε έναν ύμνο μέσα στην καρδιά του χειμώνα. «Η εσωτερική θέρμη του ύμνου … ζέσταινε το αυτοκίνητο τόσο που τα παράθυρα είχαν γεμίσει ατμούς». Οι οπτασίες του Πατρικίου συνεχίστηκαν και μετά την επιστροφή του στη Βρετανία και κατά το δεύτερο ταξίδι του στην Ιρλανδία. Έχουν μια ένταση που έχει διαστάσεις σουρεαλιστικές: Τον είδα ξανά να προσεύχεται μαζί μου. Ήταν σαν να βρισκόταν μέσα μου. Άκουσα μέσα μου τον εσωτερικό άνθρωπο, και ήταν εκεί και προσευχόταν με στεναγμούς. Κι εγώ έμεινα ενεός και αναρωτιόμουν ποιος άραγε να ήταν εκείνος που προσευχόταν μέσα μου. Στο τέλος της προσευχής μίλησε και μου είπε πως είναι το ίδιο το Άγιο Πνεύμα. Πρόκειται για τη γλώσσα του Αποστόλου Παύλου: «το Πνεύμα μας βοηθά στις αδυναμίες μας· αφού δεν ξέρουμε ούτε πώς να κάνουμε την προσευχή μας … και μεσιτεύει υπέρ ημών με βαθείς στεναγμούς που δεν εκφράζονται με λόγια» (τὸ Πνεῦμα συναντιλαμβάνεται ταῖς ἀσθενείαις ἡμῶν· τὸ γὰρ τί προσευξόμεθα … ὑπερεντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις, Προς Ρωμαίους 8, 26), η οποία μετατρέπεται σε μια πολύ ζωντανή εικόνα του ανθρώπινου νου. Δεν ήταν αυτές οι εμπειρίες μεμονωμένα φαινόμενα. Κάθε μια αποτελούσε ένα κάλεσμα για δράση. Κάθε μια επιβεβαίωνε το κάθε ένα από τα στάδια της προσπάθειας του Πατρικίου δημιουργήσει μια τοπική ιρλανδική εκκλησία. Ήταν πολύ ριψοκίνδυνο να φαντάζεται κανείς το 450 μια τέτοια εκκλησία στη Δυτική Ευρώπη πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα, δηλαδή πέρα από τα αρχαία όρια του ανθρώπινου φαντασιακού. Επρόκειτο για μια διεύρυνση των οριζόντων του ανθρώπινου νου, όπως ήταν άλλωστε και το μεταφραστικό έργο του συγχρόνου του Πατρικίου στην μακρινή Αρμενία Μεσρόπ Μαστότς. Γενικά στην Εξομολόγηση του Πατρικίου και στην Επιστολή στους στρατιώτες του Κοροτικού αν κάνουμε μια ανασκαφή, ανακαλύπτουμε πολύ κοντά στην επιφάνεια την επίδραση του Αγίου Πνεύματος, την τόσο κοινή σε πολλές άλλες προσπάθειες των Χριστιανών της εποχής, εκείνων που δρούσαν εις πείσμα των κοινών συμπεριφορών και υπολογισμών που εξετάζονται τόσο τεκμηριωμένα στο βιβλίο του Χέδερ. Κι αυτό μας εκπλήσσει. Υπάρχει χώρος στην ιστορία του χριστιανικού κόσμου και για εκείνους «που πάνε ξανά εκεί [στον ναό] … μάλλον για μια μπυρίτσα», αλλά και για εκείνους που «ήπιαν πολύ και δυνατό κρασί» (γλεύκους μεμεστωμένοι εἰσί, Πράξεις 2, 13). Τα αποτελέσματα είναι συχνά απρόβλεπτα και εκπλήσσουν με ευχαρίστηση ακόμη τους ιστορικούς κάθε πτυχής του θριάμβου μιας νέας θρησκείας όπως ήταν ο Χριστιανισμός. © 2024 THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] J.B. Bury, History of the Later Roman Empire, τόμ. 1 (Ντόβερ, 1958), σ. 360. [2] Το βιβλίο του Ρόι Φλέτσνερ Saint Patrick Retold: The Legend and History of Ireland’s Patron Saint [Ο Άγιος Πατρίκιος εκ νέου: Ο θρύλος και η ιστορία του Προστάτη Αγίου της Ιρλανδίας] (Princeton University Press, 2019) είναι μια αμερόληπτη επισκόπηση των ιστορικών στοιχείων. Ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπόψη του ότι ακόμα και οι ημερομηνίες της σταδιοδρομίας του είναι υποθετικές.

Τα έργα του Αγίου Πνεύματος

Σύνδεση