Ο εικονοκλάστης της Κίνας

Η βιογραφία του Λιού Σιαομπό, του διασημότερου Κινέζου αντιφρονούντα, διά χειρός Πέρρυ Λινκ και Γου Ντατσί, αποτελεί ταυτόχρονα μια εξιστόρηση της πολιτικής σκέψης και του ακτιβισμού στην Κίνα κατά τη διάρκεια του τελευταίου μισού αιώνα. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Perry Link και Wu Dazhi, I Have No Enemies: The Life and Legacy of Liu Xiaobo [Δεν έχω εχθρούς: Η ζωή και η παρακαταθήκη του Λιού Σιαομπό], Columbia University Press, 553 σελ. Το Δεν έχω εχθρούς, γραμμένο από τον Πέρρυ Λινκ, κορυφαίο δυτικό χρονικογράφο των αντικαθεστωτικών φωνών στην Κίνα, και από έναν Κινέζο συνάδελφο που γράφει ανώνυμα ως Γου Ντατσί, αποτελεί την οριστική βιογραφία του πλέον διάσημου αντιφρονούντα στην σχεδόν 75ετή ιστορία της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Ο τόμος, πολυσέλιδος και αναγκαστικά φιλόδοξος, αποτελεί επίσης μια τιτάνια επισκόπηση της πολιτικής σκέψης, του ακτιβισμού και της αντίθετης άποψης αντίστασης; στην Κίνα κατά τον προηγούμενο μισό αιώνα. Πρόκειται για τεράστιο καμβά, όμως η ζωή του Λιού αποτελεί με ευκολία τον συνδετικό ιστό του. Ακόμη και ως διδακτορικός φοιτητής τη δεκαετία του 1980 μιλούσε τόσο ανοιχτά που ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία έστειλαν ανταποκριτές για να καλύψουν την υποστήριξη της διατριβής του. Τη νύχτα της 3ης προς 4η Ιουνίου 1989 ήταν ο μοναδικός μείζων γνωστός διανοούμενος που παρέμεινε στην πλατεία Τιενανμέν, βοηθώντας στην διαπραγμάτευση για εκεχειρία που επέτρεψε σε διαμαρτυρόμενους φοιτητές να αποφύγουν την αιματοχυσία που συνέβη σε άλλα μέρη της πόλης. Παρά τις πάμπολλες ευκαιρίες που του δόθηκαν να ζήσει στο εξωτερικό, επέλεξε να παραμείνει στην Κίνα και να αγωνιστεί για τις πολιτικές ελευθερίες, περνώντας χρόνια τη φυλακή. Τη δεκαετία του 2000, αποτέλεσε ηγετική μορφή του Κινήματος Υπεράσπισης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, της πιο διαρκούς προσπάθειας να χαλιναγωγηθεί η ανεξέλεγκτη εξουσία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Το 2010 κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης όντας στη φυλακή, και επτά χρόνια αργότερα έγινε ο πρώτος νομπελίστας που πέθανε κατά την διάρκεια της κράτησής του μετά τον Γερμανό δημοσιογράφο Καρλ φον Οσιέτσκι το 1938. Γεννήθηκε το 1955 στην νοτιοανατολική κινέζικη επαρχία Τζιλίν. Ήταν ο τρίτος από πέντε αδελφούς, γόνος μιας οικογένειας που διέθετε διασυνδέσεις με την προνομιούχα κάστα του νέου καθεστώτος. Η μητέρα του ήταν νηπιαγωγός και ο πατέρας του γλωσσολόγος, ο οποίος είχε ενταχθεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα προτού πάρει την εξουσία το 1949, δίνοντάς του το κύρος του «προεπαναστατικού στελέχους». Ένας από τους συμμαθητές του ήταν γιος υποστράτηγου και ζούσε σε διώροφο σπίτι με καμαριέρες, σοφέρ και υπηρέτες. Το παιδί, με το παρατσούκλι Χοντρός, έκανε άνω-κάτω το σχολείο, αλλά ο φόβος των δασκάλων του απέναντι στον ισχυρό πατέρα του τον προστάτευε από τις συνέπειες. Χρόνια αργότερα, με βάση αυτές τις εμπειρίες, ο Λιού θα περιέγραφε το Κομμουνιστικό Κόμμα ως μια διεφθαρμένη άρχουσα τάξη που χρειαζόταν θεσμικά αντίβαρα. Υποστηρικτής του Κινέζου αντιφρονούντα και ακτιβιστή για τα ανθρώπινα δικαιώματα Λιού Σιαομπό κρατά ένα πλακάτ με τον Λιού κατά τη διάρκεια επεισοδίων με υποστηρικτές του κινεζικού καθεστώτος σε διαδήλωση στο Χονγκ Κονγκ, 30 Ιουνίου 2017. © EPA / ΑΠΕ-ΜΠΕ / Vernon Yuen Οι εμπειρίες του κατά την Πολιτιστική Επανάσταση επηρέασαν ακόμη πιο βαθιά τον χαρακτήρα του. Το 1966 που ξεκίνησε, ο Λιού ήταν πολύ μικρός για να γίνει Ερυθροφρουρός, αλλά έγινε μάρτυρας δημόσιων εκτελέσεων, ξυλοδαρμών και βασανιστηρίων. Οι γονείς του έγιναν στόχος κομματικής βίας επειδή ο πατέρας του, μολονότι πιστό μέλος του κόμματος, προερχόταν από οικογένεια που κάποτε είχε στην κατοχή της γη, καθιστώντας τους, κατά την επίσημη ορολογία, εκμεταλλευτές «γαιοκτήμονες». Εφόσον το σχολείο είχε διακοπεί και οι γονείς τους υποβάλλονταν σε πολυήμερα ψυχολογικά βασανιστήρια, αυτός και τα νεότερα αδέλφια του περιφέρονταν στους δρόμους. Μιμούνταν τα μεγαλύτερα παιδιά κοροϊδεύοντας και παρενοχλώντας ανθρώπους που διώκονταν από το κράτος, όπως έναν πρώην στρατιώτη προσκείμενο στο αντίπαλο Κουόμιντανγκ, τον οποίο ο Λιού ξυλοκόπησε και εξευτέλισε. Σε μεταγενέστερα δοκίμιά του εξέφρασε αηδία για τη συμπεριφορά του, όμως εκείνη την περίοδο είχε κάκιστη φήμη ως καπνιστής, καβγατζής και σκασιάρχης. Πολύ σύντομα, η οικογένεια του Λιού εξορίστηκε για τέσσερα χρόνια από την Τσανγκτσούν, την πρωτεύουσα της επαρχίας, στην Εσωτερική Μογγολία. Στο γυμνό τοπίο της με τις στέπες και τους γαλάζιους ουρανούς, ο Λιού ήρθε κοντά με την Τάο Λι, την πρώτη από τις δύο γυναίκες που τον βοήθησαν να πάρει καλύτερο δρόμο στη ζωή. Σε αντίθεση με τον ταραχοποιό Λιού που αψηφούσε τους κανόνες, η Τάο προερχόταν από οικογένεια πανεπιστημιακών και ήταν υποδειγματική μαθήτρια. Τους ένωσε η αγάπη τους για τα βιβλία, την οποία η Τάο καλλιέργησε στον Λιού. Έγιναν σύντροφοι στο διάβασμα και αξιοποίησαν στο έπακρο τον βαθιά λογοκριμένο κόσμο της Πολιτιστικής Επανάστασης ξεψαχνίζοντας τον Μαρξ και τον Ένγκελς για αναφορές στον δυτικό πολιτισμό. Ο Λιού είχε διαβάσει επίσης τον σπουδαιότερο Κινέζο συγγραφέα του εικοστού αιώνα, τον Λου Σιούν, και σε όλη την υπόλοιπη ζωή του επιδίωκε να μιμηθεί τις εικονοκλαστικές απόψεις του, ιδίως την κριτική του απέναντι στον παραδοσιακό κινεζικό πολιτισμό. Αυτές οι σελίδες από το Χωρίς εχθρούς[1] ξεχωρίζουν για την οξυδερκή εξιστόρηση λεπτομερειών από τη ζωή στους μογγολικούς λειμώνες που «λούζονταν από τον ήλιο και ξεχείλιζαν από ζωή». Σε αντίθεση με τις πολυάνθρωπες πόλεις της Κίνας, η περιοχή πλημμύριζε από την ευωδιά των ανθισμένων αγριοβερικοκιών και ήταν γεμάτη αγριογούρουνα, ελάφια και φασιανούς. Αυτό διαμόρφωσε τις πολιτικές απόψεις του Λιού. Έμαθε να σκέφτεται τον εαυτό του ως άνθρωπο «βασισμένο στις αισθήσεις» που ζούσε με το ένστικτο. Αυτό έγινε δυνατό, έγραψε αργότερα, χάρη στα βιώματα των παιδικών του χρόνων μέσα στη φύση, η οποία δημιούργησε μια αντίστιξη με την αυταρχική κοινωνία που είχε δημιουργήσει το κόμμα. Ο Λιού και η Τάο παντρεύτηκαν το 1982, τη χρονιά που αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο της Τζιλίν με πτυχίο κινεζικής φιλολογίας και ξεκίνησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου. Η Τάο, εξαιρετική μελετήτρια και η ίδια της ιαπωνικής λογοτεχνίας, τον συνόδευσε. Ο γιος τους, ο Λιού Τάο, γεννήθηκε την επόμενη χρονιά. Αυτή ήταν η αρχή της εποχής της μεταρρύθμισης, μιας σχεδόν τριακονταετούς περιόδου που ξεκίνησε λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Μάο το 1976 και τελείωσε περίπου τον καιρό που ανέλαβε την εξουσία ο Σι Τζινπίνγκ το 2012. Ιδίως η δεκαετία του 1980 αποτέλεσε μια περίοδο πνευματικών ζυμώσεων. Έργα του Ζαν-Πωλ Σαρτρ, του Αλμπέρ Καμύ και του Έζρα Πάουντ κυκλοφόρησαν ευρέως στην Κίνα για πρώτη φορά ύστερα από δύο γενιές. Ο Λιού μαγεύτηκε από το Τ.Σ. Έλιοτ και ιδιαίτερα από τον Φραντς Κάφκα, ένα πάθος που τον ακολούθησε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του. Μελέτησε εκτεταμένα τη δυτική φιλοσοφία, πράγμα που του επέτρεψε να βγει από τη μαρξιστική ιδεολογία η οποία διαμόρφωσε τα νιάτα του. Ο Λιού σύντομα έγινε μια από τις γνωστότερες προσωπικότητες αυτής της περιόδου, πράγμα ακόμη πιο αξιοσημείωτο αν λάβει κανείς υπόψη τα αρχικά μέτρια ακαδημαϊκά προσόντα του. Το 1983, ενώ ακόμη ετοίμαζε τη διπλωματική του, εξέδωσε ένα πολυδιαβασμένο δοκίμιο περί αισθητικής, που αποτελούσε άκρως πολιτικοποιημένο πεδίο. Η επίσημη γραμμή ήταν ότι η αισθητική ήταν αντικειμενική. Ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί ένας σωστός και ένας λάθος τρόπος θεώρησης της ομορφιάς, στον οποίο σημαντικό παράγοντα αποτελούσε η πολιτική άποψη του καθενός. Ο Λιού, ωστόσο, συντάχθηκε με ανθρώπους όπως ο Γκάο Ερτάι, ο διάσημος πανεπιστημιακός που διώχθηκε τη δεκαετία του 1950 επειδή έγραψε ότι η ομορφιά είναι υποκειμενική και εξαρτάται από την ελεύθερη βούληση του καθενός. Αίφνης ο Λιού έγινε περιζήτητος ομιλητής. Παρότι τραυλός μια ζωή, στο δημόσιο βήμα μεταμορφωνόταν σε διαπρύσιο ομιλητή που ξεσήκωνε τα πλήθη. Αυτό έγινε ξεκάθαρο σε ένα συμπόσιο περί αισθητικής το 1986 όπου συμμετείχαν μερικοί από τους πιο διακεκριμένους συγγραφείς της δεκαετίας, όπως ο μυθιστοριογράφος Τσιέν Τζονγκσού και ο υπουργός Πολιτισμού Γουάνγκ Μενγκ. Ο Λιού είχε σαφώς λιγότερες περγαμηνές – ήταν ένας απλός βοηθός καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, που μόλις είχε ολοκληρώσει το μεταπτυχιακό του και ξεκινούσε το διδακτορικό του. Αυτοί αποτελούσαν ταυτόχρονα κάποιες από τις πιο φιλελεύθερες φωνές του κινεζικού κατεστημένου. Όμως, για τον Λιού, δεν έφταναν αρκετά μακριά. Στον λόγο του άσκησε κριτική σε κάθε μείζονα μορφή του πολιτισμού, λέγοντας ότι είχαν αποτραβηχτεί από τα προοδευτικά ιδεώδη που διαμόρφωσαν τους Κινέζους διανοούμενους στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ένας φίλος που διηύθυνε ένα μικρό περιοδικό στην αντισυμβατική πόλη Σεντσέν δημοσίευσε την ομιλία του με τίτλο «Κρίση! Η λογοτεχνία της Νέας Εποχής σε κρίση!» συνοδευμένη από ένα σημείωμα που περιέγραφε τον Λιού ως «μαύρο άλογο» που χυνόταν ορμητικά στην πρώτη γραμμή – ένας χαρακτηρισμός που τον ακολούθησε σε όλη την υπόλοιπη δεκαετία. Η απήχησή του ήταν τεράστια. Δημοσιεύματα έγραφαν για τον «σίφουνα Λιού Σιαομπό» που παράσερνε την πολιτιστική σκηνή της Κίνας. Ορισμένα ακαδημαϊκά και λαϊκά περιοδικά δημοσίευσαν άρθρα που τον εγκαλούσαν ότι ήταν πολύ μονόπλευρος, ενώ άλλοι τον υπερασπίζονταν ως αναγκαίο διορθωτικό παράγοντα των χρόνων της μαοϊκής καταστολής. Ρεπόρτερ συνέρρεαν στο σπίτι του. Ο σκηνοθέτης Ζανγκ Γιμού, ενώ ετοίμαζε την πολυβραβευμένη ταινία Κόκκινοι Αγροί, λέγεται ότι μοίραζε αντίγραφα της ομιλίας του Λιού με την ελπίδα ότι θα ενέπνεε το συνεργείο του να ακολουθήσει το «ανθρώπινο αισθητηριακό κύμα» του. Το διδακτορικό του ξεσήκωσε καινούργια θύελλα. Συγκέντρωνε το έργο του περί αισθητικής, πράγμα που σήμαινε ότι αμφισβητούσε όχι μόνο την κυβέρνηση, αλλά και τους μετριοπαθείς φιλελεύθερους. Η εύρεση μελών για την εξεταστική επιτροπή αναδείχθηκε σε λεπτό πολιτικό ζήτημα. Ο επιβλέπων του συγκρότησε μια επταμελή ομάδα. Όμως η Εκπαιδευτική Επιτροπή της Κίνας επέμεινε να προστεθούν τέσσερις πανεπιστημιακοί που θεωρούσε πολιτικά «αξιόπιστους». Η υποστήριξη της διατριβής του, που έγινε τον Ιούνιο του 1988, προσέλκυσε τεράστιο κοινό, εξαναγκάζοντας τη διοίκηση να τη μεταφέρει σε ένα αμφιθέατρο που μπορούσε να φιλοξενήσει πεντακόσια άτομα. Παραβρέθηκαν ξένοι ανταποκριτές από το Reuters, το Associated Press και το Agence France-Presse. Ο Λιού μίλησε με ευγλωττία και απέφυγε να προκαλέσει τους συντηρητικούς της επιτροπής. Οι εξεταστές πρότειναν ομόφωνα να του απονεμηθεί ο τίτλος του διδάκτορα. Αυτό ήταν το απόγειο του Λιού ως διανοούμενου του κατεστημένου. Παρότι ασκούσε έντονη κριτική στο σύστημα, το Κόμμα σε διάφορες φάσεις της ιστορίας του είχε ανεχθεί αυτού του είδους τις εικονοκλαστικές απόψεις. Όπως το έθεσε η σύζυγός του: Σιαομπό, στην επιφάνεια δείχνεις επαναστάτης σε αυτή την κοινωνία, όμως στην πραγματικότητα έχεις μια βαθιά ταύτιση μαζί της. Το σύστημα σε δέχεται ως αντίπαλο και ως εκ τούτου σε φιλοξενεί, σε ανέχεται, σε κολακεύει, ακόμη και σε ενθαρρύνει. Κατά μία έννοια, είσαι το αντιπολιτευτικό στολίδι του. Ο Λιού, ωστόσο, έδωσε σύντομα τέλος σε αυτό το φλερτ με την ευϋποληψία. Μέσα σε έναν χρόνο άρχισε να σφυρηλατεί μια νέα ταυτότητα ασκώντας ανοιχτά κριτική στην κυριαρχία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αφού πήρε το διδακτορικό του στα τέλη του 1988, ο Λιού έφυγε στο εξωτερικό με μια σειρά από υποτροφίες. Από το Όσλο πήγε στη Χαβάη, και κατόπιν στη Νέα Υόρκη. Η εμπειρία αυτή τον άλλαξε ριζικά. Άρχισε να θεωρεί το ζήτημα της Κίνας όχι τόσο ως ζήτημα μαχών επί αφηρημένων ιδεών όπως η αισθητική, αλλά ως ζήτημα πολιτικής. Είδε επίσης ότι οι δημοκρατικές κοινωνίες ασπάζονταν τους νόμους και τους κανόνες – δεν ήταν μόνο ελευθερία και αυθορμητισμός. Αυτές οι σκέψεις αποκρυσταλλώθηκαν όταν ξεκίνησαν οι διαδηλώσεις στην Τιενανμέν τον Απρίλιο του 1989. Ο Λιού παρακολούθησε με συγκίνηση τις φοιτητικές διαμαρτυρίες στην τηλεόραση από τη Νέα Υόρκη. Αυτός και άλλοι διανοούμενοι, πολλοί μόνιμα εξορισμένοι, προέβησαν σε δηλώσεις. Όμως ύστερα από λίγο δεν άντεξε άλλο να παρακολουθεί – παρορμητικός όπως πάντα, ένιωσε την ανάγκη να συμμετάσχει. Κατόρθωσε να βρει εισιτήριο για το Πεκίνο στις 26 Απριλίου και επέστρεψε σε μια χώρα που συνταρασσόταν από τη μεγαλύτερη πολιτική αναταραχή των τελευταίων είκοσι χρόνων. Η υποδοχή του τον προσγείωσε. Έναν χρόνο νωρίτερα ήταν αστέρας της διανόησης. Τώρα τον είχαν επισκιάσει οι ηγέτες των φοιτητών που ήταν νεότεροι και πρόσφεραν απλούστερα αφηγήματα: οι φοιτητές ήταν καλοί και η κυβέρνηση, ιδίως ο μισητός πρωθυπουργός, ο Λι Πενγκ, ήταν κακοί. Μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Λιού μπορεί και να είχε συμφωνήσει. Όμως πια οι απόψεις του ήταν λιγότερο απόλυτες. Σε έναν αυτοσχέδιο λόγο είπε στους φοιτητές στην πλατεία να επιστρέψουν στα πανεπιστήμια και να οικοδομήσουν δημοκρατικές δομές. Οι μέθοδοί τους, υποστήριξε, αντικατόπτριζαν απλώς την κυβερνητική θεώρηση του κόσμου: Αυτό δεν είναι δημοκρατία, είναι μίσος. … Το μίσος μόνο σε βία και δικτατορία μπορεί να οδηγήσει, το μίσος βλέπει μόνο αχυρανθρώπους. … Αυτό που χρειάζεται πάνω από οτιδήποτε άλλο η κινεζική δημοκρατία είναι να απαλλαγεί από το μίσος και την εχθρική νοοτροπία· αυτό που χρειαζόμαστε περισσότερο είναι ήρεμος, λογικός διάλογος –διαβούλευση– αυτό που χρειαζόμαστε πάνω απ’ όλα είναι ανεκτικότητα! Κάποιοι φοιτητές τον γιούχαραν, αποδοκιμάζοντάς τον ως «ψευτοδιανοούμενο» και φωνάζοντας σκωπτικά ότι το μαύρο άλογο έγινε πρόβατο. Όμως εκείνος παρέμεινε στην πλατεία. Τον είχε αγγίξει ο ιδεαλισμός των φοιτητών και τον είχε συγκινήσει η στήριξη των απλών πολιτών που πρόσφεραν χρήματα, ρούχα και ζεστό φαγητό. «Για πρώτη φορά», έγραψε αργότερα, «αμφισβήτησα τον πεσιμισμό μου για τον κινεζικό εθνικό χαρακτήρα, για πρώτη φορά μπόρεσα να αποβάλω την περιφρόνησή μου για το “μέτριο πλήθος” και για πρώτη φορά ένιωσα τη δύναμη που θα μπορούσε να κυλήσει αν αφυπνίζονταν οι άνθρωποι». Πρόθυμος να βρει έναν τρόπο να πλησιάσει τους φοιτητές και να αμβλύνει τη θέση τους, συμμετείχε μαζί με άλλες τρεις εξέχουσες προσωπικότητες στην απεργία πείνας που είχαν οργανώσει οι επικεφαλής των φοιτητών. Με βασικό συγγραφέα τον Λιού, οι τέσσερίς τους εξέδωσαν μια διακήρυξη την οποία ο Λινκ και ο Γου χαρακτηρίζουν «σπάνιο και σημαντικό κείμενο στην επιδίωξη για σύγχρονη κυβέρνηση στην Κίνα». Το κεντρικό μήνυμα ήταν πως το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν ένα μόνο μέρος του προβλήματος· η κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων των φοιτητών, έπρεπε να αποβάλει την παράδοση να κατατάσσει τους ανθρώπους σε φίλους και εχθρούς. Ακόμη και ο Λι Πενγκ, έγραφαν, δεν ήταν εχθρός τους. «Δεν έχουμε εχθρούς!», διακήρυσσαν. Αλλά αυτή η ιδεαλιστική στιγμή καταπνίγηκε γρήγορα από την κρατική βία. Τη νύχτα της 3ης Ιουνίου, ο στρατός προέλασε στο κέντρο του Πεκίνου, σκοτώνοντας εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες ανθρώπους. Νωρίς το πρωί της 4ης Ιουνίου, ο Λιού μεσολάβησε ώστε να συμφωνηθεί εκεχειρία στην πλατεία για να απομακρυνθούν με ασφάλεια οι φοιτητές. Δύο μέρες αργότερα συνελήφθη και οδηγήθηκε στην Τσιντσένγκ, μια φυλακή για διαφωνούντες και ατιμασμένα μέλη του Κόμματος, ως «μαύρο χέρι» πίσω από τις διαμαρτυρίες – πεπλανημένη κατηγορία δεδομένου του πραγματικού ρόλου του. Απολύθηκε από το πανεπιστήμιο. Στις αρχές του 1991 απελευθερώθηκε και ξεκίνησε νέα σταδιοδρομία ως πολιτικός αντιφρονών. Παρ’ όλη την επίδραση που ασκούσε, είχε πολλά ελαττώματα ως χαρακτήρας. Ύστερα από τη γνωριμία τους τη δεκαετία του 1980, η Αυστραλή σινολόγος Λίντα Τζέιβιν έγραψε ότι ήταν «ανυπόφορα ψωνισμένος» και τόσο εγωκεντρικός που δεν αποτελούσε «ποτέ καλό ακροατήριο». Αντ’ αυτού, πλησίαζε τους άλλους και έλεγε απλώς «Είμαι ο Λιού Σιαομπό» πριν ξεκινήσει έναν μονόλογο που συχνά περιλάμβανε παραθέματα από τα γραπτά του. Σε αυτή την περίοδο, η σχέση του με τη σύζυγό του άρχισε να καταρρέει. Ήδη από τη δεκαετία του 1980 είχε ξεκινήσει σχέσεις με άλλες γυναίκες, φέρνοντάς τες ακόμη και στο σπίτι του. Όταν η Τάο του ζήτησε εξηγήσεις, της μίλησε για «νεωτερικότητα», προσβάλλοντάς την. Η συμπεριφορά του στην Τιενανμέν έκανε τα πράγματα χειρότερα. Αργότερα έψεξε τον εαυτό του για τις απιστίες του, που συνέβησαν ακόμη και μέσα στη σκηνή της απεργίας πείνας. Ο έτερος απεργός πείνας Χου Ντετζιάν εξοργίστηκε τόσο που έλεγε ότι ήθελε να τον πάρει με τις κλοτσιές για την άξεστη συμπεριφορά του. Μετά τη φυλάκισή του το 1989, η υγεία της Τάο επιδεινώθηκε. Το 1990, ενώ εκείνος βρισκόταν ακόμη στη φυλακή, η Τάο κατέθεσε αίτηση διαζυγίου. Ο Λιού δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με τη σύζυγο και τον γιο του, που εγκαταστάθηκαν στις ΗΠΑ και πλέον ζουν εκεί ανώνυμα. Χρόνια αργότερα εξέφρασε μεταμέλεια, λέγοντας ότι είχε υπάρξει «αληθινό τέρας». Ο Λινκ και ο Γου θεωρούν ότι αυτό το «πρόβλημα αυτοσυγκράτησης» ακολουθεί ένα μοτίβο: ο Λιού ήξερε ότι κάνει λάθος, προσπαθούσε να σταματήσει, αποτύγχανε, ομολογούσε, κατηγορούσε τον εαυτό του και ξαναπροσπαθούσε να σταματήσει. Πάντως η επιθυμία του να βελτιωθεί μέσα από ενδελεχή ενδοσκόπηση απέδωσε καρπούς. Σαν να ήθελε να εξιλεωθεί για τη συμπεριφορά του προς την Τάο, ξεκίνησε μια σχέση αγάπης με την ποιήτρια Λιού Σιά. Παντρεύτηκαν το 1996 και έγιναν αχώριστοι, είτε αυτός βρισκόταν εντός είτε εκτός φυλακής. Ο Λιού επίσης εγκατέλειψε το αδιάλλακτο ύφος στις συζητήσεις και τα γραπτά του. Αναστοχαζόμενος έγραψε το 2003: Συνειδητοποιώ πως πέρασα όλη μου τη νεότητα σε μια πολιτιστική έρημο και ότι τα πρώιμα γραπτά μου καλλιεργήθηκαν μέσα στο μίσος, τη βία και την αλαζονεία – ή, εναλλακτικά, μέσα στα ψέματα, τον κυνισμό και τον χοντροκομμένο σαρκασμό. Αυτά τα δηλητήρια της «κουλτούρας του Κόμματος» είχαν ποτίσει πολλές γενιές Κινέζων, κι εμένα μαζί. Ο Λιού ξεκίνησε να διώχνει αυτές τις τοξίνες και έγινε βαθμιαία πιο καλοσυνάτος και πιο επιδραστικός ως μετριοπαθής, συνετή φωνή υπέρ της αλλαγής. Πέρα από τον γάμο του με τη Λιού Σιά, η άλλη κύρια αιτία αυτής της μεταμόρφωσης ήταν η συνεργασία του με τις Μητέρες της Τιενανμέν, μιας ένωσης γονέων που έχασαν τα παιδιά τους στη σφαγή. Σε ένα από τα πιο συγκινητικά κομμάτια του βιβλίου, ο Λινκ και ο Γου περιγράφουν την επίσκεψή του στην ιδρύτρια της ομάδας, Ντινγκ Ζιλίν, και τον σύζυγό της, Τζιάνγκ Πεϊκούν. Οι στρατιώτες πυροβόλησαν και σκότωσαν τον δεκαεπτάχρονο γιο τους ενώ κρυβόταν πίσω από έναν τοίχο στις δυτικές διόδους προς την πόλη. Ο Τζιάνγκ είχε διατελέσει μέλος της επιτροπής του διδακτορικού του και ο Λιού ήθελε να τον συλλυπηθεί. Η επίσκεψη έμοιαζε τυπική. Εμφανίστηκε με άδεια χέρια, ντυμένος πρόχειρα με ένα μπλουζάκι και σορτς με έντονα σχέδια. Το μνημείο Ζήτω η Νίκη της σκέψης του Μάο Τσεντούγκ μπροστά από το νοσοκομείο της Ιατρικής Σχολής της Κίνας όπου μεταφέρθηκε και πέθανε ο Λιού Σιαομπό στην ηλικία των 61 χρόνων από καρκίνο του ήπατος. Σενγιάνκ, επαρχία Λιανονίγκ, 14 Ιουλίου 2017. © EPA / ΑΠΕ-ΜΠΕ / Roman Pilipey Κατόπιν το αντρόγυνο έδειξε στον Λιού τις στάχτες του γιου τους, που βρίσκονταν σε ένα δοχείο τοποθετημένο σε ένα ειδικά φτιαγμένο ξύλινο ντουλάπι. Ο Τζιάνγκ του αφηγήθηκε την τύχη του. Ο Λιού έμεινε άναυδος. Είχε βγει από τη φυλακή νιώθοντας ήρωας. Τι είχε κάνει πραγματικά, όμως; Είχε εκτίσει λιγότερα από δύο χρόνια χάρη στην ομολογία που υπέγραψε. Τώρα ήταν ελεύθερος. Το παιδί ήταν νεκρό. Η δική του θυσία ήταν αληθινή. Ο Λιού έφυγε τρέχοντας από το δωμάτιο και επέστρεψε λίγο αργότερα με λουλούδια. Σωριάστηκε στο πάτωμα μπροστά από την τεφροδόχο κλαίγοντας με λυγμούς. Ο Λιού συνδέθηκε με στενή φιλία με την καθηγήτρια Ντινγκ και τον καθηγητή Τζιάνγκ. Τους συναντούσε συχνά και πήγαιναν διακοπές μαζί με τη Λιού Σιά. Μέσα από αυτούς, άρχισε να διακρίνει την ανάγκη να εισακουστούν οι απτές ανησυχίες των ανθρώπων που έγιναν θύματα του αυταρχικού καθεστώτος της Κίνας. Επίσης άρχισε να ορίζει αυτά τα θύματα ευρύτερα, χάρη στα γραπτά του μυθιστοριογράφου και φίλου του Γουάνγκ Σιαομπό. Το σημαντικό δοκίμιό του «Η σιωπηλή πλειοψηφία» έλεγε πως τα θύματα ήταν μεγάλα τμήματα της κινεζικής κοινωνίας, όχι μόνο εκείνοι που διώκονταν πολιτικά.[2] Σε αυτούς περιλαμβάνονταν άνθρωποι με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, εργάτες ορυχείων, ανήλικοι εργάτες, αγρότες και εργάτες χωρίς δικαιώματα. Ήταν σιωπηλοί επειδή δεν είχαν φωνή μέσα στην κοινωνία, ενώ εκείνοι που μιλούσαν δεν τους έδιναν καμία σημασία. Ο Λιού αποφάσισε να εστιάσει σε αυτή τη σιωπηλή πλειοψηφία, αλλά δεν ήταν βέβαιος πώς. Αρχικά συνέχισε την παλιομοδίτικη προσέγγιση της συλλογής υπογραφών και της έκδοσης ανακοινώσεων, αλλά πέτυχε ελάχιστα πέρα από το να φυλακιστεί ξανά. Όταν απελευθερώθηκε ύστερα από φυλάκιση τριών χρόνων σε στρατόπεδο εργασίας το 1999, ωστόσο, εμφανίστηκε μια νέα μέθοδος προσέγγισης ευρύτερων ομάδων: το διαδίκτυο. Πριν από είκοσι χρόνια, το διαδίκτυο στην Κίνα είχε πολύ λιγότερη λογοκρισία απ’ όση σήμερα, επιτρέποντας σε πολίτες ακτιβιστές να αποκαλύπτουν και να δημοσιοποιούν τα κακώς κείμενα της κοινωνίας. Ο Λιού ήταν ένας από τους πιο σκεπτόμενους υπέρμαχους και αναλυτές αυτής της τάσης. Έγινε φίλος, σύμβουλος και έγραψε για τους ανθρώπους στο επίκεντρο αυτών των κινημάτων, όπως ο Τζιάνγκ Γιανγιόνγκ, ο γιατρός που το 2003 βοήθησε να αποκαλυφθεί η επιδημία του SARS, και η οικογένεια μιας γυναίκας που τη σκότωσε ο σύντροφός της, μια υπόθεση που ανέδειξε ζητήματα σχετικά με τη θέση των γυναικών στην κινεζική κοινωνία. Σε απάντηση, η κυβέρνηση άρχισε να χαλαρώνει κάποιες πολιτικές. Ο Λιού αντιλήφθηκε επίσης ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες θα μπορούσαν να επαναφέρουν στο προσκήνιο βιβλία και ταινίες που είχαν απαγορευτεί πριν από χρόνια. Με τα PDF, για παράδειγμα, τα έργα ανθρώπων όπως του Γου Λουόκε, που είχε ασκήσει κριτική στο Κομμουνιστικό Κόμμα τη δεκαετία του 1960 και εκτελέστηκε το 1970, μπορούσαν να επανεκδοθούν και να κυκλοφορήσουν ευρέως. Ο Λιού θαύμαζε με πάθος τους πρώιμους πολέμιους της κυριαρχίας του Κομμουνιστικού Κόμματος και συνέβαλε να ανακαλυφθούν εκ νέου. Αυτό ήταν το αποκορύφωμα μιας από τις σημαντικότερες προσπάθειες πολιτών να περιοριστεί η ανεξέλεγκτη εξουσία του Κόμματος, το Κίνημα Υπεράσπισης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Οι εκστρατείες του ακολουθούσαν συχνά ένα μοτίβο: οι ακτιβιστές εντόπιζαν μια αδικία, τη δημοσιοποιούσαν, και περίμεναν η κοινή γνώμη να πιέσει την κυβέρνηση προς την μεταρρύθμιση. Αυτές οι ιδέες επηρεάστηκαν από τις μεταφράσεις της συγγραφέως Κούι Γουεϊπίνγκ των έργων του Βάτσλαβ Χάβελ και του Άνταμ Μίχνικ . Οι κρατικοί εκδοτικοί οίκοι δεν τα εξέδωσαν, όμως κυκλοφόρησαν μέσω του διαδικτύου. Πολλοί Κινέζοι εμπνεύστηκαν από την ιδέα ότι η αλλαγή θα μπορούσε να έρθει εστιάζοντας στην καθημερινή ζωή, την κοινή λογική, τις αποκεντρωμένες προσπάθειες και τη σταδιακή πρόοδο. Τα ίδια τα γραπτά του Λιού απηχούσαν αυτές τις ιδέες. Προέτρεψε τους Κινέζους «να ζουν μια τίμια ζωή με αξιοπρέπεια» (μια ιδέα από τον Χάβελ) και να «ξεκινήσουν από τα περιθώρια και να διεισδύσουν προς το κέντρο» (μια ιδέα από τον Μίχνικ). Κατά ειρωνεία, ο Λιού φυλακίστηκε για την εμπλοκή του σε κάτι που πλέον είχε γίνει άτυπος αγώνας για εκείνον. Το 2005 οι Κινέζοι διανοούμενοι άρχισαν να συζητούν την ανάγκη για μια πολιτική πραγματεία που θα κωδικοποιούσε το είδος ανοιχτής και ανθρωπιστικής κοινωνίας που προωθούσε το Κίνημα Υπεράσπισης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το 2008 θέλησαν να δημοσιεύσουν τη διακήρυξή τους, με τον τίτλο Χάρτα 08, ως φόρο τιμής στη Χάρτα 77 που είχαν δημοσιεύσει κορυφαίοι Τσεχοσλοβάκοι συγγραφείς το 1977. Ο Λιού είχε σταματήσει να προετοιμάζει και να υπογράφει τέτοιου είδους κείμενα, αλλά συμφώνησε να συμμετάσχει όταν η καθηγήτρια Ντινγκ από τις Μητέρες της Τιενανμέν του είπε ότι το Κίνημα είχε ανάγκη από έναν επιμελητή καθώς και την βοήθειά του στη συλλογή υπογραφών. Ο Λιού άρχισε να επιμελείται το κείμενο και αξιοποίησε το κύρος και την αξιοπιστία του για να πείσει 303 εξέχοντες διάσημους διανοούμενους και ακτιβιστές να το υπογράψουν. Ήταν τεράστιο ρίσκο για τον Λιού. Αποτελούσε άνετα τον γνωστότερο αντιφρονούντα της Κίνας και, όπως συνέβη και μετά την Τιενανμέν, θα ήταν προφανής στόχος μόλις δημοσιευόταν η Χάρτα. Μόλις η Λιού Σιά είδε το κείμενο, τον επέπληξε λέγοντάς του: «Εσένα θα συλλάβουν –μόνο εσένα, κανέναν άλλον– και αυτή που θα έρχεται να σε βλέπει στη φυλακή θα είμαι μόνο εγώ». Στις 8 Δεκεμβρίου 2008, η αστυνομία τον πήρε σηκωτό και με δεμένα μάτια από το διαμέρισμά του. Την επόμενη μέρα η ομάδα δημοσίευσε τη Χάρτα σε κινεζικές ιστοσελίδες.[3] Κάποιοι συμμετέχοντες συνελήφθησαν, όπως ακριβώς προέβλεψε η σύζυγός του, αλλά μόνον ο Λιού φυλακίστηκε. Δεν θα κυκλοφορούσε ποτέ ξανά ελεύθερος. Αυτή η εξαιρετική βιογραφία με έκανε να αναλογιστώ πώς βλέπει ο έξω κόσμος την Κίνα. Μολονότι είναι γενικώς παραδεκτό ότι είναι ένας ισχυρός αντίπαλος των ελεύθερων κοινωνιών της υφηλίου, ο κόσμος δεν ενδιαφέρεται να την εξερευνήσει. Βομβαρδιζόμαστε από πολιτικές αναλύσεις – για σημαντικά θέματα οπωσδήποτε, που όμως είναι αδύνατον να διατυπωθούν ευφυώς χωρίς την κατανόηση των βαθύτερων τάσεων της χώρας. Για παράδειγμα, το Δεν έχω εχθρούς. Έχει σχεδόν αγνοηθεί από τα κυρίαρχα μέσα, ενώ ουσιαστικές κριτικές έχουν εμφανιστεί μόνο σε δύο εκδόσεις, στη Los Angeles Review of Books και την China Books Review, και δημοσιεύτηκε και μια βιβλιοπαρουσίαση της μίας παραγράφου στο Foreign Affairs. Μήπως επειδή ξεπερνά τις 550 σελίδες το βιβλίο και είναι υπερβολικά μεγάλο; Σίγουρα θα μπορούσε να ήταν πιο συνοπτικό. Όμως κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, θα ήταν αδιανόητο να μην καλύψουν οι εφημερίδες και τα περιοδικά μια αντίστοιχη βιογραφία ενός μείζονος Σοβιετικού αντιφρονούντα. Η βιογραφία του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν διά χειρός Μάικλ Σκάμμελλ, έκτασης 1.050 σελίδων, για παράδειγμα, παρουσιάστηκε ευρέως το 1984 που εκδόθηκε. Το ζήτημα της παραμέλησης υπερβαίνει το συγκεκριμένο βιβλίο. Στην ερευνά μου για το κίνημα αντι-ιστορίας της Κίνας, μου έκανε εντύπωση η αδιαφορία του αγγλόφωνου κόσμου για τους διάσημους Κινέζους σκηνοθέτες και συγγραφείς, αντίστοιχοι των διάσημων σκηνοθετών και συγγραφέων της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Δεν έχει οργανωθεί ποτέ ρετροσπεκτίβα σε μεγάλο φεστιβάλ κινηματογράφου για τον σπουδαιότερο ανεξάρτητο σκηνοθέτη της Κίνας, τον Χου Τζίε που ζει στην Νανκίνγκ, ούτε και για τη φεμινίστρια πανεπιστημιακό και παραγωγικότατη ντοκιμαντερίστρια Άι Σιαομίνγκ. Ομοίως, πολλοί πολιτικοί συγγραφείς της Κίνας παραμένουν αμετάφραστοι. Υπάρχουν εύλογες εξηγήσεις για αυτή την αμέλεια –τα γλωσσικά εμπόδια, η συμπίεση του περιθωρίου κέρδους των εκδοτικών, η παρακμή των στηλών για το βιβλίο–, αλλά ένας πιο ανησυχητικός λόγος είναι ότι πολλοί θεωρούν πως η Κίνα δεν αξίζει παρά μόνο καταισχύνη. Πριν από τρία χρόνια επέστρεψα στις ΗΠΑ έπειτα από δύο δεκαετίες στην Κίνα και σοκαρίστηκα μόλις αντιλήφθηκα πως η κυρίαρχη άποψη ήταν αυτή. Έκτοτε το έργο μου στο πεδίο της πολιτικής μού επέτρεψε να δω από κοντά πόσο πολλοί πολιτικοί ηγέτες και σχολιαστές αντιμετωπίζουν την Κίνα μόνο ως χώρα η δύναμη της οποίας πρέπει να περιοριστεί αλλά όχι ως αντικείμενο μελέτης. Η ευρύτερη κοινωνία αντικατοπτρίζει αυτή την απόρριψη. Οι εγγραφές στα τμήματα κινεζικών σπουδών έχουν κατακρημνιστεί εν μέρει επειδή η δυναστική πολιτική ατμόσφαιρα της χώρας δεν εμπνέει τους νέους να σπουδάσουν εκεί, αλλά επίσης και επειδή πολλοί δεν μπορούν να φανταστούν ότι το αντικείμενο αξίζει τον κόπο τους. Αυτή η απόρριψη είναι εσφαλμένη σε δύο επίπεδα. Από την άποψη της ρεαλπολιτίκ, για να κατανοήσουμε την Κίνα του Σι Τζινπίνγκ πρέπει να κατανοήσουμε γιατί επιλέχθηκε να κυβερνήσει τη χώρα. Ακριβώς επειδή άνθρωποι σαν τον Λιού αμφισβητούσαν με τόση ένταση το καθεστώς, το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας στράφηκε απότομα προς τον απολυταρχισμό στα τέλη της δεκαετίας του 2000, οδηγώντας στον διορισμό του Σι. Με άλλα λόγια, η βιογραφία των Λινκ και Γου εξιστορεί τα προεόρτια του Σι. Επίσης είναι λάθος να θεωρούμε την Κίνα ως τίποτα περισσότερο από δυστοπικό έργο τρόμου. Οι τάσεις που προάσπιζε ο Λιού βρίσκονται υπό πολιορκία, αλλά δεν έχουν ηττηθεί. Όταν βοήθησε στην ίδρυση του Κινήματος Υπεράσπισης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ο Λιού έβλεπε το διαδίκτυο ως όπλο των αδυνάτων. Σήμερα το κινεζικό διαδίκτυο ελέγχεται υπερβολικά αυστηρά για να επιτρέψει τον ακτιβισμό εκείνης της εποχής, όμως η ευρύτερη ψηφιακή επανάσταση που υποστήριζε ο Λιού είναι ακόμη ζωντανή. Τεχνολογίες όπως τα PDF και οι ψηφιακές κάμερες έχουν απελευθερώσει έναν χείμαρρο λαθραίων περιοδικών, ταινιών και βιβλίων ανεπίσημων πολιτών ιστορικών. Ακόμη και σήμερα οι άνθρωποι αυτοί δημιουργούν έργα που αμφισβητούν την εξωραϊσμένη εκδοχή του Κομμουνιστικού Κόμματος για το παρελθόν. Και, το κυριότερο, διακινούν απαγορευμένα βιβλία και φυλλάδια γραμμένα τις τελευταίες οχτώ δεκαετίες, δημιουργώντας μια συλλογική μνήμη αντίστασης στον μονοκομματισμό που είναι καινούργια στην ιστορία της Λαϊκής Δημοκρατίας.[4] Τα χρόνια της καταστολής του Σι έχουν περιορίσει, αλλά δεν έχουν εξοντώσει αυτό το κίνημα. Βρίσκεται σε νάρκη, αναμένοντας λιγότερο καταπιεστικούς καιρούς. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Λιού μας επιτρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο την Κίνα πριν τον Σι, αλλά μια Κίνα που θα μπορούσε ακόμη να αναδυθεί ύστερα από εκείνον. © 2024 THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Χωρίς εχθρούς, χωρίς μίσος, μτφ. Τιτίνα Σπερελάκη, Πατάκη, Αθήνα 2016. [2] Βλέπε την ανάλυσή μου για τον Γουάνγκ στο “Sexual Life in Modern China” [Η σεξουαλική ζωή στη σύγχρονη Κίνα], The New York Review, 26 Οκτωβρίου 2017. [3] “China’s Charter 08” [Η Χάρτα 08 της Κίνας], μετάφραση στα αγγλικά Πέρρυ Λινκ, The New York Review, 15 Ιανουαρίου 2009. «Χάρτα 08», μετάφραση στα ελληνικά Τιτίνα Σπερελάκη, στο Χωρίς εχθρούς, χωρίς μίσος, Πατάκη, Αθήνα 2016. [4] Βλ. το άρθρο μου “Who Gets to Tell China’s Story?” [Ποιος αφηγείται την ιστορία της Κίνας;], Foreign Affairs, 19 Δεκεμβρίου 2023.

Ο εικονοκλάστης της Κίνας

Σύνδεση