Αβέρωφ προς Τοσίτσα: Ψηλαφώντας μια εποχή μέσα από ανέκδοτες επιστολές

Ευάγγελος Αβέρωφ. Επιστολές προς τον Μιχαήλ Τοσίτσα, 1938-1948, επιστημονική επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία – Ίδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, Αθήνα 2022, σελ. 466 Ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας υπήρξε αναμφίβολα ένας από τους πιο διακεκριμένους Έλληνες πολιτικούς των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Γεννημένος στα Τρίκαλα το 1908, ήταν γόνος επιφανούς οικογένειας με καταγωγή από το Μέτσοβο, η οποία διέθετε επιπλέον παράδοση ενασχόλησης με τα κοινά. Ο πατέρας του το 1910 είχε εκλεγεί βουλευτής με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, όμως την περίοδο του Εθνικού Διχασμού τάχθηκε στο πλευρό του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Η συνύπαρξη, με αυτόν τον τρόπο, καταβολών και από τις δύο παρατάξεις του Διχασμού ίσως αποτελεί μία από τις εξηγήσεις για τη μετέπειτα πολιτική διαδρομή του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, η οποία ξεκίνησε από το Κόμμα Φιλελευθέρων για να συνεχιστεί από το 1956 και μετά στον χώρο της Κεντροδεξιάς, αρχικά στο πλαίσιο της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (ΕΡΕ) και μεταδικτατορικά στις τάξεις της Νέας Δημοκρατίας. Η πολιτική υπήρξε η βασική, αλλά όχι η μοναδική ενασχόληση του Αβέρωφ. Ο ίδιος διακρίθηκε εξίσου και σε άλλους στίβους, ανάμεσά τους σε εκείνους του πνεύματος και των τεχνών. Οι σπουδές του στα πεδία των κοινωνικών επιστημών και της νομικής, τις οποίες πραγματοποίησε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930 στη Λωζάννη, άνοιξαν νέους ορίζοντες στη σκέψη του, καλλιεργώντας του παράλληλα ένα πνεύμα κοσμοπολιτισμού που θα αναδεικνυόταν σε κυρίαρχο χαρακτηριστικό της μετέπειτα πορείας του. Απόσπασμα από την μακροσκελή απολαυστική περιγραφή: «Τρεις ντόπιες κι εγώ φορώντας την τοπική ενδυμασία. (…) [Η ενδυμασία που φοράω] είναι μια στολή σκουρόχρωμη που όμως κολακεύει πολύ, κυρίως όταν χρησιμοποιείται ύφασμα που δεν είναι κατώτερο του μετρίου. (Οφείλω να σημειώσω ότι οι λευκές μάλλινες κάλτσες είναι πάντοτε καλοτραβηγμένες ακόμα και στο γόνατο και ότι είναι εξαιτίας της δικής μου αμέλειας που επάνω μου κάνουν όλες αυτές τις πτυχώσεις)». Στα χρόνια του Μεσοπολέμου, ο Αβέρωφ συνδέθηκε στενά με έναν από τους επιφανέστερους βενιζελικούς πολιτικούς, τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Αυτή η γνωριμία άσκησε μεγάλη επιρροή στον νεαρό Αβέρωφ, ο οποίος παθιάστηκε από τους τολμηρούς οραματισμούς του Παπαναστασίου. Ευδιάκριτο αποτύπωμα της επίδρασης του Παπαναστασίου υπήρξε το θέμα που επέλεξε ο Αβέρωφ για τη διδακτορική του διατριβή, την οποία ολοκλήρωσε με επιτυχία στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης το 1933: η βαλκανική τελωνειακή ένωση και οι προϋποθέσεις –οικονομικές, νομισματικές, νομικές, διοικητικές, πολιτικές και άλλες– κάτω από τις οποίες θα μπορούσε να επιτευχθεί. Όχι τυχαία, στα μεταπολεμικά χρόνια ο Αβέρωφ αναδείχθηκε σε ένθερμο υποστηρικτή της ιδέας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και από τις διάφορες υπουργικές θέσεις που κατείχε συνέβαλε αρχικά στη σύνδεση και αργότερα στην ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Ο Μεσοπόλεμος κληροδότησε στον Αβέρωφ και ένα σημαντικό πρόβλημα υγείας. Το 1925 προσβλήθηκε από βαριάς μορφής φυματίωση, η οποία έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή του. Κατόρθωσε να αναρρώσει, όμως η μοίρα του επιφύλασσε μια δυσάρεστη έκπληξη. Το 1934 νόσησε ξανά από φυματίωση. Λαμβάνοντας υπόψη την αυξημένη θνησιμότητα που συνεπαγόταν η ασθένεια καθώς και τα περιορισμένα ιατρικά μέσα της εποχής, η πορεία του έμοιαζε προδιαγεγραμμένη. Εάν ανάρρωνε ξανά, όπως και συνέβη (πράγμα διόλου βέβαιο στα μέσα της δεκαετίας του 1930), όφειλε να ακολουθήσει μια ήρεμη και μετρημένη ζωή, μακριά από περιπέτειες και έντονες συγκινήσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν νέα υποτροπή της ασθένειας, αυτή τη φορά ενδεχομένως με μοιραίες συνέπειες. Κι όμως, ο Αβέρωφ ακολούθησε ακριβώς αντίθετη διαδρομή από εκείνη που επέβαλλαν οι, φαινομενικά υπέρτερες των δυνάμεών του, περιστάσεις. Στις 21 Μαρτίου 1941, λίγες ημέρες πριν εκδηλωθεί η γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδας κι ενώ η χώρα βρισκόταν ήδη επί πέντε μήνες σε πόλεμο με την Ιταλία, διορίστηκε νομάρχης Κέρκυρας. Η θητεία του υπήρξε βραχύβια (διήρκεσε μόλις 38 ημέρες), καθώς η κατάληψη της ελληνικής επικράτειας από τις δυνάμεις του Άξονα τη διέκοψε βίαια. Όμως, όπως έμελλε να αποδειχθεί, αποτέλεσε μόνο το πρώτο βήμα μιας πολιτικής διαδρομής που θα διαρκούσε για σχεδόν μισό αιώνα. Στη διάρκεια της Κατοχής ο Αβέρωφ ανέπτυξε πλούσια αντιστασιακή δράση. Ανάμεσα στα άλλα, πρωταγωνίστησε στην –εν τέλει επιτυχημένη– προσπάθεια αποτροπής της δημιουργίας αυτόνομου βλάχικου κράτους εντός της ελληνικής επικράτειας (σε τμήματα της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας) που συστηματικά προωθούσαν οι Ιταλοί κατακτητές. Υπερήφανος για τη βλάχικη καταγωγή του, ο Αβέρωφ αναδείχθηκε σε ηγετική μορφή της ενεργού υπεράσπισης της ελληνικής εθνικής συνείδησης των συμπατριωτών του: «Έλληνες εγεννήθημεν και Έλληνες θ’ αποθάνωμεν» αναφερόταν στη διακήρυξη αταλάντευτης καταγγελίας και απερίφραστης απόρριψης των πρωτοβουλιών που κατέτειναν στην ίδρυση ενός τέτοιου κρατικού μορφώματος, η οποία υπογράφηκε τον Απρίλιο του 1942 από δέκα επιφανείς πολίτες, με πρώτο τον ίδιο τον Αβέρωφ. Για τις ενέργειές του αυτές, ο Αβέρωφ συνελήφθη από τις ιταλικές κατοχικές αρχές και εστάλη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία, από το οποίο απέδρασε τον Σεπτέμβριο του επόμενου έτους για να συνεχίσει την αντιστασιακή δραστηριότητα, αυτή τη φορά επί του ιταλικού εδάφους. Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδότησε την απαρχή της κύριας πολιτικής πορείας του Αβέρωφ. Τον Μάρτιο του 1946 εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής Ιωαννίνων με το Κόμμα των Βενιζελικών Φιλελευθέρων. Η Ελλάδα εισερχόταν ήδη στη δίνη του Εμφυλίου Πολέμου, από την οποία δεν θα έβγαινε παρά μόνο τον Αύγουστο του 1949, αφού στο μεταξύ είχε καταβάλει βαρύτατο τίμημα, με τη μορφή απώλειας χιλιάδων ανθρώπινων ζωών, καταστροφών σε υποδομές, οικονομικής κατάρρευσης, ερήμωσης μεγάλων τμημάτων της υπαίθρου, αλλά και υποδαύλισης των πολιτικών παθών. Μέσα σε αυτή την ταραγμένη περίοδο, από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1940, και παρά τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες μέσα στις οποίες ενίοτε ο ίδιος διαβιούσε, ο Αβέρωφ ανέπτυξε μια παράλληλη, αλλά εξαιρετικά σημαντική και σε βάθος χρόνου καθοριστική για τον ίδιο και για τον τόπο της πατρικής του καταγωγής, το Μέτσοβο, δραστηριότητα: την τακτική αλληλογραφία με τον βαρώνο Μιχαήλ Τοσίτσα, έναν πλούσιο τραπεζίτη, με απώτερη καταγωγή από το Μέτσοβο. Οι επιστολές που απέστειλε ο Αβέρωφ προς τον Τοσίτσα από τον Δεκέμβριο του 1938 έως τον Αύγουστο του 1948 παρουσιάζονται αυτούσιες, στο γαλλικό πρωτότυπο αλλά και σε ελληνική μετάφραση στον τόμο που κυκλοφόρησε με τη φροντίδα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και του Ιδρύματος Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα. Πρόκειται για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα όσο και χρήσιμη έκδοση, στην οποία αποθησαυρίζεται πολύτιμο αρχειακό υλικό που μέχρι σήμερα παρέμενε αδημοσίευτο. Οι επιστολές αποτυπώνουν με γλαφυρό τρόπο την εξέλιξη της σχέσης ανάμεσα στον Αβέρωφ και τον Τοσίτσα. Η απαρχή της μεταξύ τους επικοινωνίας τοποθετείται λίγο νωρίτερα, κατά το έτος 1937, όταν η διοίκηση του νεοσυσταθέντος τότε Εξωραϊστικού Συλλόγου Μετσόβου, με αντιπρόεδρο τον Αβέρωφ, απηύθυνε έκκληση στον Τοσίτσα προκειμένου να συνδράμει οικονομικά στην προσπάθεια αναγέννησης της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Η καταρχήν θετική ανταπόκριση του Τοσίτσα συνδυάστηκε με την επιθυμία του να διερευνήσει κατά πόσο μπορούσε να επιβεβαιωθεί η μακρινή του συγγένεια με τον Αβέρωφ. Ο Αβέρωφ άδραξε την ευκαιρία. Μέσα από την ανάγνωση των επιστολών διαφαίνεται η συστηματική του προσπάθεια να κινήσει το ενδιαφέρον του Τοσίτσα για το Μέτσοβο και να του οξύνει την πατριωτική του συνείδηση. Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι στην πραγματικότητα ο Τοσίτσας όχι μόνο δεν μιλούσε ελληνικά (γι’ αυτό και όλα τα γράμματα του Αβέρωφ προς αυτόν συντάχθηκαν αποκλειστικά στα γαλλικά), αλλά επιπλέον δεν διέθετε καν δεσμούς με την Ελλάδα, την οποία εξάλλου ουδέποτε είχε επισκεφθεί. Η επιμονή του Αβέρωφ ήταν πραγματικά εντυπωσιακή. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν σταμάτησε να στέλνει επιστολές στον Τοσίτσα ούτε κατά την περίοδο του εγκλεισμού του σε ιταλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, ούτε στα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, όταν πια ο Αβέρωφ ασχολείται ενεργά με την πολιτική. Η έγνοια ήταν μόνο μία: να πείσει τον Τοσίτσα να διαθέσει την περιουσία του προς όφελος του Μετσόβου, προκειμένου να αναπτυχθούν εκεί υποδομές που θα επέτρεπαν τη μετατροπή του σε υπόδειγμα περιφερειακής ανάπτυξης. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται προφανώς και η αποστολή στον Τοσίτσα, μαζί με τις επιστολές, φωτογραφιών από το Μέτσοβο, οι οποίες επίσης δημοσιεύονται στην έκδοση. «Γυναίκες της περιοχής με τοπική ενδυμασία. Φωτογραφία που τραβήχτηκε στα λιβάδια πάνω από το χωριό». Ίδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα. Είναι απολύτως ευδιάκριτη, όσο και ευεξήγητη, η προσπάθεια του Αβέρωφ να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Τοσίτσα. Από το ύφος των επιστολών, φαίνεται ότι αυτή η επιδίωξη στέφθηκε πολύ σύντομα με επιτυχία. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ενώ στο πρώτο γράμμα που περιλαμβάνεται στην εν λόγω έκδοση προσφωνεί τον Τοσίτσα ως «Αγαπητό Κύριο», σε όλα τα υπόλοιπα η προσφώνηση γίνεται πιο προσωπική και σταθερά είναι «Αγαπητέ φίλε». Ο στόχος του Αβέρωφ τελικά επιτεύχθηκε τον Φεβρουάριο του 1947, όταν συγκροτήθηκε το Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα. Λίγο αργότερα έλαβε χώρα η πρώτη διά ζώσης γνωριμία των δύο ανδρών, οι οποίοι μέχρι τότε ουδέποτε είχαν συναντηθεί. Εν τέλει, ο Τοσίτσας αποφάσισε να καταστήσει τον Αβέρωφ εκτελεστή της διαθήκης του, μέσω της οποίας προικοδοτούσε το Ίδρυμα που έφερε το όνομά του με το (εντυπωσιακό για τα δεδομένα της εποχής) ποσό των 1,7 εκατομμυρίων δολαρίων. Τα χρήματα αυτά αποτέλεσαν το απαραίτητο κεφάλαιο για τα έργα κοινής ωφέλειας που έγιναν έκτοτε στο Μέτσοβο και εξακολουθούν να συνιστούν τον πυρήνα της μεταπολεμικής του ανασυγκρότησης. Κατόπιν παράκλησης του Τοσίτσα, ο Αβέρωφ, μετά τον θάνατο του άτεκνου τραπεζίτη, πρόσθεσε το επώνυμό του στο δικό του, κι έτσι από τη δεκαετία του 1950 και μέχρι το τέλος της ζωής του υπέγραφε αδιάλειπτα ως Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας. Δυστυχώς, στο αρχείο του Αβέρωφ δεν εντοπίστηκαν οι επιστολές του Τοσίτσα. Έτσι, δεν έχουμε πλήρη την εικόνα των απόψεών του, καθώς και των όσων έγραφε στον Αβέρωφ. Μπορούμε, βέβαια, ορισμένα πράγματα να τα υποθέσουμε, κρίνοντας από τις αναφορές που κάνει ο Αβέρωφ στα γράμματά του. Πάντως, υπάρχει ακόμα μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών, η οποία περιλαμβάνεται στην έκδοση και μας προσφέρει ακόμα καλύτερη (αν και μοιραίως όχι πλήρη) εικόνα των γραφομένων του Τοσίτσα. Πρόκειται για ένα μακροσκελές υπόμνημα, το οποίο συνέταξε τον Σεπτέμβριο του 1970 ο Αβέρωφ με σκοπό να αντικρούσει με τρόπο συστηματικό και θεμελιωμένο στις κακόβουλες κατηγορίες που του προσάπτονταν από ιθύνοντες της δικτατορίας των συνταγματαρχών αναφορικά με τη διαχείριση των πόρων του Ιδρύματος Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα. Σε αυτό το υπόμνημα ο Αβέρωφ παραθέτει, ανάμεσα στα άλλα, εκτενή αποσπάσματα από τις επιστολές που του απηύθυνε ο Τοσίτσας και οι οποίες δεν έχουν διασωθεί εν συνόλω. Τα εν λόγω αποσπάσματα εντοπίζονται στα έτη 1938-1940 και επομένως δεν αναφέρονται σε όλη την περίοδο της μεταξύ τους αλληλογραφίας. Ωστόσο, έστω κι έτσι, συμπληρώνουν εν μέρει την εικόνα της μεταξύ τους σχέσης. Η δημοσίευση αρχειακού υλικού είναι πάντα εξαιρετικά χρήσιμη για τους ερευνητές, αλλά και για όσους ασχολούνται γενικώς με τη μελέτη της ιστορίας και ενδιαφέρονται για την αναδίφηση πρωτογενών πηγών. Στην περίπτωση των επιστολών του Αβέρωφ προς τον Τοσίτσα το ενδιαφέρον γίνεται ακόμα μεγαλύτερο εξαιτίας του γεγονότος ότι μέσα από αυτές, πέρα από την άντληση πληροφοριών για τις μεταξύ τους επαφές και το κοινό τους ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του Μετσόβου, μπορεί κάποιος να αντλήσει εμμέσως στοιχεία για τις αντιλήψεις του συντάκτη τους για ένα πολύ ευρύτερο φάσμα ζητημάτων από εκείνα που εκ πρώτης όψεως μοιάζει να αποτελούν αντικείμενο της αλληλογραφίας. Εξάλλου, ο ιδιωτικός χαρακτήρας των επιστολών προσφέρει τη δυνατότητα προσέγγισης και ανασύνθεσης πτυχών της προσωπικότητας του Αβέρωφ που ενδεχομένως να μην είναι τόσο ευδιάκριτες (και οπωσδήποτε όχι τόσο φωτισμένες) στο πλαίσιο της δημόσιας –πολιτικής, πνευματικής και άλλης– δραστηριότητάς του. Πολύτιμο συμπλήρωμα των δημοσιευμένων επιστολών αποτελεί ο υπομνηματισμός τους, ο οποίος προσφέρει στον αναγνώστη πρόσθετα στοιχεία για τη βιογραφία και την οικογενειακή ιστορία του Αβέρωφ και του Τοσίτσα, όπως επίσης επεξηγήσεις για το ιστορικό πλαίσιο (ελληνικό και διεθνές) μέσα στο οποία συγγράφονται και εντάσσονται οι επιστολές. Πρόκειται για πληροφορίες που ασφαλώς διευκολύνουν τους αναγνώστες, πολύ περισσότερο δε εκείνους που δεν έχουν ειδική γνώση για τα πρόσωπα και την εποχή. Τέλος, ειδικής αναφοράς χρήζουν τα δύο εκτενή κείμενα που προτάσσονται των επιστολών. Το πρώτο από αυτά έχει συγγράψει ο καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Ευάνθης Χατζηβασιλείου και αποτελεί μία εξαιρετική εισαγωγή στις πνευματικές καταβολές και τις κοινωνικές αναφορές του Αβέρωφ, όπως αυτές συνυφαίνονται με την αλληλογραφία με τον Τοσίτσα. Το δεύτερο φέρει την υπογραφή του επίκουρου καθηγητή στο ίδιο Πανεπιστήμιο, Λυκούργου Κουρκουβέλα, και παρουσιάζει εμπεριστατωμένα τις αντιλήψεις του Αβέρωφ αναφορικά με κρίσιμα ζητήματα της πολιτικής του σταδιοδρομίας, όπως ήταν η τοπικότητα, το έθνος και ο διεθνισμός. Και τα δύο κείμενα «συνομιλούν», το καθένα με τον τρόπο του, με το δημοσιευμένο αρχειακό υλικό, το οποίο φωτίζουν από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Πάρις Πρέκας, πορτραίτο του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, λάδι σε μουσαμά, Πινακοθήκη Αβέρωφ, Μέτσοβο. Πάνω δεξιά: καρτ-ποστάλ Ευ. Αβέρωφ προς Μ. Τοσίτσα, 26 Δεκεμβρίου 1942. Κάτω: επιστολή Αβέρωφ προς Τοσίτσα 6 Οκτωβρίου 1942, από το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία: «Αγαπητέ φίλε, σας εσωκλείω τη φωτογραφία μιας προσωπογραφίας που μου έφτιαξε εδώ ένας συγκρατούμενός μου ζωγράφος. Πρόκειται για κάτι όμορφο που χάνει στη φωτογραφία. Η ομοιότητα υπάρχει, παρά το γεγονός ότι το πρόσωπό μου είναι πιο στρογγυλό. Στέλνω και μιαν άλλη φωτογραφία –είμαι ο μεσαίος– όπου διακρίνομαι σχεδόν προφίλ. Σας έγραψα σήμερα. Εγκάρδια δικός σας. Ευάγγελος Αβέρωφ».

Αβέρωφ προς Τοσίτσα: Ψηλαφώντας μια εποχή μέσα από ανέκδοτες επιστολές

Σύνδεση