Φυσιολογία επιστήμης και κοινωνίας

Στέφανος Τραχανάς, Ο Κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2023, σελ. 413 Στο βιβλίο Ο Κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, ο Στέφανος Τραχανάς, βαθύς γνώστης των αρχών της κβαντομηχανικής και της νομοκρατούμενης φύσης, πραγματεύεται πολλά ουσιώδη και ενοχλητικά (επιστημονικά, επιστημολογικά, ιστορικά, κοινωνικά, ιδεολογικά κ.λπ.). Κυρίως, όμως, επιχειρεί έναν επιστημονικό διάλογο με την κοινωνία, ή ορθότερα, μια μαχητική υπεράσπιση του ορθολογισμού και της επιστήμης, σε έναν πολύμορφο ιδεολογικό πόλεμο που διεξάγεται εντός της κοινωνίας εναντίον του τεκμηριωμένου λόγου και της επιστήμης, εντέλει εναντίον της ενοχλητικής επιστημονικής αλήθειας. Παρακάμπτω τους οφειλόμενους, αλλά μάλλον απονευρωμένους από τη συχνή και επιπόλαιη χρήση τους, επαινετικούς επιθετικούς προσδιορισμούς για το σημαντικό εγχείρημα του συγγραφέα, και προσέρχομαι στον διάλογο από την πλευρά της ανθρωπολογίας, η οποία δεσμεύεται να ψαχουλεύει ανάμεσα στις έννοιες του πολύτροπου θηλαστικού «άνθρωπος», και του πολύσημου «λόγου», τον οποίον ο άνθρωπος αρέσκεται να μεταφράζει άλλοτε ως «ομιλία», άλλοτε ως «πνεύμα», άλλοτε ως «λογική» και άλλοτε ως «ενσάρκωση του μυστηρίου». Πρόθεσή μου είναι να υπενθυμίσω την εκκίνηση, την εξέλιξη και τη φορά των δυνάμεων που μας θρέφουν, που μας ακινητοποιούν ή μας κινούν προς τα μπρος και προς τα πίσω. Πρόθεση που μάλλον προϊδεάζει για την τύχη της… Ορισμοί και αμφισβητήσειςΑρχίζω με τη διερώτηση: Τι είναι η επιστήμη; Από το χάος των επιχειρούμενων ορισμών, ή το ακόμη μεγαλύτερο χάος που δημιουργούν όσοι αρνούνται να δεχθούν ακόμη και τον πιο ευρύχωρο ορισμό της, επιλέγω δύο ορισμούς, έναν ετυμολογικής προέλευσης και έναν του Τόμας Χάξλεϋ: α. «επιστήμη, ως προερχόμενη από το ρήμα επίσταμαι, είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα που δεσμεύεται στην αναζήτηση της εμπειρικά τεκμηριωμένης γνώσης» β. «επιστήμη δεν είναι τίποτα άλλο παρά εκπαιδευμένη και οργανωμένη κοινή λογική». Επομένως, επιστήμη είναι η άσκηση της εμπειρικά επιβεβαιωμένης λογικής των περισσότερων (θα θέλαμε να πιστεύουμε) ανθρώπων, και γι’ αυτό είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, ένας κοινωνικός θεσμός. Και εδώ αρχίζει, αθώα ή εκ του πονηρού, ο προβληματισμός και η αντίρρηση για την αξίωση της επιστήμης να θεωρείται ως η κατ’ εξοχήν πηγή έγκυρης γνώσης. Θεωρητικοί της επιστήμης, ευαγγελιστές της μεταφυσικής και άλλοι (στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι σχετικιστές φιλόσοφοι, ο Σπένγκλερ, ο Χάιντεγκερ, η σχολή της Φρανκφούρτης κ.ά.) ισχυρίζονται ότι αφού η επιστήμη είναι μια κοινωνική δραστηριότητα, δεν μπορεί να είναι αντικειμενική και αξιόπιστη πηγή έγκυρης γνώσης. Είναι ένα αποτύπωμα των όποιων κοινωνικο-πολιτισμικών χαρακτηριστικών και δυνάμεων συγκροτούν την ιστορική πραγματικότητα. Για τον ελκυστικό μάλιστα σήμερα μεταμοντερνισμό, και τους ποικιλώνυμους αρνητές της, η επιστήμη είναι άλλη «μια αφήγηση, μια ιστορία, ένας μύθος, όπως οι θρησκείες, οι λαϊκές δοξασίες ή οι πολιτικές ιδεολογίες, και η αξίωσή της ότι αντιπροσωπεύει μια αντικειμενική γνώση για τον φυσικό κόσμο δεν γίνεται δεκτή». Δηλαδή, η επιστήμη δεν έχει καμία προνομιακή σχέση με την αλήθεια. Όχι, αντιτείνει με έμφαση ο Στέφανος Τραχανάς, μιλώντας κυρίως για τη θεμελιώδη, όπως την αποκαλεί, επιστήμη. Αυτή, ισχυρίζεται, όχι μόνο δεν έχει κοινωνικά χαρακτηριστικά, δεν φοράει εθνική στολή, αλλά ούτε καν γαλαξιακή μεροληψία έχει. Είναι συμπαντική, υπερεθνική, ανεξίθρησκη, αντιδογματική, απροκατάληπτη, δημοκρατική, και γι’ αυτό βαθιά ηθική. Και βάζει όλες τις γνώσεις του, όλη την επιστημοσύνη του, όλη την ακονισμένη κοινωνική του ευαισθησία, όλο το προσωπικό του πάθος, για να αντιμετωπίσει με επιχειρήματα αυτούς που εχθρεύονται την αντιδογματική και αληθειοκεντρική, άρα ιερή, φύση της πανανθρώπινης επιστήμης, και για να διαφωτίσει όσους από εμάς μας προβληματίζει η αντικειμενική δυσκολία πρόσβασης στα έγκατα των νόμων του μικρόκοσμου και του σύμπαντος. Από τη μυθική στην επιστημονική σκέψηΟ άνθρωπος, όπως είναι γνωστό, έχει μάθει στο πέρασμα των αιώνων να αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα που τον υπερβαίνει πρωτίστως μέσα από ιστορίες[1]. Με αυτές κωδικοποίησε τις επαναλαμβανόμενες ή αλλοπρόσαλλες αλλαγές του περιβάλλοντος κόσμου, και με αυτές προσπάθησε να διαχειριστεί τις αρχέγονες αντινομίες των εμπειριών του. Αυτονοήτως, η μυθική και η θρησκευτική σκέψη αποτέλεσαν τα πρώτα βασικά εργαλεία για την αποκρυπτογράφηση των κρυμμένων και για τη διαμόρφωση των μεγάλων «ιδρυτικών αφηγήσεων» με τις οποίες οι ανθρώπινες κοινότητες στέκονται απέναντι στα μεγαλειώδη φαινόμενα της φύσης και της ζωής, και προσανατολίζουν τις πράξεις τους[2]. Όμως, η προοδευτική εξέλιξη του πολύσημου «λόγου» και η δυνατότητα αμφισβήτησής του από τους άλλους, στην αγορά του Δήμου ή σε κάθε δημόσια αρένα, διεύρυνε το μονοπάτι του ανθρώπου προς την πρόοδο, η οποία, όπως είναι γνωστό, απαιτεί διαρκή αντιμετώπιση διλημμάτων και ατομικών και συλλογικών αμφιθυμιών. Ο «επιστημονικός λόγος» και οι «πολιτισμικές αξίες» που του αποδόθηκαν (υπερατομική καθολικότητα, ο οργανωμένος σκεπτικισμός για κοινωνικά χαραγμένα όρια, η αμεροληψία και η κοινοκτημοσύνη μεθόδων και αποτελεσμάτων)[3] αύξησαν και υβριδοποίησαν τις δυνατότητες, τα ενδεχόμενα και τις ευθύνες εξήγησης της πραγματικότητας. Φραντσίσκα Θέμερσον, Επιστήμη και Τεχνολογία II, (αποστακτήριο), 1954, Πινακοθήκη Tate. © Estate of Franciszka and Stefan Themerson Αυτό συμβαίνει γιατί ο δημόσια υπερασπίσιμος επιστημονικός λόγος προκαλεί τη διάψευσή του και απαιτεί διαρκώς από τους ανθρώπους να βρίσκουν τρόπους να ξανακοιτάζουν ερευνητικά την πραγματικότητά τους, και κυρίως, τη βαθιά υπαρξιακή / μυθική τους εκκίνηση και ανάγκη. Τη μυθολογία τους. «Κάθε επιστήμη θα ήταν περιττή αν η φαινομενική όψη των πραγμάτων συνέπιπτε με την ουσία τους» είπε σωστά Μαρξ. Η μυθολογία ήρθε και έρχεται πάντα πρώτη. Η ανατροπή της ακολουθεί. Γι’ αυτό λέμε συχνά: «αυτό το γεγονός ή η πράξη κάποιου δεν είναι αντάξια του μύθου του». Δύο χαρακτηριστικά ιστορικά παραδείγματα ανατροπής της πρώτης/μυθολογικής προσέγγισης των ερωτημάτων του κόσμου από μια δεύτερη προωθημένη και συστηματική προσέγγιση: 1. Ο βαθιά θρησκευόμενος Κοπέρνικος χρειάστηκε την παιδεία του και την αδιαπραγμάτευτη αλήθεια των δεδομένων της έρευνάς του για να υπερνικήσει τα σοβαρά εμπόδια που του έβαζε η θρησκευτική πίστη του και μία τόσο πειστική κοινή αισθητική πλάνη για να αντιληφθεί για χάρη μας το μη προφανές: Εμείς γυρίζουμε γύρω από τον Ήλιο και όχι ο Ήλιος γύρω από εμάς. 2. Η μυθική προτεραιότητα της σκέψης οδήγησε αρχικά τους επιστήμονες που αδυνατούσαν να ερμηνεύσουν τις «παράξενες» συμπεριφορές κάποιων βιολογικών μορίων, να τα χαρακτηρίσουν πρωτεΐνες, από τον μυθικό Πρωτέα που υποτίθεται ότι είχε τη δυνατότητα να αλλάζει μορφές. Η έρευνα και η εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης οδήγησε στη ανακάλυψη ότι οι μέχρι πρότινος ακατανόητες συμπεριφορές των πρωτεϊνών δεν οφείλονται στις Πρωτεϊκές μεταμορφώσεις τους αλλά σε αλλαγές τής (μη εμφανούς) τρισδιάστατης δομής του μορίου τους. Με τον ίδιο τρόπο, η διαρκής έρευνα και εξέλιξη της απροκατάληπτης επιστημονικής σκέψης επέτρεψε την ανατροπή της κυρίαρχης μυθικής δημιουργίας του είδους μας και την ανακάλυψη και παρακολούθηση της εντυπωσιακής εξελικτικής πορείας μας. «Ανάρμοστες» αλήθειεςΟι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει η επιστήμη στην αρένα της πραγματικής ζωής είναι μάλλον εγγενείς της ιδιωτικής και συλλογικής συγκρότησής μας. Για όλους εμάς που χρησιμοποιούμε μόνο υποθετικές, ευκτικές και υποτακτικές για να (ξανα)χτίσουμε κάθε μέρα την πραγματικότητα, η επιστήμη, που εχθρεύεται την ασάφεια, δεν είναι μόνο ασυγχώρητα αποστασιοποιημένη και ουδέτερη, είναι και ταυτοχρόνως απλοϊκή, αφού υποτίθεται ότι απλοποιεί βλάσφημα τον τόσο πολύπλοκο κόσμο, αλλά και το ακριβώς αντίθετο, εξαιρετικά πολύπλοκη για τις ανάγκες και τις δυνατότητες των ανθρώπων. Γι’ αυτό έχει να αντιμετωπίσει καθημερινά τόσο πολλές συνιστώσες του ατομικού και κοινωνικού μυαλού μας. Τον ιδεολογικό νου μας, που αισθάνεται υποχρεωμένος να αποκρούει κάθε εξωτερική επιβουλή της σπουδαίας βιωματικής, θρησκευτικής, σοσιαλιστικής, φεμινιστικής κ.ά. αλήθειας του, τον ρομαντικό νου μας, τον μυστικιστικό νου μας, τον τελετουργικό νου μας, τον προληπτικό νου μας, τον συμβολικό νου μας, τον εγωκεντρικό νου μας, τον σοβινιστικό νου μας, τον ψευδοεπιστημονικό νου μας και άλλους πολλούς. Είναι φανερό ότι η επιστήμη καλείται να αντιμετωπίσει τόσο πολλές ιδιοσυγκρασιακές κοινωνικές αντιστάσεις επειδή διατείνεται κάτι δυσεξήγητο, ίσως και «ανάρμοστο»: ότι ο κόσμος μπορεί να εξηγηθεί, αλλά μάλλον διαφορετικά από ό,τι νομίζαμε ή θα θέλαμε, ο καθένας ξεχωριστά και οι ομάδες στις οποίες ανήκουμε. Για παράδειγμα, – Η χημεία του Μεντελέγιεφ και άλλων επιστημόνων μάς εξηγεί ότι ο κόσμος μας αποτελείται από αδιανόητα συμμετρικές επτάδες δομικών χημικών στοιχείων, τα οποία εμφανίζουν εκλεκτικές μεταξύ τους συγγένειες και σχηματίζουν ενώσεις με τρόπους που καθορίζουν τον σχηματισμό, τις ιδιότητες και τη συμπεριφορά των πετρωμάτων, της ατμόσφαιρας, του σώματος, των νευρικών κυττάρων, των φαρμάκων κ.ά. – Η παράδοξη πιθανοκρατία της κβαντομηχανικής (ερμηνεία της Κοπεγχάγης), επιβεβαιωμένη μέχρι 12ου δεκαδικού ψηφίου, ερμηνεύει όχι μόνο τα φαινόμενα του μικρόκοσμου αλλά και τα σμήνη των γαλαξιών του σύμπαντος. – Η ερευνητική παλαιο-ανθρωπολογία μάς βεβαιώνει: Πρώτον, ότι ο αυτάρεσκα αυτοχαρακτηριζόμενος σοφός άνθρωπος (Homo sapiens), μακρινός απόγονος και αυτός μιας μονοκύτταρης μητέρας που εμφανίστηκε πριν από 3,8-4 δισεκατομμύρια χρόνια στον πλανήτη μας, δεν είναι ένα τέλειο / διαφορετικό πλάσμα που βρίσκεται στη κορυφή της Αριστοτελικής «φυσικής κλίμακας», ή λίγο κάτω από τον Θεό και τους αγγέλους, όπως τον τοποθετούσε η Μεσαιωνική θεολογία, αλλά ένα μικρό κλαδί από τα πολλά κλαδιά του «δένδρου της ζωής», και Δεύτερον, ότι τα πρώτα μέλη του γένους Homo εμφανίστηκαν στο προσκήνιο πριν περίπου από 2 εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή μερικά εκατομμύρια χρόνια μετά την απομάκρυνσή τους από τον κοινό τους πρόγονο με τον χιμπατζή, ενώ πριν από περίπου 250-300 χιλιάδες χρόνια εμφανίστηκε ο Homo sapiens, με προοδευτικά όλο και πιο πολύπλοκο νευρικό σύστημα, του οποίου η διαφοροποιημένη συνδεσμολογία ήταν ικανή να παράγει ένα διαφορετικό είδος νόησης (βασισμένο στη συμβολική / αφηρημένη σκέψη και στη γλώσσα). – Η βιολογία και οι διάφοροι κλάδοι της επιστήμης της ζωής φωτίζουν κάθε μέρα και από μια ανεξήγητη μέχρι χθες αιτία και εκδήλωση της ζωής, και αντιμετωπίζουν προβλήματα που στοίχειωσαν την πορεία του ανθρώπου στους αιώνες. Μεταξύ πάρα πολλών: 1. ότι όλα τα έμβια όντα χρησιμοποιούμε τον ίδιο γενετικό κώδικα, την ίδια μοριακή γλώσσα, τα ίδια αμινοξέα για να εκφράσουμε αυτό που κληρονομούμε από τους γονείς μας και το οποίο αλληλεπιδρά με το απρόβλεπτο περιβάλλον, προκειμένου να φτιάξουμε τις πρωτεΐνες που χαρακτηρίζουν το χρώμα των ματιών μας, το χρώμα του δέρματος, τον εαυτό μας· 2. ότι η γλώσσα, το πλέον ανθρώπινο χαρακτηριστικό, είναι ένα εξελικτικό απόκτημα του εγκεφάλου μας που προέκυψε από τη μετεξέλιξη μιας εγκεφαλικής περιοχής των άλλων πρωτευόντων, η οποία είχε πιθανόν την ευθύνη ιεράρχησης των κινητικών δράσεων (γεγονός που ίσως εξηγεί γιατί όλες οι γλώσσες του κόσμου έχουν κοινές βασικές συντακτικές δομές, την διαπιστωμένη από τον Τσόμσκι «καθολική γραμματική»)· 3. ότι δεν πάσχουν από «ιερή νόσο» όσοι υποφέρουν από επιληψίες· 4. ότι μπορούμε να αποφύγουμε τον θάνατο των νεογνών και των νηπίων από τα πανταχού παρόντα βακτηρίδια, ή τη μόνιμη αναπηρία τους από πολιομυελίτιδα· 5. ότι υπάρχουν ευαίσθητες / κρίσιμες περίοδοι για τη φυσιολογική αισθητηριακή, συναισθηματική και γνωστική ανάπτυξη των παιδιών· 6. ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι ορμονικοί λόγοι για τη δυσθυμία και την επιθετικότητα κάποιων γυναικών 1-2 εβδομάδες πριν την έμμηνο ρύση· 7. ότι όχι μόνο υπάρχουν συγκεκριμένες αιτίες, αλλά και τρόποι αντιμετώπισης των διαφόρων ψυχικών (αλλά στην ουσία οργανικών) διαταραχών, οι οποίοι επιτρέπουν σε εκατομμύρια ανθρώπους να ζουν ισότιμα με τους άλλους και να διεκδικούν δικαιώματα, αναγνώριση, εξουσία· ότι, ότι, ότι… Τόσο πολλά αποδεδειγμένα «ότι», που ίσως και να εξηγούν αυτό το ασίγαστο πάθος εναντίον της καταραμένης Δυτικής επιστήμης[4] που ξεμακραίνει από τους βαθιά ριζωμένους συλλογικούς μύθους και την ψυχοθεραπευτική παραμυθία τους, που αρνείται να υποκύψει στον εξωφρενικό ισχυρισμό του κυρίαρχου σήμερα σχετικισμού, ότι ακόμη και οι νόμοι της φύσης είναι μια κοινωνική κατασκευή, που αρνείται να αποδεχθεί την απαίτησή μας να κινούνται τα πάντα γύρω από τις δικές μας προτιμήσεις και το δικό μας επίπεδο γνώσης. (Γιατί) είναι πιο αξιόπιστοι οι επιστήμονες;Γεννιέται βέβαια αβίαστα το ερώτημα, το οποίο αντιμετωπίζει επί μακρόν ο Σ. Τραχανάς, όπως και ο Τόμας Κουν[5]: Τι είναι αυτό που διαφοροποιεί τους επιστήμονες από τους άλλους διεκδικητές της αλήθειας και της δημόσιας προσοχής; (Γιατί) είναι οι επιστήμονες πιο αξιόπιστοι; Η επιστήμη είναι πολύτιμη και αξιόπιστη όχι γιατί οι επιστήμονες είναι κάποια ανώτερα και απαλλαγμένα από προσωπικές ιδιοτέλειες και μικρότητες πλάσματα, αλλά επειδή το γνωστικό σύστημα μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται και λογοδοτούν έχει εγκαθιδρύσει και επιβάλει ένα κατά το δυνατόν αδιάβλητο σύστημα ελέγχου και τεκμηρίωσης κάθε ισχυρισμού. Μια μέθοδο αξιολόγησης που δεσμεύεται όχι μόνο να αποταμιεύει κριτικά τις μονάκριβες, «ευχάριστες» ή «ενοχλητικές», ανάσες κάποιων προικισμένων συνανθρώπων μας, και, επομένως, να καθαρίζει την ποιότητα του αέρα που αναπόφευκτα αναπνέουμε όλοι μας, αλλά και να καταγράφει όλες τις παρατηρήσεις που είναι ασύμβατες με την κυρίαρχη επιστημονική θεωρία. Με τον τρόπο αυτό θέτει η ίδια η επιστήμη τις βάσεις της διόρθωσης, ή και ανατροπής, των κυρίαρχων αντιλήψεών της. Η γνωστική περιοχή της επιστήμης δεν αναγνωρίζει κανένα θέσφατο ή εξωτερική επιταγή που δεν υποστηρίζεται από τα γεγονότα, δεν προσκυνάει καμία αυθεντία. Το ιστορικό παράδειγμα της τύχης που είχε η άρνηση του Αϊνστάιν να δεχθεί την ερμηνεία των δεδομένων της κβαντομηχανικής είναι αποκαλυπτικό: Το αδιαμφισβήτητο κύρος του και η επιστημονική του αυθεντία δεν στάθηκαν ικανά να αποτρέψουν την τελική επικράτηση μιας ερμηνείας της κβαντομηχανικής προς την οποία είχε σφοδρή αντίθεση. Μπάρμπαρα Χέπγουορθ, Ανασύσταση, 1947, Συλλογή Arts Council, Λονδίνο. Ωστόσο, το ζήτημα της σχέσης και της σύνδεσης της επιστημονικής κοινότητας με την κοινωνία, δηλαδή με τις τρέχουσες αλλά και τις διαχρονικές συνιστώσες της πολιτισμικο-κοινωνικής πραγματικότητας, προβλέπεται να συνεχίσει να είναι ανοιχτό και φλέγον. Η ιστορική εμπλοκή των επιστημόνων στην εξέλιξη της τύχης του κόσμου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως περιγράφεται γλαφυρά και στις σελίδες του Κύκλου, καθώς και ένα σωρό άλλα ιστορικά παραδείγματα (υπόθεση «ευγονικής», υπόθεση «Tuskegee»[6] κ.ά.), δημιουργούν προβληματισμό για τη φύση της σχέσης μεταξύ επιστημονικής γνώσης / κοινότητας και κοινωνίας. Εξάλλου, και η σημερινή πραγματικότητα, στην οποία κάποιοι ισχυροί χρησιμοποιούν έναν κλάδο επιστημόνων για να χαράξουν την κατεύθυνση που θα πάρει η περιβόητη Τεχνητή Νοημοσύνη, τροφοδοτεί τον σχετικό προβληματισμό. Αντίστοιχα, ανοιχτό παραμένει και το ευαίσθητο θέμα της ισορροπίας ανάμεσα στην επιστημονική ελευθερία και στη διασφάλιση του κοινωνικού ελέγχου, της πραγματικής κοινωνικής κοινοκτημοσύνης, των μεθόδων και των ευρημάτων της επιστημονικής έρευνας. Η εξέλιξη της επιστημονικής έρευνας, καθώς και η κατοχύρωση οικονομικών ή πνευματικών δικαιωμάτων επί επιστημονικών μεθόδων και ευρημάτων, προβλέπεται να δοκιμάσει την κρίση και τα όχι ανεξάντλητα αποθέματα ευαισθησίας και οξυδέρκειας των αυτο-θεσμισμένων κοινωνιών. Όρια και παραβιάσεις ορίωνΤα όσα προηγήθηκαν δημιουργούν την υποχρέωση για μια ακόμη κρίσιμη διευκρίνιση: Η επιστήμη μπορεί να έχει τη δύναμη να χειραφετεί και να απελευθερώνει ατομικά και συλλογικά, αλλά ανήκει σε εκείνες τις υψιπετείς πνευματικές κατακτήσεις του ανθρώπου που δεν προορίζονται να εξάπτουν τη συγκίνηση ή να καταπραΰνουν την εγγενή δίψα του για το απόλυτο. Επομένως, ακριβώς κάτω από τα σκέλια της προσωπικής ή συλλογικής ανάγκης θα σιγοκαίει διαρκώς το προβοκατόρικο ερώτημα: Μπορεί η επιστήμη να δώσει απαντήσεις σε όλες τις απορίες, να καλύψει όλες τις ανάγκες και να καταπραΰνει όλους τους φόβους του ανθρώπου, ακόμη και του επιστήμονα; Η απάντησή μου, όπως και του Στέφανου Τραχανά, είναι ξεκάθαρα όχι! Η επιστήμη δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ερωτήματα και προβληματισμούς που βρίσκονται έξω από το πλαίσιο αρμοδιοτήτων της. Η επιστήμη προβλέπεται να συνεχίσει να μετακινεί παραπέρα τις Ηράκλειες Στήλες της άγνοιας (“Plus Ultra”) για αυτά που σχεδιάστηκε να αντιμετωπίσει, αλλά όχι και να δίνει απαντήσεις για αυτά που ο Καρλ Πόππερ αποκάλεσε «έσχατα ερωτήματα» (π.χ. το αίνιγμα της ζωής, τον σκοπό του ανθρώπου, το νόημα της ύπαρξης), πολύ περισσότερο να τα εξοβελίσει. Αυτά θα συνεχίσουν, κατά την άποψή μου, να αποτελούν αντικείμενα ανεξάντλητου ενδιαφέροντος και εικοτολογίας της μυθολογικής, μυθοπλαστικής, θρησκευτικής και φιλοσοφικής σκέψης, η οποία αδιαφορεί για (και τρέφεται από) την αποδεικτική της αδυναμία. Το εξαιρετικά πιθανό αυτό ενδεχόμενο δεν πρέπει μάλλον να διαφεύγει από όσους ενδιαφέρονται να κατανοούν τις κρίσιμες ανάγκες και δυνάμεις που συνδιαμορφώνουν τον κόσμο μας, αλλά και νοιάζονται πραγματικά για την υπεράσπιση και τον τρόπο εξέλιξης των ατελών, εύθραυστων και πολύτιμων δημοκρατιών μας. Γι’ αυτό προβλέπω ότι η έκδηλη κοινωνική αμφιθυμία, ή και καχυποψία, ανάμεσα στις (φυσικές) επιστήμες και στις ανθρωπιστικές / κλασικές σπουδές θα συνεχίσει αμείωτη, όπως και το δίλημμα των περισσότερων εθνικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων (εκδηλωμένο ήδη πρόωρα από το τέλος του 19ου αιώνα) για προτεραιοποίηση των υψηλού κοινωνικού γοήτρου ανθρωπιστικών κλασικών σπουδών ή των συνήθως πιο αποτελεσματικών και προσοδοφόρων φυσικών επιστημών. Υπάρχει βέβαια και εκείνη η αδιανόητη, αλλά δυστυχώς υπαρκτή, άποψη που θεωρεί τη λογική και την επιστήμη όργανα του σατανά, της αστικής ιντελιγκέντσιας ή των πάσης φύσεως καταπιεστών (λευκών, πλουσίων, ανδρών κ.λπ.). Η άποψη αυτή δυσφημεί ουσιαστικά τα κίνητρα και τους στόχους αυτών που υπερασπίζονται την έννοια του Θείου, την υποχρέωση εκδήλωσης κοινωνικής ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης, το δίκαιο των κοινωνικών αγώνων και την επείγουσα ανάγκη ισότιμης κοινωνικής αντιμετώπισης των γυναικών. Γιατί η ίδια η λογική και ο επιστημονικός ρεαλισμός που μας διαβεβαιώνουν ότι δεν έχουμε τη δυνατότητα να προβλέψουμε την εξέλιξη ενός νεογέννητου ή μιας κοινωνίας μελετώντας μόνο το γενετικό υλικό τους, μας διαβεβαιώνουν ταυτόχρονα ότι μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως, ανεξαρτήτως του φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού μας, εάν ξεκινήσουμε από την Ιβηρική χερσόνησο και διαπλεύσουμε τον Ατλαντικό ωκεανό θα βρούμε πάντοτε την Αμερικανική ήπειρο, όχι τις Ινδίες, ότι εάν ενώσουμε την τετραγωνική ρίζα του εννιά με την τετραγωνική ρίζα του δεκαέξι θα έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα είτε είμαστε στη σοσιαλιστική Κούβα είτε στην καπιταλιστική Αγγλία, ότι εάν ενώσουμε υδρογόνο με οξυγόνο θα έχουμε ως αποτέλεσμα νερό (του οποίου το ισοσκελές τρίγωνο του μορίου του, που σχηματίζουν τα δύο άτομα υδρογόνου και ένα οξυγόνου, εξηγεί τα μοναδικά χαρακτηριστικά του), όπως και ότι εάν μεγαλώσουμε τα παιδιά της επικράτειάς μας με ένα συγκεκριμένο ρεπερτόριο κοινωνικών αντανακλαστικών, θα έχουμε κατά βάση πολίτες που αυτοπροσδιορίζονται με αυτά τα αντανακλαστικά. Επιστήμη και ΔημοκρατίαΟι ηθικές αξίες της επιστήμης και της δημοκρατίας επιτάσσουν και έναν προβληματισμό: Εάν οι δύο αυτές κοινωνικές κατακτήσεις συνιστούν πάνω απ’ όλα μια μέθοδο, η πρώτη μια μέθοδο συνύπαρξης που υπόσχεται τη δυνατότητα έκφρασης και απορρόφησης του ατομικού συναισθήματος για την εξυπηρέτηση των αναγκών του υποκειμένου «πολίτης», και η δεύτερη μια μέθοδο αναζήτησης της «τεκμηριωμένης / αντικειμενικής» αλήθειας (η οποία αναπόφευκτα τροφοδοτεί εξίσου τον μύθο της ηθικής της ανωτερότητας αλλά και της κοινωνικής της αναλγησίας), τότε ποια είναι η μεταξύ τους οργανική σχέση και προοπτική; Ρενάτο Μπιρόλι, Άγρια Χώρα, 1958, Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης Ακίλε Φόρτι, Βερόνα. Ο Στέφανος Τραχανάς ισχυρίζεται ότι η επιστήμη και η δημοκρατία πήγαιναν πάντα μαζί, και ως εδώ μπορεί να συμφωνήσει κάποιος, αλλά και ότι η πεμπτουσία της επιστήμης και της δημοκρατίας είναι ίδια: «αυθάδεια απέναντι στις αναπαυτικές βεβαιότητες και τις αυθεντίες που τις εκφράζουν». Είναι πράγματι αυτή η πεμπτουσία της δημοκρατίας; Αποστρέφεται η δημοκρατία τις βεβαιότητες και τις αυθεντίες ή μήπως έχει κατοχυρώσει το ακαταμάχητο δικαίωμα να επιλέγει / αλλάζει θέσεις και αυθεντίες όποτε και όπως θέλει χωρίς να λογοδοτεί σε κανένα δικαστήριο της Λογικής ή της Φύσης (όπου μάλλον λογοδοτεί η επιστήμη); Και γι’ αυτό διεκδικεί το δικαίωμα (η δημοκρατία) να δημιουργεί το οποιοδήποτε πρόβλημα συνεπάγονται οι επιλογές της. Μήπως η αριστοκρατική / αληθειοκεντρική φύση της επιστήμης τη διαφοροποιεί καταστατικά από τη δημοκρατία, και την καθιστά, μεταξύ άλλων, τόσο αναγκαία όσο και ύποπτη στην ευρεία ανθρώπινη λαϊκή συνείδηση; Μήπως αυτή η διαφοροποίηση εξηγεί, αφενός, γιατί η αριστοκρατική / αληθειοκεντρική φύση της επιστήμης μπορεί να ανθίζει στο ανεκτικό περιβάλλον της δημοκρατίας, αλλά και, αφετέρου, την πεπερασμένη αποδοχή της από το κοινωνικό σύνολο, το οποίο, έχοντας την ευκαιρία να διαπιστώσει τόσο τη χρησιμότητά της όσο και την αποστασιοποιημένη / «απάνθρωπη» φύση της, διαμορφώνει τη γνωστή ιδιόμορφη στάση του: ενδιαφέρον για την επιστημονική πρόοδο, καχυποψία για την επιστημονική πρόοδο; Μήπως η επιστήμη είναι μια ευγενής αλήθεια που χρειάζεται προστασία; Αντίστροφα, εάν είναι σωστή η πεποίθηση του Κορνήλιου Καστοριάδη ότι «η επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε εκ νέου την πραγματική, ποιητική και μυθική διάσταση της ύπαρξης»[7], όπως και του Στήβεν Γουάινμπεργκ, ότι «η προσπάθεια να καταλάβουμε το σύμπαν είναι από τα λίγα πράγματα που ανυψώνουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από τη φάρσα, δίνοντάς της κάτι από τη χάρη της τραγωδίας»[8], τότε γεννιέται ένα προβοκατόρικο ερώτημα για τα όρια και τις συνέπειες της αυτογνωσίας μας: Πόση ποίηση και πόση τραγωδία αντέχουν οι δημοκρατικές κοινωνίες μας; Ο Διαφωτισμός και η Επιστημονική Επανάσταση επιχείρησαν τη μέγιστη δυνατή απομάκρυνση από το συναίσθημα, παρ’ όλο που εκ των υστέρων ανακάλυψαν και τεκμηρίωσαν την απαραίτητη συνδρομή του σε κάθε επιστημονική / κοινωνική δραστηριότητα, μάθηση και ανακάλυψη! «Χωρίς διέγερση του συναισθήματος πραγματική μάθηση δεν συμβαίνει» παραδέχεται και ο Σ. Τραχανάς. Το δυστύχημα βέβαια είναι ότι αυτό το συναίσθημα ευθύνεται σε συντριπτικό ποσοστό και για τα λάθη μας. Και ακόμη χειρότερα: Όπως μας θυμίζει ο Άρθουρ Καίσλερ[9], όσο πιο «ευγενικό» και «μαζικό» είναι το ανθρώπινο συναίσθημα, τόσο πιο επικίνδυνο γίνεται, τόσο περισσότερα θύματα έχει δημιουργήσει ιστορικά. Το διαρκές ανοιχτό ερώτημα ήταν, είναι και θα είναι: πόση λογική και πόσο συναίσθημα χρειαζόμαστε εμείς και τα παιδιά μας, η Δημοκρατία και το Αύριο; Χθες-σήμερα-αύριοΟι διαχρονική εμπειρία και η σημερινή πραγματικότητα καθιστούν διαρκώς επίκαιρο το ενοχλητικό ερώτημα: Ποιες είναι οι προοπτικές της ατομικής και συλλογικής προσπάθειας για τεκμηρίωση της γνώσης; Έχει μέλλον η (επιστημονική) λογική και η αλήθεια; Η όποια προσπάθεια απάντησης, θα πρέπει να συνυπολογίσει, πρώτον, την (επώδυνη αλλά και ελπιδοφόρα) ιστορική διαδρομή του επιστημονικού λόγου· δεύτερον, κάποια σύγχρονα(;) κοινωνικά δεδομένα (λατρεία του μη λογικού, οργανωμένη υστερία, εθνικο-θρησκευτικός φονταμενταλισμός, καλλιτεχνικός αντιρασιοναλισμός / «οριενταλισμός», συντριπτική υπερίσχυση της αστρολογίας έναντι της Αστροφυσικής, Ιδρύματα χρηματοδότησης αντιεπιστημονικών ρευμάτων και δοξασιών, γιγάντωση των πάσης φύσεως αυτοπροσδιοριστικών «δικαιωματισμών» κ.λπ.)· και, τρίτον, την εξέλιξη των Δημοκρατιών σε ένα μωσαϊκό (patchwork) οργανωμένων συμφερόντων και ιδεοληψιών, lobbies, τα οποία διεκδικούν και επιτυγχάνουν την ικανοποίηση των δικών τους συμφερόντων και επιδιώξεων επί ποινή κατάργησης της (ψευδ)αίσθησης συμμετοχής στην δημοκρατική διαδικασία. Η Ιστορία διδάσκει ότι κάθε φορά που εγκαταλείπεται ή παραβιάζεται η λογική στο όνομα ενός συγκινησιακά φορτισμένου, δήθεν ανώτερου, σκοπού (εθνικού, ιδεολογικού, θρησκευτικού), η ατμόσφαιρα μυρίζει καμένη ανθρώπινη σάρκα, αφού τον ετεροχρονισμένο αλλά βαρύ λογαριασμό τον πληρώνουν όχι μόνο οι ποικιλώνυμοι ιδεοληπτικοί, αλλά και τα πιο ευάλωτα τμήματα των ακολούθων τους, και ίσως όχι μόνο. Τα θύματα των πάσης κατεύθυνσης ιερών πολέμων, της προλεταριακής επιστήμης του Λυσενκοϊσμού, των κηρύκων του αντιεμβολιαστικού κινήματος, των αρνητών της κλιματικής αλλαγής συνεχίζουν να καταμετρώνται. Το παράλογο, ως συστατικό και των Δυτικών κοινωνιών, και η πεισματική επιθυμία άρνησης της αλήθειας των δεδομένων από παραδοσιακές ή νέες ριζοσπαστικές ιδεολογικές ομάδες, ακόμη και από μέλη της πολύμορφης διεθνούς ακαδημαϊκής κοινότητας, τροφοδοτούν, άμεσα ή έμμεσα, όχι μόνο την αμφισβήτηση των επιτευγμάτων του ορθολογισμού και της επιστήμης, αλλά συγκροτούν, αφενός τη βάση για την εδραίωση του «δικαιώματος» κάθε ανθρώπου, κινήματος και πολιτισμού να ζει και να «προοδεύει» δι’ αποκαλύψεως, με βασικά εργαλεία την επιθυμία και την άγνοια και, αφετέρου, το βαθύ θεμέλιο για την αμφισβήτηση των Δυτικών αξιών και των αρχών και θεσμών του Διαφωτισμού, την υπονόμευση της δημοκρατίας. Όμως, όπως επιχείρησα να εξηγήσω, η αμφισβήτηση του εύκολου και του ακατανόητου, και η διερευνητική εξέταση του κρυμμένου και του ενοχλητικού δεν είναι επιλογή. Είναι εξελικτική κατάκτηση και ανάγκη του είδους μας. Ιδιαίτερα τώρα που η απόλυτη σχετικοποίηση της καθεμιάς αλήθειας, ακόμη και της πιο τεκμηριωμένης, γίνεται όλο και πιο μοδάτη, όλο και πιο επικίνδυνη. Σήμερα που, όπως υπογραμμίζει ο Τζωρτζ Στάινερ, «οι εχθρικές στην αλήθεια δυνάμεις, που κάποτε ήταν σκόρπιες και διαφορετικές, ενώνονται σε μια ισχυρή, γενική, πολιτική και ηθική στάση»[10]. Ο ισχυρισμός του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού, ότι δεν υπάρχουν σωστές και λαθεμένες επιστημονικές απόψεις και θεωρίες, γιατί όλες είναι δημιουργήματα πολιτισμικών και κοινωνικών συνθηκών, έχει απροκάλυπτο στόχο την «πλήρη ακύρωση της επιστήμης ως κατ’ εξοχήν έγκυρης γνώσης για τον κόσμο», και απαιτεί ουσιαστικά την εγκατάλειψη της λογικής ως βασικής συνιστώσας του πολιτισμού μας. Και όταν χάνεται η λογική χάνεται και η άλλη απαραίτητη βασική συνιστώσα της Δημοκρατίας, η κοινωνική αλληλεγγύη, η οποία γίνεται παιχνίδι στα χέρια αδίστακτων και μονομανών. «Ο ύπνος της λογικής γεννά τέρατα», μας υπενθυμίζει παραστατικά το ανατριχιαστικό χαρακτικό του Γκόγια. [1] Βλ. Claude Lèvi-Straus, Μύθος και νόημα, μτφρ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Καρδαμίτσας, 1995· και Yuval Noah Harari, 21 Μαθήματα για τον 21ο Αιώνα, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, Αλεξάνδρεια, 2018. [2] Βλ. Jan Assmann, Η πολιτισμική μνήμη. Γραφή, ανάμνηση και πολιτική ταυτότητα στους πρώιμους ανώτερους πολιτισμούς, μτφρ. Διαμαντής Παναγιωτόπουλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2017. [3] Βλ. Robert K. Merton, The Sociology of Science. Theoretical and Empirical Investigations, The University of Chicago Press, 1973. [4] Αφήνω προς το παρόν ασχολίαστη την απολύτως άδικη φιλοσοφική απαξίωση της τεχνολογίας. Παιδί της επιστημονικής εξέλιξης η τεχνολογία, όχι μόνο έβαλε σε κάθε σπίτι νερό, φως, πλυντήριο, ψυγείο και άλλα πολύτιμα βοηθήματα της καθημερινής ζωής (από θερμόμετρο μέχρι σερβιέτες), αλλά και μείωσε δραματικά την παιδική θνησιμότητα και αύξησε το προσδόκιμο ζωής τους καθενός μας. Για τις όποιες υπερβολές στη χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων δεν μπορεί να κατηγορηθεί η τεχνολογία και η επιστήμη. [5] Βλ. Thomas S. Kuhn, Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, εισαγωγή, επιμέλεια: Β. Κάλφας, μτφρ. Γ. Γεωργακόπουλος, Β. Κάλφας, Σύγχρονα Θέματα, 2008. [6] Στο περιβόητο πείραμα ή μελέτη του Tuskegee, το οποίο διήρκησε σαράντα ολόκληρα χρόνια (1932-1972), γιατροί και συνεργαζόμενοι ερευνητές της Υπηρεσίας Δημόσιας Υγείας των ΗΠΑ άφηναν ανενημέρωτους για την ασθένειά τους και χωρίς θεραπευτική αγωγή, παρ’ όλο που υπήρχε τέτοια, 400 μαύρους συφιλιδικούς, επιδιώκοντας τη συλλογή πληροφοριών για τις επιπτώσεις της εξέλιξης της νόσου. [7] Βλ. Κ. Καστοριάδης, Φιλοσοφία και Επιστήμη. Ένας διάλογος με τον Γ. Ευαγγελόπουλο, Ευρασία, 2010. [8] Βλ. Steven Weinberg, Τα πρώτα τρία λεπτά. Μια σύγχρονη οπτική για την προέλευση του σύμπαντος, μτφρ. Γ. Καρακώστας, Ροπή, 2017. [9] Βλ. Άρθουρ Καίσλερ, Ένα φάντασμα στη μηχανή, μτφρ. Ιωάννα Χατζηνικολή, εκδόσεις Χατζηνικολή, 1977. [10] Βλ. George Steiner, Νοσταλγία του Απόλυτου, μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Άγρα, 2007.

Φυσιολογία επιστήμης και κοινωνίας

Σύνδεση