Ο Λουκιανός και η φανταστική λογοτεχνία

1. Οι ρίζες της φανταστικής γραφής Φαντάζομαι καμιά φορά, όταν έχω ευχέρεια για ονειροπολήσεις, ότι οργανώνω ένα μεγάλο φιλολογικό πάρτι στο σπίτι μου, όπου προσκαλώ τους σπουδαιότερους συγγραφείς φανταστικής λογοτεχνίας, ζώντες και νεκρούς. Η γυναίκα μου αναλαμβάνει τις ετοιμασίες για τον μπουφέ με τα εδέσματα, εγώ προμηθεύομαι τα ποτά, ανοίγουμε το σαλόνι στο ισόγειο και τους περιμένουμε να καταφτάσουν. Έχω καλέσει βέβαια και τους μεταπτυχιακούς φοιτητές μου, από τα σεμινάρια που διδάσκω με αντικείμενο το φαντασιακό στην αρχαιότητα. Πού θα ξαναβρούν άλλη ευκαιρία να συναντήσουν τους κορυφαίους θεράποντες της τέχνης την οποία ο Τόλκιν και άλλοι θεωρούσαν ως το πλησιέστερο προς τη θεϊκή δημιουργία του σύμπαντος; Ως συνήθως, δεν προσέρχονται όλοι οι φοιτητές: μερικοί δεν έχουν καιρό ή προτιμούν να παρακολουθήσουν μαθήματα παπυρολογίας. Εντούτοις, ανταποκρίνονται στην πρόσκληση αρκετοί, ώστε οι αγαπημένοι μου συγγραφείς να έχουν αξιοπρεπές ακροατήριο. Στη μέση του σαλονιού στέκεται και δεσπόζει στην ομήγυρη ο Κ. Σ. Λιούις, ο δημιουργός της Νάρνια και εφευρέτης της χριστιανικής επιστημονικής φαντασίας. Εύγλωττος και πληθωρικός, κρατώντας ένα πελώριο κανάτι μπύρα στο χέρι του, ρητορεύει και εντυπωσιάζει τα αγόρια που έχουν μαζευτεί γύρω του, και κάθε τόσο αντηχούν βροντερά τα γέλια τους από τα ανέκδοτα και τα αστεία. Κάπως παράμερα στέκεται ο Τόλκιν, μοιάζοντας λίγο έξω από τα νερά του. Δεν έχει μεγάλες κοινωνικές δεξιότητες, κοιτάζει προς τα κάτω και συχνά τραυλίζει όταν μιλάει. Ευτυχώς του κρατούν συντροφιά ένας-δυο εκλεκτοί φίλοι, όπως ο Τσαρλς Ουίλλιαμς, ο συγγραφέας ιστοριών μεταφυσικής μυθοπλασίας, και ο Γκάι Ντάβενπορτ, ο Αμερικανός ουτοπιστής διηγηματογράφος. Τον έχουν προσεγγίσει επίσης μερικοί καλοδιαβασμένοι σπουδαστές, που τον ρωτούν για τα χετιτικά ονόματα των Ορκς, τη σχέση των Ξωτικών με τη φινλανδική Κάλεβαλα και τα αγγλοσαξονικά ιπποτικά ήθη των Ροχίρριμ. Δεξιά μπροστά, στις πολυθρόνες δίπλα στην τζαμαρία, είναι καθισμένος ο εκκεντρικός Λιούις Κάρρολλ, ο δημιουργός της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων. Κουβεντιάζει χαμηλόφωνα με την Τζ. Κ. Ρόουλινγκ, που έχει κουρνιάσει δίπλα του, και αναρωτιούνται ποιοι άραγε να αποτελούν το καλύτερο κοινό για τις φανταστικές ιστορίες, τα παιδιά ή οι ενήλικες. Ίσως η Ρόουλινγκ (σκέφτομαι καθώς τους βλέπω μαζί) να του θυμίζει την αγαπημένη του Αλίκη σε πιο ώριμη εκδοχή. Μέχρι προ ολίγου ήταν συγκεντρωμένες γύρω τους αρκετές κοπέλες, και ο Κάρρολλ αυτοσχεδίαζε χιουμοριστικά λίμερικς για να τις διασκεδάσει. Όμως τώρα πια τους άφησαν και έχουν πάει να περικυκλώσουν τον μεγάλο γόη της βραδιάς: τον Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες, επινοητή ιδιοφυών πλοκών και διαβόητο καρδιοκατακτητή, ο οποίος έχει βαλθεί να τους εξηγεί πώς μπορεί να αποδράσει κανείς από ένα έρημο νησί παγιδευμένο σε διαφορετικό χρονότοπο. Κάθε τόσο παρεμβαίνει στη συζήτηση ο Φίλιπ Πούλμαν, ανακατεύοντας διάφορες θεωρίες για παράλληλα σύμπαντα και εναλλακτικούς κόσμους· αλλά οι επίνοιές του μοιάζουν υπερβολικά περίπλοκες και εγκεφαλικές μπροστά στις λαμπερές ιδέες και τις αισθηματικές ματιές του Λατινοαμερικανού. Λουκιανός ο Σαμοσατεύς. Χαρακτικό του Νταμιάνο Περνάτι, 1804. Κρατικό Μουσείο (Rijksmuseum), Άμστερνταμ. Στο βάθος, κοντά στην τραπεζαρία, έχει θρονιαστεί μια παρέα Αμερικανών γύρω από το τραπεζάκι με τα σκληρά ποτά. Ανοίγουν το ένα μπουκάλι ουίσκι μετά το άλλο (ευτυχώς φρόντισα να εφοδιαστώ με κάμποσα) και λογομαχούν μεγαλόφωνα, καθότι δεν μπορούν να συμφωνήσουν ποια σκηνοθεσία είναι πιο κατάλληλη για τα φανταστικά μυθιστορήματα. Ο Φίλιπ Κ. Ντικ συνηγορεί υπέρ του μακρινού δυστοπικού μέλλοντος, ο Ρέι Μπράντμπερι θα προτιμούσε τον Άρη ή άλλους άγνωστους πλανήτες του μακρινού Διαστήματος, ενώ ο Τζωρτζ Ρ. Ρ. Μάρτιν υπερασπίζεται την κατασκευή ενός ολότελα αυτόνομου εναλλακτικού κόσμου με υλικά δανεισμένα από την επική μυθιστορία και το μεσαιωνικό παρελθόν. Από την άλλη πλευρά του τραπεζιού είναι μαζεμένη η αντίπαλη ομάδα, με τους Σλάβους συγγραφείς από το πάλαι ποτέ ανατολικό μπλοκ. Εκείνοι κανονίζουν τα μπουκάλια με τη βότκα, που κάνουν κάθε τόσο τον γύρο στα χέρια τους και στα χείλη τους. Είναι ο Μιχαήλ Μπουλγκάκωφ, ο Κάρελ Τσάπεκ, ο Στανίσλαβ Λεμ, ο Μίλοραντ Πάβιτς. Συνομιλούν και αυτοί σαν παλιοί σύντροφοι, με δυνατά γέλια και πλατιές χειρονομίες, και λένε για κάθε λογής θαυμαστά και τρομερά πράγματα: ανθρωποειδείς μηχανές που επαναστατούν και εξολοθρεύουν τους δημιουργούς τους, πλανητικούς ωκεανούς με ιδιοφυή νοημοσύνη που απομιμούνται τα ψυχικά συμπλέγματα των ανθρώπων, ελιξίρια που εξασφαλίζουν την αθανασία, πρωτοποριακές χειρουργικές επεμβάσεις που μετατρέπουν τα ζώα σε ανθρώπινα πλάσματα, μαγικά αυγά που περιέχουν συμπυκνωμένο χρόνο, αιφνίδιες επισκέψεις του Διαβόλου και της συνοδείας του στον Παράδεισο του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ακόμη πιο μέσα, μπροστά στον ακριανό τοίχο με τη βιβλιοθήκη μου και τους παλαιούς τόμους, στέκονται ο Χ. Τζ. Γουέλς και ο Τζωρτζ Όργουελ, απορροφημένοι από σοβαρή ιδεολογική συζήτηση. Αναρωτιούνται κατά πόσον η φανταστική μυθοπλασία μπορεί να εκφράσει τα πιο προχωρημένα κοινωνικά αιτήματα του καιρού μας· πόσο είναι σε θέση να αφυπνίσει τους αναγνώστες απέναντι σε κινδύνους όπως η ανερμάτιστη τεχνολογική εξέλιξη, η οικονομική αδικία και ο ολοκληρωτισμός. Κοντά τους ο Ίταλο Καλβίνο έχει κατεβάσει έναν μεγάλο εικονογραφημένο τόμο από τα ράφια και περιεργάζεται με ενθουσιασμό τις ζωγραφιές σιδηρόφρακτων ιπποτών που περιέχουν οι σελίδες του. Κοιτάζοντας τις ολόσωμες πανοπλίες και τις προσωπίδες, ο Ιταλός σχεδόν χοροπηδάει από χαρά, αεικίνητος σαν ακροβάτης που περπατάει πάνω στα δέντρα. Έξω, στην αυλή, περιδιαβάζουν πέρα-δώθε και παίρνουν τον αέρα τους ο πρωθιερέας Τζόναθαν Σουίφτ παρέα με τη Μαίρη Σέλλεϋ. Ώρες-ώρες ο Σουίφτ φαίνεται έτοιμος να την πιάσει αγκαζέ, καθώς βηματίζουν ανάμεσα στα παρτέρια με τα λουλούδια και το γκαζόν. Αναρωτιέμαι πόσο θα νοσταλγούν την υγρασία των πλούσιων αγγλικών κήπων, τώρα που βρέθηκαν στο ξηρό κλίμα του ζεστού αθηναϊκού καλοκαιριού. Πίσω τους ακολουθεί, μονάχος και κλεισμένος στον εαυτό του, ο Κάφκα, κάτισχνος και γωνιώδης, με σκούρο κουστούμι και σκληρό κολάρο. Κοιτάζει κάθε τόσο κάτω στο χώμα, ανάμεσα στα φυτά και στους θάμνους, ώσπου το βλέμμα του ανακαλύπτει και προσηλώνεται σε ένα μεγάλο σκαθάρι. Ξαφνικά το πρόσωπό του φωτίζεται, σαν να πέρασε από το μυαλό του μια καταπληκτική ιδέα. Υποψιάζομαι ότι θα σκέφτηκε την κεντρική πλοκή για κανένα διήγημα ή νουβέλα. Όμως τι είδους λογοτεχνική έμπνευση θα μπορούσε να του δώσει ένα ταπεινό έντομο μέσα στη σκόνη; Εγώ βέβαια βρίσκομαι ταγμένος αλλού. Στο πίσω μέρος του σαλονιού, στον μεγάλο καναπέ κάτω από την εσωτερική σκάλα, έχει καθίσει ο Μπόρχες, αποθέτοντας δίπλα το μπαστούνι του. Τον περιστοιχίζουν οι εκλεκτότεροι των καλεσμένων μου, τα πιο ανήσυχα και εκλεπτυσμένα πνεύματα, και εκείνος τους μιλάει με γλαφυρό τρόπο για συναρπαστικά θέματα: γιατί η φιλοσοφία είναι η ευγενέστερη μορφή φανταστικής γραφής· πώς να σχεδιάζουμε μυθοπλασίες με υλικό τον χρόνο και να θεμελιώνουμε ευφάνταστα σενάρια πάνω στις πιο αινιγματικές μεταφυσικές συλλήψεις, όπως η αιώνια επιστροφή, το άπειρο και η ψευδαίσθηση της προσωπικής ταυτότητας. Όλοι τον ακούμε ευλαβικά, όμως δεν βλέπω γύρω του κανέναν από τους συνήθεις συνοδούς του. Άραγε τον έφερε εδώ η Μαρία Κοδάμα, η μακρόθυμη σύντροφός του, ή ο Νόρμαν ντι Τζοβάννι, ο διεκδικητικός Αμερικανός μεταφραστής; Ή μήπως ήλθε με τη δεσποτική μητέρα του, τη φοβερή και τρομερή δόνια Λεονόρ; Δεν έχει σημασία: για χάρη του Μπόρχες, που κάθε φράση από τα χείλη του είναι άξια να τυπωθεί παρευθύς, μπορείς να ανεχθείς τον οποιονδήποτε. Αναλογίζομαι πως είμαι ευχαριστημένος. Η βραδιά εξελίσσεται καλά, η προσέλευση είναι λίαν ικανοποιητική, συγγραφείς και σπουδαστές περνούν ευχάριστα. Εντούτοις, στο βάθος του νου μου, με τριβελίζει μια σκέψη ότι κάτι λείπει από αυτή τη σύναξη. Πού να είναι άραγε οι αρχαιότεροι θεράποντες του είδους, εκείνοι που πότισαν τις ρίζες της φανταστικής λογοτεχνίας και έκαναν τα πρώτα φυντάνια της να βλαστήσουν, στο απώτατο παρελθόν της ιστορίας των γραμμάτων; Ξέρω φυσικά την απάντηση. Η συγγραφή μαγικών μυθοπλασιών ξεκίνησε από την αρχαία Αίγυπτο, την παλαιότερη και αυθεντικότερη κοιτίδα του φανταστικού στον παγκόσμιο πολιτισμό. Οι Αιγύπτιοι είχαν πάθος για τις ιστορίες με υπερφυσικά και εξωπραγματικά στοιχεία, ιδίως για όσες αφορούσαν κατορθώματα μάγων, συναντήσεις με φαντάσματα, ταξίδια στο επέκεινα και θαυμαστές περιπέτειες. Στον τόπο τους και στη γλώσσα τους άνθισε η αρχαιότερη παράδοση φανταστικών διηγημάτων, ξεκινώντας από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας, και παρέμεινε ακμαία μέχρι το τέλος του αρχαίου αιγυπτιακού κόσμου, κατά τους ύστερους αιώνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο ρωμαϊκός στρατός πολιορκεί τα Σαμόσατα, τη γενέτειρα του Λουκιανού. Μικρογραφία από κώδικα του έργου Σύνοψις Ιστοριών του βυζαντινού ιστορικού Ιωάννη Σκυλίτζη, 12ος αιώνας. Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης. Για δυόμισι χιλιάδες χρόνια οι Αιγύπτιοι καλλιέργησαν και ανέπτυξαν όλη την ποικιλία των επιμέρους ειδών και μορφών του φανταστικού. Προνομιακή θέση είχαν βέβαια τα αφηγήματα για μάγους και κατορθώματα που ανατρέπουν τους νόμους της φύσης, είτε για καλό είτε για κακό. Η αρχαιότερη συλλογή διηγημάτων μαγείας παραδίδεται στον λεγόμενο Πάπυρο Ουέστκαρ και χρονολογείται γύρω στο 1800-1700 π.Χ. Στις ιστορίες αυτού του έργου οι μάγοι του φαραώ επιδεικνύουν αξιοθαύμαστα επιτεύγματα: ένας πλάθει μια μινιατούρα κροκόδειλου από κερί, και με τα ξόρκια του την μεταμορφώνει σε κανονικό κροκόδειλο φυσικού μεγέθους· άλλος ανοίγει στα δύο τα νερά μιας λίμνης, ανασύρει με το χέρι του ένα μπιχλιμπίδι που είχε πέσει στον βυθό, και κατόπιν κλείνει τη λίμνη πάλι. Σε κατοπινές μαγικές μυθιστορίες τα κατορθώματα αυτού του είδους πολλαπλασιάζονται. Ο αρχιερέας Πετεσέ κατασκευάζει κέρινα ομοιώματα μπαμπουίνων, τους ζωντανεύει και τους βάζει να καταγράφουν και να αφηγούνται ιστορίες. Ο μάγος Μεριρέ ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο για να πάρει ο ίδιος τη θέση που προορίζεται εκεί για τον άρρωστο φαραώ. Ο πολύς Σέτνε Χαεμουάσετ, ο πιο συναρπαστικός ήρωας των αιγυπτιακών μυθοπλασιών, ψάχνει ένα πανίσχυρο μαγικό βιβλίο με ξόρκια, γραμμένο από το χέρι του ίδιου του Θωθ, του θεού της γραφής. Για να το αποκτήσει, κατεβαίνει σε έναν τάφο και παίζει επιτραπέζιο παιχνίδι με τη ζωντανεμένη μούμια του αρχαίου πρίγκιπα Νανεφερκαφθά, ο οποίος είχε πάρει το βιβλίο μαζί του στη νεκρική του κατοικία. Στις διηγήσεις αυτές εμφανίζονται επίσης σκοτεινοί μάγοι, που εξασκούν τις απόκρυφες τέχνες για να προξενήσουν το κακό. Ένας Νούβιος σαμάνος μεταφέρει με τα μάγια του τον φαραώ από τη Μέμφιδα στην Αιθιοπία μέσα στη νύχτα· βάζει να τον μαστιγώσουν γερά στην πλάτη, και μετά τον επιστρέφει στο παλάτι του στη Μέμφιδα, δαρμένο και ταπεινωμένο, προτού χαράξει. Ο ίδιος μάγος πηγαίνει αργότερα στην Αίγυπτο και επιχειρεί να εξολοθρεύσει τον φαραώ και την αυλή του ανάβοντας γύρω τους υπερφυσική πυρά ή σηκώνοντας πελώριο βράχο στον αέρα, για να τον ρίξει πάνω στα κεφάλια τους. Μόλις που κατορθώνει ο Αιγύπτιος υπέρμαχος του φαραωνικού παλατιού, ο ιερογραμματέας Ώρος, να αποτρέψει τα καταστροφικά τεχνάσματα του Νούβιου εχθρού. Άλλοι μάγοι ξεσηκώνουν φαντάσματα νεκρών και τα ανακρίνουν, για να πληροφορηθούν το μέλλον ή τα κρυμμένα μυστικά του παρελθόντος. Ο σοφός Θωθεμχέμπ εκτελεί με επιτυχία εξορκισμούς και απαλλάσσει την κουνιάδα του φαραώ από τον κακό δαίμονα που είχε κυριεύσει το κορμί της. Εκτός από τις ιστορίες μαγείας και φαντασμάτων, οι Αιγύπτιοι είχαν αξιόλογη παραγωγή και σε άλλα είδη της φανταστικής γραφής. Έγραψαν ιστορίες για θαυμαστά ταξίδια σε αλλόκοτους τόπους, στις εσχατιές της γης, όπου ανακαλύπτονται παράξενα πλάσματα και υπερφυσικά φαινόμενα. Στη λεγόμενη Ιστορία του ναυαγού, γραμμένη και αυτή γύρω στο 1800 π.Χ., ο πρωταγωνιστής ναυαγεί σε έρημο νησί στις θάλασσες του Νότου, όπου συναντάει έναν πελώριο δράκοντα με φιλική διάθεση και ανθρώπινη φωνή. Ο δράκος τού διηγείται πώς έχασε ολόκληρη την οικογένειά του, που εξολοθρεύθηκε από την πτώση ενός μετεωρίτη, και του χαρίζει πλούσιους θησαυρούς, ώσπου περνάει ένα πλοίο και περιμαζεύει τον ναυαγό, για να τον επιστρέψει στον πραγματικό κόσμο. Διαφαίνονται εδώ οι απώτατες απαρχές του μεγάλου αφηγηματικού μύθου που θα γεννήσει αργότερα τις θαλασσινές περιπέτειες του Οδυσσέα και του Σεβάχ, για να μη μιλήσουμε για τα θαυμαστά ταξίδια του Πανταγκρυέλ και του Γκιούλιβερ, του Ταξιδιώτη της αυγής και του Άρθουρ Γκόρντον Πυμ, του Μπίλμπο Μπάγκινς και του Μπαουντολίνο. Στους αρχαίους Αιγύπτιους πρέπει να πιστωθεί, εντέλει, η δημιουργία της γραμματειακής μορφής που ονομάζεται συνήθως «έντεχνο» ή «λογοτεχνικό παραμύθι» (literary fairy tale): με άλλα λόγια, το έργο δόκιμου συγγραφέα, το οποίο δεν αποτελεί αυθεντικό παραμύθι μαρτυρημένο στη λαϊκή προφορική παράδοση, αλλά βασίζεται σε ελεύθερα επιλεγμένο και έντεχνα συνταιριασμένο παραμυθιακό υλικό. Ο δημιουργός του, συνειδητός και καταρτισμένος τεχνίτης της γραφής, έχει αναμίξει και συγχωνεύσει πολλά μοτίβα των παραδοσιακών παραμυθιών, σε νέους συνδυασμούς και πρωτόγνωρες συνάψεις, για να πλάσει δική του πρωτότυπη πλοκή. Η καινοφανής σύλληψή του απηχεί το παραμυθένιο ρεπερτόριο χωρίς να περιορίζεται στα τυπικά σχήματα της λαϊκής παράδοσης. Κάποια από τα ωραιότερα έργα φαντασίας του καιρού μας ανήκουν σε αυτή τη μορφή του λογοτεχνικού παραμυθιού – από την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων μέχρι το Χόμπιτ, από τα Χρονικά της Νάρνια μέχρι τον κύκλο του Χάρρυ Πόττερ. Το αρχετυπικό δημιούργημα αυτής της κατηγορίας είναι το αιγυπτιακό Παραμύθι των δύο αδελφών, που διασώθηκε σε έναν πάπυρο του 1200 π.Χ. περίπου. Αυτή η εκτενής νουβέλα φαντασίας ξεκινάει με το πασίγνωστο θέμα της «γυναίκας του Πετεφρή»: την άπιστη παντρεμένη η οποία ερωτεύεται έναν αγνό νεαρό, αλλά όταν εκείνος απορρίπτει τις ανήθικες προτάσεις της, η γυναίκα τον συκοφαντεί στον σύζυγό της. Ακολουθεί σειρά μαγικών κατορθωμάτων που επιτελεί ο κεντρικός ήρωας για να ξεφύγει από την καταδίωξη του συζύγου. Μεταξύ άλλων, εισάγεται για πρώτη φορά σε αυτό το αφήγημα το μοτίβο του «πεμπτουσιωτή» (horcrux), που αργότερα θα το εκμεταλλευθεί κατά κόρον η συγγραφέας του Χάρρυ Πόττερ: πρόκειται για το εξωτερικό αντικείμενο όπου ο ήρωας αποθηκεύει την ψυχή του ή τη ζωτική του δύναμη, ώστε να μπορεί να επανέλθει στη ζωή ακόμη και αν το φυσικό του σώμα βρει τον θάνατο. Στο αιγυπτιακό έργο ο πρωταγωνιστής αποθέτει την καρδιά του μέσα στο κουκουνάρι ενός κέδρου· έτσι, όταν τον σκοτώνουν οι στρατιώτες του φαραώ, ο πιστός αδελφός του βρίσκει τη φυλαγμένη καρδιά και επαναφέρει τον ήρωα στη ζωή. Η διήγηση ολοκληρώνεται με το προσφιλές μοτίβο των μαγικών μεταμορφώσεων. Ο ήρωας, έχοντας την ικανότητα της αλλαξομορφίας, μετατρέπεται διαδοχικά σε διάφορα πλάσματα, γίνεται ταύρος και δέντρο, ώσπου κατορθώνει στο τέλος να εισέλθει σαν έμβρυο στη μήτρα της γυναίκας του φαραώ, για να αναγεννηθεί ως βασιλόπουλο και να ανεβεί στον θρόνο. Σαμόσατα, η γενέτειρα του Λουκιανού. Ερείπια από την οχύρωση της ελληνιστικής εποχής. Φωτ. Ρίτσαρντ Μπράδερτον, 1984, MIT Libraries. Η αρχαία Αίγυπτος, η χώρα των ονείρων και των αμύθητων θησαυρών, ήταν η πρώτη πατρίδα του λογοτεχνικού φαντασιακού. Πώς όμως να καλέσω τους συγγραφείς της στη φιλολογική μου εσπερίδα, τη στιγμή που δεν γνωρίζουμε καν τα ονόματά τους; Όλα τα αιγυπτιακά κείμενα μυθοπλασίας παραδίδονται ανωνύμως. Οι πάπυροι διέσωσαν τα κείμενά τους, ώστε να τα διαβάζουμε ύστερα από τρεις και τέσσερις χιλιετίες· όμως κανένας από τους δημιουργούς δεν διανοήθηκε να σημειώσει το όνομά του στο χειρόγραφο, για να εξασφαλίσει την προσωπική του φήμη. Οι Αιγύπτιοι γραφιάδες ζούσαν ακόμη σε μια εποχή όπου η διήγηση μετρούσε πιο πολύ από τον συγγραφέα, προτού να επικρατήσει ο ατομικισμός του δυτικού λογοτεχνικού κανόνα. Δίχως ονόματα στη διάθεσή μου, δεν θα ήξερα καν σε ποιους να απευθύνω τους φακέλους με τις προσκλήσεις. Αφήνω την τεράστια καθυστέρηση μέχρι να παραδοθούν τα γράμματά μου, που θα χρειαζόταν να διασχίσουν τόσες δεκάδες αιώνων προς τα πίσω με το αργοκίνητο ταχυδρομείο του χρόνου. Παρ’ όλα αυτά, σκέφτομαι, υπάρχει τουλάχιστον ένας συγγραφέας από το αρχαίο παρελθόν που τον ξέρω καλά και μπορώ να τον προσκαλέσω. Οι Αιγύπτιοι εξαφάνισαν την ταυτότητά τους κάτω από τους πανάρχαιους θρυμματισμένους παπύρους. Αυτός όμως έζησε στον ελληνικό κόσμο, κατά την πιο φωτισμένη περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας· ήταν γνωστός διανοούμενος και άνθρωπος των γραμμάτων, που περιόδευσε σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, από τη Γαλατία ώς τον Ευφράτη, επιδεικνύοντας την τέχνη του στον λόγο και κάνοντας διάσημο το όνομά του. Πολυγραφότατος, άφησε πίσω του δεκάδες συγγράμματα, από σατιρικούς διαλόγους και μυθολογικές παρωδίες μέχρι αυτοβιογραφικά σχέδια και ρητορικά προγυμνάσματα, από καλογραμμένες νουβέλες μέχρι φυλλάδια λογοτεχνικής και θρησκευτικής κριτικής. Ανάμεσά τους δημοσίευσε και μερικά έργα καθαρής φαντασίας, αφηγήματα πάνω σε θέματα μαγικά και υπερφυσικά, που συνιστούν τα αρχαιότερα σωζόμενα κείμενα του είδους στην ελληνική γραμματεία. Ποιος αναγνώστης δεν γνωρίζει το όνομά του; Λουκιανός ο Σαμοσατεύς, σοφιστής και λογογράφος, το είδωλο και το πρότυπο του Ραμπελαί και του Εράσμου, του Σουίφτ και του Βολταίρου, του Ανατόλ Φρανς και του Εμμανουήλ Ροΐδη. Θα καθίσω αμέσως να του γράψω, στις διευθύνσεις όλων των πόλεων από όπου πέρασε κατά την μακρά σταδιοδρομία του – στα Σαμόσατα και στη Ρώμη, στην Αθήνα και στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Σε κάποιαν από αυτές θα τον πετύχω, όσο ακριβοθώρητος και αν έχει γίνει από τον καιρό που πέθανε. Έχω τέσσερις συνολικές εκδόσεις των απάντων του, χώρια οι μεμονωμένοι τόμοι με φιλολογικές μελέτες και επιμέρους υπομνήματα. Πηγαίνω ευθύς στη βιβλιοθήκη μου για να κατεβάσω τα έργα του και να ψάξω τα στοιχεία αλληλογραφίας. Σύντομα η πρόσκλησή μου θα ταξιδεύει για να τον συναντήσει, μέσα από το πυκνό διαδίκτυο των δρόμων της λογοτεχνικής ιστορίας. 2. Ένας γεννημένος μυθοποιός Ο Λουκιανός ήταν προορισμένος να εξελιχθεί σε συγγραφέα φανταστικών μυθοπλασιών, τόσο εκ καταγωγής όσο και χάρη στις κατοπινές περιστάσεις της σταδιοδρομίας του. Γεννήθηκε στα Σαμόσατα της Κομμαγηνής, στις όχθες του Ευφράτη, μια πολιτεία που σήμερα βρίσκεται στα εδάφη του τουρκικού Κουρδιστάν, αλλά στην αρχαιότητα αποτελούσε σημαντικό κέντρο του ευρύτερου χώρου της βόρειας Συρίας. Ήταν μάλλον Σημίτης στην καταγωγή, και για μητρική γλώσσα του θα είχε τα νεοαραμαϊκά ή τα συριακά· νεότεροι καλλιτέχνες τον φαντάζονται καμιά φορά και τον απεικονίζουν με δέρμα μελαψό, μακριά καμπουρωτή μύτη, τραχιά κατσαρά μαλλιά και εκφραστικά μάτια, όπως θα ήταν πολλοί ντόπιοι συμπατριώτες του από την περιοχή. Εντούτοις ο Λουκιανός έλαβε από νωρίς έξοχη ελληνική παιδεία, μελέτησε τα κλασικά γράμματα και έμαθε να γράφει σε αψεγάδιαστη αττική διάλεκτο. Το πνευματώδες ύφος του, με τις λαμπρές φράσεις και τα απαστράπτοντα ευφυολογήματα, αποτελεί αμίμητο κατόρθωμα στα αρχαία ελληνικά. Πολύ σπάνια στην ιστορία της λογοτεχνίας έχει κατορθώσει ένας συγγραφέας να δαμάσει και να χειριστεί με τόση δεξιοτεχνία μια γλώσσα ξένη, σε βαθμό που να συναγωνίζεται τους κορυφαίους στυλίστες του λογοτεχνικού κανόνα της. Ο Ρουμάνος Ιονέσκο, που έφτασε να γίνει μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, ή οι αποικιακοί Ινδοί που μεγάλωσαν με την αγγλική λογοτεχνία, όπως ο Ρουσντί και ο Νάιπολ, είναι ίσως τα πλησιέστερα παραδείγματα της εποχής μας. Παρ’ όλο που εξελληνίστηκε πλήρως στο πνεύμα και στη γραφή, ο Λουκιανός δεν έχασε την επαφή με τον γενέθλιο τόπο του. Στη Συρία εκείνων των χρόνων κυκλοφορούσε πλούσιο κοίτασμα μαγικών παραμυθιών και θαυμαστών ιστοριών. Λίγο μετά την εποχή του Λουκιανού, κατά τον τρίτο αιώνα μ.Χ., περιόδευε ανάμεσα στην Ιερουσαλήμ και στη Βαβυλώνα ο ραβίνος Μπαρ Χανά, που έμεινε περίφημος για τις ευφάνταστες διηγήσεις του γύρω από αλλόκοτα ταξίδια και εξωφρενικές περιπέτειες, σε σημείο που οι μεταγενέστεροι ειδικοί να τον αποκαλούν «ο Εβραίος Μυγχάουζεν». Πολλές από τις ιστορίες του συγκεντρώθηκαν αργότερα στο αχανές ιερό σύγγραμμα του Ιουδαϊσμού, το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ. Οι ήρωες των έργων του Λουκιανού: θεοί, φιλόσοφοι, εραστές, φιλάργυροι. Χαρακτικό από την προμετωπίδα έκδοσης των απάντων του Λουκιανού, Άμστερνταμ 1743. Rijksmuseum. Μεταξύ άλλων, ο Μπαρ Χανά περιέγραψε γιγάντια πλάσματα που ισχυριζόταν πως είχε δει κατά τις περιπλανήσεις του: ένα ψάρι τόσο πελώριο που, όταν ξεβράστηκε στη στεριά, η σάρκα του έθρεψε εξήντα πολιτείες, και άλλη τόση απέμεινε για να παστωθεί· έναν βάτραχο μεγάλο σαν οχυρωμένο φρούριο, που τον κατάπιε ένα ακόμη πιο υπερμέγεθες φίδι· χήνες τόσο παχιές και λιπαρές, που άφηναν πίσω τους μια γραμμή λίπους καθώς προχωρούσαν – τέτοιες, δίχως άλλο, θα προορίζονται για τα γεύματα των δικαίων στον Παράδεισο. Σε άλλες ιστορίες του, ο σοφός αρμένιζε στο πέλαγος και έφτανε σε κάποιο σημείο τόσο βαθύ, ώστε αν πετάξεις εκεί ένα τσεκούρι μέσα στα νερά, αυτό θα πέφτει για εφτά χρόνια χωρίς να φτάσει στον βυθό. Πιο πέρα φαινόταν κάτι σαν νησί, με χώμα και βλάστηση· αλλά όταν οι ναύτες αποβιβάστηκαν και πάτησαν επάνω του, αποκαλύφθηκε πως ήταν η ράχη ενός θεόρατου κήτους που εξείχε από τα νερά· μεμιάς το κήτος βυθίστηκε και λίγο έλειψε να παρασύρει τους άνδρες στον χαμό. Άλλη φορά, όταν ο Μπαρ Χανά ταξίδευε στην έρημο του Σινά, είδε τα οστά των πανάρχαιων Ισραηλιτών που είχαν πεθάνει εκεί, κατά τα σαράντα χρόνια της περιπλάνησης του εβραϊκού λαού. Ήταν τεράστια κόκκαλα γιγάντων· κάτω από την αψίδα που σχημάτιζαν οι λυγισμένες κνήμες τους, χωρούσε άνετα να περάσει ένας Βεδουίνος με την καμήλα του. Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, αυτή η καρπερή παραγωγή θαυμαστών παραμυθιών της Μέσης Ανατολής επρόκειτο να συρρεύσει στις περιπέτειες του Σεβάχ του Θαλασσινού και στα άλλα παράδοξα διηγήματα των Χιλίων και μιας νυχτών. Στα παιδικά του χρόνια, καθώς μεγάλωνε στα Σαμόσατα, ο μικρός Λουκιανός πρέπει να άκουσε πολλά τέτοια παραμύθια του τόπου του από την οικογένεια ή τους φίλους του, από τους γηγενείς ή τους πλανόδιους των καραβανιών που στάθμευαν στη μεγάλη πολιτεία. Όλα αυτά θα τα αξιοποιούσε αργότερα στις δικές του φανταστικές μυθιστορίες. Πιο αργά στη σταδιοδρομία του, μεσήλικας πια, ο Λουκιανός αναγκάστηκε να δεχθεί για βιοποριστικούς λόγους μια έμμισθη θέση διοικητικού αξιωματούχου στην αυτοκρατορική διοίκηση της Αιγύπτου. Έτσι εγκαταστάθηκε μόνιμα στη χώρα του Νείλου, την κοιτίδα της φανταστικής γραμματείας, και δίχως άλλο θα γνώρισε κάτι από την πλατιά αιγυπτιακή παραγωγή του είδους. Δεν ήταν απαραίτητο να έχει μάθει τα αιγυπτιακά για αυτόν τον σκοπό. Ήδη από την ελληνιστική περίοδο αιγυπτιακές μυθιστορίες είχαν αρχίσει να μεταφράζονται στα ελληνικά· σπαράγματα των ελληνικών εκδοχών αναδύονται κάθε τόσο σε παπύρους. Ακόμη νωρίτερα, από τον πέμπτο αιώνα π.Χ. τουλάχιστον, διηγήματα και νουβέλες για μάγους και φαντάσματα είχαν μεταγλωττισθεί από τα αιγυπτιακά στα αραμαϊκά. Αυτές οι δυο γλώσσες, η αραμαϊκή και η ελληνική, ήταν οι δύο οικείες τροφοί του Λουκιανού – η πρώτη μητρική του, η δεύτερη μια στοργική μητριά που τον υιοθέτησε και τον ανέθρεψε. Τα αφηγήματα του Λουκιανού παρουσιάζονται, τουλάχιστον στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, ως παρωδία και διακωμώδηση των συμβάσεων και των τυπικών μοτίβων της φανταστικής μυθοπλασίας. Ο συγγραφέας, παλαίμαχος σατιρικός και δηκτικός επικριτής των ελαττωμάτων της ανθρωπότητας, εμφανίζεται στο κοινό του με τη διάθεση να ξεσκεπάσει και να στηλιτεύσει το ψεύδος, το οποίο εμπεριέχεται ως κύριο συστατικό σε όλες τις διηγήσεις αυτού του είδους. Ψέγει τους συγγραφείς των φανταστικών ιστοριών, οι οποίοι αραδιάζουν ανερυθρίαστα τα πιο εξωφρενικά επεισόδια και έχουν την απαίτηση να γίνουν πιστευτοί. Περιγελά ομοίως τους αφελείς αναγνώστες, οι οποίοι αφήνονται να παρασυρθούν από τέτοιες αφηγήσεις και δεν ασκούν τον απαιτούμενο λογικό έλεγχο, καταλήγοντας να αποδεχθούν τρανταχτές απιθανότητες δήθεν σαν αληθινά γεγονότα. Ο Λουκιανός, ως μυθοποιός και δημιουργός του φανταστικού, κρύβεται πίσω από το προκάλυμμα του ηθικολόγου σατιρογράφου και του σαρκαστικού τιμητή της ανθρώπινης μωρίας. Ισχυρίζεται ότι ο χαρακτήρας των αφηγημάτων του είναι ειρωνικός, ότι κύριος σκοπός του είναι να καυτηριάσει τους τσαρλατάνους φαντασιοκόπους συγγραφείς και να συνετίσει τους εύπιστους καταναλωτές των μυθοπλασιών τους. Από την άλλη πλευρά, είναι καταφανής η δημιουργική ευχαρίστηση που αντλεί ο Λουκιανός από την επινόηση και εξιστόρηση των εξωπραγματικών περιστατικών. Μπορεί να αποδοκιμάζει τάχα τους ψευδολόγους συγγραφείς του φανταστικού, αλλά είναι και ο ίδιος γεννημένος αφηγητής τέτοιων ιστοριών και χαίρεται να τις παρουσιάζει. Οι αναγνώστες σαγηνεύονται από τις θαυμαστές εικόνες και τα ευφάνταστα παράδοξα, και διαβάζουν τα αφηγήματα του Λουκιανού σαν αυθεντικές και συναρπαστικές μυθιστορίες της φαντασίας. Ασφαλώς, πολλές φορές τα μαγικά επεισόδια και οι αλλόκοτες περιγραφές εξωθούνται σκοπίμως έως την κωμική υπερβολή. Ο συγγραφέας στοχεύει προγραμματικά να κοροϊδέψει τα εξωφρενικά ψέματα που αραδιάζουν οι οπαδοί του υπερφυσικού, και γι’ αυτό μεγαλοποιεί χονδροειδώς τα θαυμαστά και αντιρεαλιστικά στοιχεία, οδηγώντας τα στα όρια του γελοίου, ώστε να προξενήσει θυμηδία στο κοινό. Μολαταύτα, ακόμη και τούτες οι συνειδητά γελοιογραφικές και γκροτέσκες συλλήψεις προσλαμβάνονται εξίσου καλά σαν τερπνά και γοητευτικά στιγμιότυπα της μυθοπλασίας. Ο αναγνώστης διασκεδάζει με τη φαιδρή υπερβολή τους, αλλά ταυτόχρονα τις απολαμβάνει σαν αμιγείς κατασκευές της τέχνης του φανταστικού και παρασύρεται στους μαιάνδρους του επινοημένου κόσμου τους. Ο Λουκιανός, λοιπόν, πέτυχε κατόρθωμα δύσκολο και σπάνιο. Συνέθεσε παρωδίες της μαγικής μυθοπλασίας, οι οποίες όμως διαβάζονται επίσης ως έξοχα δείγματα της φανταστικής γραφής καθ’ εαυτήν. Μας αφηγείται μια συναρπαστική ιστορία, και συγχρόνως ειρωνεύεται κάθε στιγμή τους λογοτεχνικούς τρόπους και τις συμβάσεις της. Από αυτήν την άποψη, μοιάζει με τον Ισραηλίτη συνάδελφό του, τον ραβίνο Μπαρ Χανά, που συνδύαζε και εκείνος στις παραβολές του το μαγικό και το παράδοξο με την υποδόρια αίσθηση του χιούμορ. Τα πολυεπίπεδα αφηγηματικά έργα του Λουκιανού είναι τα παλαιότερα άρτια δείγματα φανταστικής μυθοπλασίας από τον κλασικό κόσμο, και παράλληλα αποτελούν ιλαρότατες σάτιρες αυτού του λογοτεχνικού είδους. Η παράδοση θα συνεχιστεί και αργότερα στον δυτικό κανόνα, έστω από λίγους και εκλεκτούς συγγραφείς, που θα καταφέρουν να συνταιριάσουν ομοίως το γλυκό μέλι της καθαρής φαντασίας με το δριμύ όξος της σάτιρας. Ο Ραμπελαί και ο Τζόναθαν Σουίφτ ξεκίνησαν και αυτοί με την πρόθεση να παρωδήσουν τις λαϊκές μυθιστορίες της εποχής τους, που περιέγραφαν θαυμαστά ταξίδια και παράξενους τόπους, υπεράνθρωπους γίγαντες και εξωπραγματικά κατορθώματα. Εκτός από τη διακωμώδηση της ίδιας της φανταστικής γραφής και των επινοημάτων της, είχαν επίσης στόχο να σατιρίσουν την πολιτική εμπειρία και την πνευματική ζωή του καιρού τους, χρησιμοποιώντας τις υπερφυσικές συλλήψεις ως αλληγορίες για προσωπικότητες και γεγονότα της σύγχρονής τους κοινωνίας. Εντούτοις, ξεπερνώντας τον αρχικό σατιρικό προσανατολισμό τους, δημιούργησαν και οι δύο τερπνότατες μυθοπλαστικές συνθέσεις, οι οποίες αποτέλεσαν πρότυπα της λογοτεχνίας του φανταστικού στα ευρωπαϊκά γράμματα. Η ιστορία του είδους στη νεότερη εποχή εκκινεί ακριβώς από τα πέντε βιβλία του Γαργαντούα και του Πανταγκρυέλ και από τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ. 3. Παράξενα ταξίδια Το δισυπόστατο επίτευγμα του Λουκιανού, συγχρόνως σατιρικό και μυθοπλαστικό, αναδεικνύεται περίτρανα στο εκτενέστερο και διασημότερο αφηγηματικό έργο του: τη μυθιστορία με τίτλο Αληθή Διηγήματα, δηλαδή «Αληθινή ιστορία», σε δύο βιβλία, που αποτελεί πρόδρομο και αρχέτυπο των κατοπινών μυθιστορημάτων ταξιδιωτικής φαντασίας. Ήδη ο τίτλος του έργου μαρτυρεί τη σκωπτική και ειρωνική διάθεση του συγγραφέα, η οποία στρέφεται κατά των φαντασιοκόπων ομοτέχνων του. Στο προοίμιο ο Λουκιανός αναφέρεται σε όλους εκείνους που παραθέτουν στα κείμενά τους μυθώδεις επινοήσεις, αλλά τις παρουσιάζουν τάχα σαν αληθινά θεάματα και τεκμηριωμένες ταξιδιωτικές εντυπώσεις, τις οποίες έχουν αντικρίσει ή πληροφορηθεί κατά τις εξερευνήσεις τους ανά τον κόσμο. Κάποιοι συγγραφείς το κάνουν σε ιστορικό και εθνογραφικό πλαίσιο, όπως ο Κτησίας ο Κνίδιος, που γέμισε με απίστευτες φαντασιώσεις το βιβλίο του για την Ινδία, χωρίς να έχει ποτέ επισκεφθεί ο ίδιος εκείνη τη χώρα. Άλλοι εντάσσουν τις μυθοπλασίες τους στο πλαίσιο ουτοπικής αφήγησης, όπως ο Ιαμβούλος, ο οποίος περιέγραψε μια μυστηριώδη νήσο με υπεράνθρωπους κατοίκους και ιδεώδη κοινωνική οργάνωση, απομονωμένη καταμεσής στις θάλασσες του Νότου. Απώτερος πρόγονός τους είναι ο ομηρικός Οδυσσέας, που γοητεύει τους εύπιστους Φαίακες με παραμυθένια αποκυήματα σχετικά με ανθρωποφάγους γίγαντες, πολυκέφαλα τέρατα και μαγικά βοτάνια. Όλοι τους είναι μεγάλοι ψεύτες, έστω και αν δεν το παραδέχονται ρητά ενώπιον του κοινού τους. Ο Λουκιανός δηλώνει προγραμματικά ότι θα ακολουθήσει διαφορετική τακτική. Θα αφηγηθεί και αυτός ταξιδιωτικά θαύματα και υπερφυσικά φαινόμενα, τα οποία δήθεν βίωσε σε μακρινές θάλασσες και μαγικούς τόπους, αλλά δεν θα εξαπατήσει τους αναγνώστες. «Μία και μόνη αλήθεια θα σας πω: λέω ψέματα», προειδοποιεί ευθύς στην εισαγωγή του. «Γράφω για πράγματα που ούτε τα είδα ούτε τα έπαθα ούτε τα πληροφορήθηκα από άλλους, και επιπλέον για πράγματα που δεν υπάρχουν καθόλου ούτε θα ήταν ποτέ δυνατόν να υφίστανται στην πραγματικότητα. Και όσοι τα διατρέξετε, προσέξτε μη τυχόν και τα πιστέψετε!». Έτσι ξεκινάει η μυθιστορία των ταξιδιωτικών περιπετειών του αφηγητή, που τα δρομολόγιά της χαράσσονται εξαρχής πάνω στον χάρτη των ωκεανών της φαντασίας. Η Εξουσία, με πελώρια αυτιά, κάθεται στον θρόνο της, περιστοιχισμένη από την Άγνοια, την Απάτη, την Καχυποψία, την Κολακεία και άλλες αλληγορικές προσωποποιήσεις. Λεπτομέρεια μικρογραφίας από το χειρόγραφο λατινικής μετάφρασης του έργου του Λουκιανού Περὶ τοῦ μὴ ῥᾳδίως πιστεύειν διαβολῇ, 1496. Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη, Χαϊδελβέργη. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι διηγήσεις για θαυμαστές περιπλανήσεις σε απόμακρους τόπους είχαν μακρά παράδοση, αρχίζοντας από την Οδύσσεια και τον θρύλο των Αργοναυτών. Το μυθικό εκείνο ρεπερτόριο, με τις Σειρήνες και τους Κύκλωπες, τις Συμπληγάδες και τις Άρπυιες, τους Λωτοφάγους και την κάθοδο στον Άδη, τα μάγια της Κίρκης και της Μήδειας, στοίχειωσε για πάντα το φαντασιακό των Ελλήνων. Στα ελληνιστικά χρόνια, ύστερα από τις κατακτήσεις του Μεγαλέξανδρου στην Ανατολή, αναπτύχθηκαν επίσης οι θρύλοι για τις εκπληκτικές εξερευνήσεις του Μακεδόνα βασιλιά στα βάθη της Ασίας, που καταγράφηκαν με τη μορφή επιστολικών ή ψευδοϊστορικών μυθιστορημάτων. Ο Αλέξανδρος εμφανιζόταν στα έργα αυτά να ανακαλύπτει αλλόκοτες ανθρωποειδείς φυλές με κεφάλια σκύλων, ακέφαλους ανθρώπους που έφεραν τα μάτια και το στόμα πάνω στο στήθος τους, τριχωτούς κανίβαλους και δέντρα με έναρθρη φωνή που προβλέπουν το μέλλον, χώρες βυθισμένες στο σκοτάδι όπου το έδαφος είναι στρωμένο με πολύτιμα πετράδια, γιγάντιους κάβουρες και μελωδικές ασώματες φωνές που τραγουδούν πάνω από λίμνες μέσα στην ομίχλη, πηγές με αθάνατο νερό και πολιτείες καμωμένες από χρυσάφι. Την ίδια εποχή έκανε την εμφάνισή του το είδος της ουτοπικής μυθιστορίας, όπου ο κεντρικός ήρωας ταξιδεύει στις εσχατιές του κόσμου και επισκέπτεται μια ιδεώδη πολιτεία με υπερφυσικές ιδιότητες και πρότυπη κοινωνική οργάνωση. Το φυσικό περιβάλλον και οι κάτοικοι του ονειρεμένου τόπου προικίζονται με κάθε λογής μαγικές πλευρές: ο ταξιδευτής αντικρίζει ποτάμια με κρασί και δρόμους στρωμένους με χρυσάφι, ανθρώπους με θεόρατο ύψος και διχαλωτές γλώσσες, που μιλούν όλα τα ιδιώματα της γης και επικοινωνούν με τηλεπάθεια. Ο Ευήμερος και ο Ιαμβούλος τοποθετούσαν τη μυθώδη αυτή κοινωνία σε άγνωστα νησιά του Ινδικού Ωκεανού. Ο Εκαταίος ο Αβδηρίτης την μετέφερε στην ευλογημένη χώρα των Υπερβορείων, στον έσχατο Βορρά. Ο Λουκιανός είναι κληρονόμος όλης αυτής της πλούσιας γραμματειακής παρακαταθήκης και εκμεταλλεύεται συχνά τις ιδέες της σαν πρώτες ύλες, που τις παραλλάσσει και τις συγχωνεύει για να πλάσει τις δικές του συλλήψεις. Στα Αληθή Διηγήματα το ταξίδι του αφηγητή και των συντρόφων του ξεκινάει από την άκρη του τότε γνωστού κόσμου, τις Ηράκλειες Στήλες, πέρα από τις οποίες εκτεινόταν ο ανεξερεύνητος ωκεανός της Δύσης. Αρμενίζοντας με το πλοίο τους βρίσκουν στον δρόμο τους πολλά παράξενα νησιά με αλλόκοτη χλωρίδα και πανίδα, από τους κινδύνους της οποίας δεν κατορθώνουν πάντοτε να ξεφύγουν αλώβητοι. Κατασκευάζοντας αυτά τα επιμέρους επεισόδια, ο Λουκιανός αναμιγνύει μοτίβα από ολόκληρη την προγενέστερη μυθική και γραμματειακή παράδοση και προπάντων εφαρμόζει τον δοκιμασμένο μηχανισμό της φανταστικής μυθοπλασίας: μία βασική μαγική ή υπερφυσική ιδέα αναπτύσσεται με απόλυτη συνέπεια έως τα ακρότατα όρια των προεκτάσεων και των επιπτώσεών της. Ολόκληρος ο κόσμος και κάθε πλευρά του –το φυσικό περιβάλλον, τα πλάσματα που το κατοικούν, οι αντιδράσεις των ανθρώπων– περιστρέφονται γύρω από την κεντρική θαυμαστή σύλληψη και προσαρμόζονται στην εξωπραγματική υπόστασή της. Έτσι, από μία και μόνη θεμελιώδη έννοια εξυφαίνεται ένα πλήρες εναλλακτικό σύμπαν, το οποίο λειτουργεί σύμφωνα με τους δικούς του φανταστικούς νόμους. Για παράδειγμα, σε κάποιο νησί οι ταξιδιώτες βρίσκουν μεγάλο πλωτό ποτάμι που ρέει με κρασί αντί για νερό. Το ποτάμι πηγάζει από τεράστια αμπέλια κατάφορτα με τσαμπιά σταφύλια, από τα οποία σταλάζουν κάτω στο έδαφος σταγόνες ανόθευτου κρασιού και σχηματίζουν ρυάκια. Μέσα στο ποτάμι κολυμπούν ψάρια που έχουν το χρώμα και τη γεύση του κρασιού, και όσοι τα τρώνε, μεθούν. Στην ενδοχώρα φυτρώνουν άλλα γιγάντια αμπέλια, που από τους βλαστούς τους αναδύονται κορμιά ωραίων γυναικών, τέλεια σχηματισμένα από τα λαγόνια τους και πάνω. Τα μαλλιά τους είναι καμωμένα από αμπελόφυλλα, και από τα ακροδάχτυλά τους αναφύονται κλαδιά με τσαμπιά σταφύλια. Οι γυναίκες αυτές φιλούν τους ταξιδιώτες στο στόμα, και το φιλί τους προξενεί αμέσως ισχυρό μεθύσι. Αν όμως κάποιος προσπαθήσει να κόψει κανένα από τα τσαμπιά τους, πονούν και κραυγάζουν, σαν να ακρωτηριάζονται (μια φοβερή σύλληψη που θα επανέλθει αργότερα στην Κόλαση του Δάντη, στον κύκλο των αμαρτωλών που είναι μεταμορφωμένοι σε δέντρα). Αλίμονο σε όποιον πλησιάσει τις γυναίκες αυτές υπερβολικά και τις αφήσει να τον αγκαλιάσουν. Μπλέκεται αξεδιάλυτα στα κλαδιά του αμπελιού, ώσπου ριζώνει και ο ίδιος στο χώμα και μετατρέπεται σε υβρίδιο ανθρώπου και φυτού. Αυτή η τύχη βρήκε δύο από τους συντρόφους του αφηγητή. Στο παραπάνω επεισόδιο το θαυμαστό Αμπελονήσι αναπτύσσεται, σαν νέος δευτερογενής κόσμος, γύρω από την κεντρική ιδέα του αμπελιού και των προϊόντων του, στην οποία υποτάσσονται όλα τα στοιχεία της φύσης. Στην κωμική εικόνα που προκύπτει με αυτόν τον τρόπο, ο συγγραφέας προσθέτει απηχήσεις διάφορων κοινών τόπων της αρχαίας ταξιδιωτικής γραμματείας, από την Οδύσσεια και εξής. Οι υβριδικές μορφές, μισές γυναίκες και μισές άμπελοι, θυμίζουν τα ανάμικτα τέρατα των μύθων, όπως οι Σειρήνες ή οι Σφίγγες· μόνο που το θηριώδες τμήμα των μυθικών πλασμάτων έχει αντικατασταθεί από το ιερό φυτό του Βάκχου. Οι άτυχοι επισκέπτες, που υφίστανται τον μοιραίο εναγκαλισμό των θηλυκών αμπέλων και ριζώνουν κυριολεκτικά στο νησί, φέρνουν στον νου μας τα θύματα των Σειρήνων αλλά και τους συντρόφους που απολησμονήθηκαν και ξέμειναν στη χώρα των Λωτοφάγων. Σε άλλο επεισόδιο χρησιμεύει ως βασικό υλικό δημιουργίας του φανταστικού τόπου το γάλα. Το πέλαγος αποτελείται από γάλα, και στη μέση του βρίσκεται μεγάλο νησί φτιαγμένο από τυρί. Οι ναύτες κόβουν κομμάτια από το έδαφος της νήσου και τα τρώνε για να χορτάσουν. Τα αμπέλια εκεί είναι λευκά, και αν στύψει κανείς τα σταφύλια τους, βγάζει γάλα, λες και αρμέγει προβατίνα ή αγελάδα. Στο νησί λατρεύεται η νύμφη Γαλάτεια και βασιλεύει η πριγκίπισσα Τυρώ. Η τεχνική αυτή παρέχει απεριόριστες δυνατότητες επινόησης, διότι ουσιαστικά κάθε υλικό στοιχείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ανάλογο τρόπο, σαν κεντρικός πυρήνας για την κατασκευή εναλλακτικού κόσμου. Στο πλαίσιο άλλης περιπέτειας, ο αφηγητής και οι σύντροφοί του παρακολουθούν τη ναυμαχία ανάμεσα σε δύο αντίπαλους θαλασσινούς πληθυσμούς, τους Κολοκυθοπειρατές και τους Καρυδοναύτες. Οι πρώτοι φτιάχνουν τα πλοία τους από μεγάλες κολοκύθες, αφού τις αδειάσουν και τις αποξηράνουν. Χρησιμοποιούν τα φύλλα της κολοκύθας για πανιά και πετούν τα σπόρια του κολοκυθιού σαν φονικά βλήματα κατά τις επιθέσεις τους. Οι εχθροί τους, πάλι, έχουν πελώρια τσόφλια καρυδιών για καράβια και εκσφενδονίζουν καρύδια στη μάχη. Μερικά επεισόδια βασίζονται στην ιδέα της διόγκωσης των φυσικών οντοτήτων, η οποία απαντά ευρέως στα παραμύθια της λαϊκής παράδοσης, ώς και τη σύγχρονη εποχή. Σε κάποιο έρημο νησί οι ταξιδιώτες ανακαλύπτουν μια γιγάντια αλκυόνα, η οποία συγκεντρώνει και συνδέει ολόκληρους κορμούς δέντρων για να φτιάξει τη φωλιά της. Καθένα από τα αυγά της είναι μεγάλο σαν πιθάρι, και όταν πετάει, σηκώνει ανεμοθύελλα με τα φτερά της. Σε άλλο σημείο του ωκεανού οι ήρωες πέφτουν πάνω σε μια φυλή γιγάντων, οι οποίοι αρμενίζουν πάνω σε μετακινούμενα νησιά, χρησιμοποιώντας τα για πλοία. Κρατούν πανύψηλα κυπαρίσσια αντί για κουπιά, και με αυτά κωπηλατούν και κινούν τα νησιά τους. Ο άνεμος επίσης, πέφτοντας πάνω στα πυκνά δάση που υπάρχουν σε κάθε νησί, τα αναδεύει με τις ριπές του σαν πανιά και δίνει προωθητική δύναμη. Οι γίγαντες αυτοί ναυμαχούν κιόλας μεταξύ τους και βυθίζουν ο ένας το νησί του άλλου. Για όπλα τους μεταχειρίζονται εξίσου θεόρατα στρείδια, σφουγγάρια και χταπόδια. Ορισμένες σκηνές συναρμολογούνται από διάφορα γνωστά μοτίβα ή πρότυπα της παλαιότερης ταξιδιωτικής γραμματείας, που ο Λουκιανός τα παραλλάσσει και τα συγχωνεύει για να πλάσει καινοφανή αφηγηματικά αμαλγάματα. Στο τελευταίο επεισόδιο της αφήγησης, για παράδειγμα, οι ταξιδιώτες φτάνουν σε μικρό νησί κατοικημένο από όμορφες γυναίκες, ντυμένες όλες με μακριά ποδήρη φορέματα. Καθεμία από τις γυναίκες παίρνει έναν από τους συντρόφους για να τον φιλοξενήσει. Όμως ο αφηγητής, καχύποπτος, κατασκοπεύει τη δική του οικοδέσποινα και παρατηρεί πως τα σκέλη της, κάτω από το φόρεμα, είναι ποδάρια γαϊδάρου και απολήγουν σε οπλές. Καταλαβαίνει τότε πως πρόκειται για τέρατα που θέλουν να κατασπαράξουν τους συντρόφους, και τραβάει το ξίφος του, αλλά η γυναίκα μεταμορφώνεται ευθύς σε νερό και κυλάει μακριά. Εδώ συμπλέκονται απηχήσεις από πολλές κλασικές ιστορίες. Οι υβριδικές γυναίκες-τέρατα θυμίζουν τόσο τις Σειρήνες όσο και τους ανάμικτους πληθυσμούς (με σώμα ανθρώπου και σκέλη ή χέρια θηρίων) που συναντά ο Μεγαλέξανδρος στα βάθη της Ασίας. Η φιλοξενία τους προς τους ταξιδιώτες, η οποία έχει πονηρό σκοπό, φέρνει στον νου την ομηρική Κίρκη αλλά και τις πανούργες μάγισσες των παραμυθιών, που ξεπλανεύουν τους επισκέπτες τους. Όσο για την αιφνίδια μεταμόρφωση της κοπέλας σε νερό, αυτή παραπέμπει στον μυθικό Πρωτέα και σε άλλους αλλαξόμορφους δαίμονες (shape-shifters), που μπορούν να πάρουν τη μορφή κάθε φυσικού στοιχείου, ακόμη και να μετατραπούν σε νερό ή φωτιά. Η εικόνα των ωραίων γυναικών που κρύβουν θηριώδη σκέλη και οπλές κάτω από τα μακριά φουστάνια τους, θα περάσει στο φαντασιακό του Μεσαίωνα και θα αναφανεί πάλι στις περιπέτειες του Μπαουντολίνο. 4. Το σύμπαν και το επέκεινα Τα επιμέρους αυτά επεισόδια είναι διασκεδαστικά· αν όμως η αφήγηση απαρτίζεται αποκλειστικά από μια σειρά τέτοιων μεμονωμένων ιστοριών, που αραδιάζονται η μία μετά την άλλη, κινδυνεύει να καταντήσει κάπως πλαδαρή και χαοτική για τον αναγνώστη, καθώς η χαλαρή παρατακτική δομή δεν εξασφαλίζει κεντρικό θεματικό άξονα στο έργο. Είναι μια ατέλεια που δεν την απέφυγαν ολότελα ακόμη και σπουδαίοι συγγραφείς ταξιδιωτικών μυθιστοριών, όπως ο Ραμπελαί στο Τέταρτο Βιβλίο του και ο Κ. Σ. Λιούις στον Ταξιδιώτη της αυγής. Για να αποφύγει αυτόν τον κίνδυνο, ο Λουκιανός οργανώνει τον κύριο όγκο της αφήγησής του γύρω από τρεις μεγάλες ενότητες, που η καθεμία τους εκθέτει μια εκτενή περιπέτεια των ηρώων και αναπτύσσει έτσι μακρότερη αφηγηματική καμπύλη. Αυτοί οι τρεις συμπαγείς αφηγηματικοί σχηματισμοί συνιστούν τη ραχοκοκαλιά του έργου. Γύρω τους διασπείρονται τα μικρότερα επεισόδια, εξασφαλίζοντας ποικιλία και εναλλαγές. Η πρώτη μεγάλη περιπέτεια αφορά την πτήση των ηρώων στο Διάστημα και το ταξίδι τους στη Σελήνη – το αρχέτυπο αναρίθμητων μεταγενέστερων αφηγήσεων διαστημικής φαντασίας, από τον Συρανό ντε Μπερζεράκ ώς τον Ιούλιο Βερν και τον Άρθουρ Κλαρκ. Καταμεσής του ωκεανού, οι ταξιδιώτες πέφτουν πάνω σε σφοδρό τυφώνα που σηκώνει το πλοίο τους ψηλά και το εκσφενδονίζει προς τον ουρανό. Το σκαρί αεροδρομεί για επτά μερόνυχτα, ώσπου προσαράζει στη Σελήνη, που είναι κατοικημένη και γεμάτη καλλιέργειες, σαν τη Γη. Εκεί βασιλεύει ο Ενδυμίων, ο νεαρός ήρωας που, σύμφωνα με τον μύθο, είχε αναρπαγεί από τη θεά της Σελήνης για να γίνει εραστής της. Οι Σεληνίτες διεξάγουν πόλεμο εναντίον των κατοίκων του Ήλιου, όπου είναι μονάρχης ο Φαέθων – άλλος νεαρός ήρωας της μυθολογίας που αναλαμβάνει επίσης τον ρόλο του ηγεμόνα στη διαστημική επικράτεια. Ο αφηγητής και οι σύντροφοί του συμμετέχουν στη μάχη, στο πλευρό του στρατού της Σελήνης, και παρακολουθούν από πρώτο χέρι τούτο το αρχαίο πρότυπο του Πολέμου των Άστρων. Ο Λουκιανός περιγράφει λεπτομερώς τις δυνάμεις των αντιπάλων. Οι στρατιώτες της Σελήνης πετούν καβάλα σε γύπες ή σε μεγάλα πουλιά που φέρουν λαχανόφυλλα αντί για φτερά. Έχουν επίσης συμμάχους από τον αστερισμό της Άρκτου, οι οποίοι ιππεύουν πάνω σε γιγαντιαίους ψύλλους ή αιωρούνται γεμίζοντας με αέρα τους φαρδιούς κόλπους των χιτώνων τους, σαν αερόστατα πρετ-α-πορτέ. Όλοι φορούν κράνη από σκληρά τσόφλια φασολιού και θώρακες από λούπινα, και χρησιμοποιούν κεχρί και σκόρδα σαν βλήματα. Για να μπορέσει να σταθεί το πεζικό, πελώριες αράχνες (η καθεμία όσο ένα νησί των Κυκλάδων σε μέγεθος) υφαίνουν πυκνούς ιστούς και καλύπτουν το κενό διάστημα ανάμεσα στη Σελήνη και στον Αυγερινό, δημιουργώντας μια αραχνοΰφαντη πεδιάδα. Οι πολεμιστές του στρατού του Ήλιου, από την άλλη πλευρά, ιππεύουν πάνω σε γιγάντια κουνούπια και φτερωτά μυρμήγκια, εκτοξεύουν φονικά ραδίκια και κρατούν ασπίδες από μανιτάρια και λόγχες από μυτερά σπαράγγια. Οι σύμμαχοί τους, που προέρχονται από τον αστερισμό του Κυνός, είναι άνδρες με κεφάλια σκύλων, καβάλα πάνω σε ιπτάμενα βελανίδια. Η μάχη μαίνεται για πολλή ώρα, και οι Σεληνίτες κοντεύουν να νικήσουν, όταν ξαφνικά καταφτάνουν ενισχύσεις στο στρατόπεδο του Ήλιου: είναι οι λεγόμενοι Νεφελοκένταυροι, μισοί άνθρωποι και μισοί φτερωτά άλογα, οι οποίοι τρέπουν σε φυγή τον στρατό της Σελήνης. Οι δύο πλευρές έρχονται τελικά σε συνδιαλλαγή και συνθηκολογούν. Στην εξαίσια αυτή σύλληψη ο Λουκιανός επιστρατεύει πλειάδα τεχνασμάτων της μυθοπλασίας (από τη διόγκωση των φυσικών στοιχείων έως την απροσδόκητη χρήση τους για πολεμικούς σκοπούς) και τα εφαρμόζει πάνω σε υλικά παρμένα από διάφορες πηγές. Αφενός παρωδούνται οι εθνογραφικές διηγήσεις του Ηρόδοτου, του Κτησία και των ιστορικών του Μεγαλέξανδρου, που έκαναν λόγο για αλλόκοτους πληθυσμούς (Κυνοκέφαλους, ανθρώπους με άκρα αλόγων) και παράξενη πανίδα (γιγάντια φτερωτά μυρμήγκια και άλλα υπερμεγέθη έντομα ή πτηνά) στις εσχατιές του κόσμου. Αφετέρου, η αφήγηση εκμεταλλεύεται επίσης γραφικά μοτίβα των παραμυθιών, ιδίως των πιο ευφάνταστων παιδικών διηγήσεων. Τα περίεργα όπλα των δύο στρατών, καμωμένα από μικρούς καρπούς της υπαίθρου (φασόλια και μανιτάρια, σκόρδα και ραπανάκια, σπαράγγια και λούπινα), φέρνουν στον νου τα σύνεργα και τα εφόδια του Κοντορεβιθούλη. Η ευφυής συγχώνευση όλων αυτών των στοιχείων σε ενιαία σύνθεση δημιουργεί αποτέλεσμα ανεπανάληπτο και άκρως ψυχαγωγικό. Αλληγορική απεικόνιση της Διαβολής, εμπνευσμένη από το έργο του Λουκιανού Περὶ τοῦ μὴ ῥᾳδίως πιστεύειν διαβολῇ. Ο ανόητος δικαστής, καθισμένος υπό τη σκιά του γαϊδάρου, κρίνει τον αθώο συκοφαντημένο ζωγράφο Απελλή, μια γυναικεία μορφή σκίζει έναν πίνακα, ενώ παρακολουθούν ο Χρόνος και άλλες συμβολικές μορφές. Χαρακτικό ανώνυμου Γάλλου καλλιτέχνη, περ. 1720-1780. Rijksmuseum Η δεύτερη μεγάλη αφηγηματική ενότητα τοποθετείται αργότερα, μετά την επιστροφή των ταξιδιωτών στη Γη. Καθώς προσγειώνονται στο γαλήνιο πέλαγος και πλέουν πάλι σε άγνωστα νερά, ένα πελώριο κήτος καταπίνει το πλοίο τους, και οι ήρωες εγκλωβίζονται μέσα στην κοιλιά του. Ο Λουκιανός εδώ αξιοποιεί άλλο δημοφιλές παραμύθι της Ανατολής, το οποίο ενδέχεται να είχε ακούσει ήδη κατά την παιδική του ηλικία στη γενέτειρά του. Το μεγάλο θαλάσσιο τέρας, το οποίο καταπίνει τον ναυαγό αμάσητο και τον φυλάσσει στην κοιλιά του για κάποιο διάστημα, είναι μοτίβο γνωστό από το βιβλίο του Ιωνά, στην εβραϊκή Γραφή, και απαντά επίσης σε αρκετά περιπετειώδη παραμύθια της αρχαίας Ινδίας. Προφανώς αποτελούσε τύπο διήγησης διαδεδομένο στον χώρο της Μέσης Ανατολής· θυμόμαστε ότι και ο ραβίνος Μπαρ Χανά περιέγραφε υπερμεγέθη ψάρια σε πολλές από τις ευφάνταστες ιστορίες του. Ο Λουκιανός αναπτύσσει αυτό το αγαπημένο λαϊκό θέμα με μυθιστορηματικό τρόπο, εμπλουτίζοντας τη σκηνοθεσία με κάθε λογής πραγματολογικά στοιχεία και απτές λεπτομέρειες, ώστε να δώσει ρεαλιστική ατμόσφαιρα στη φανταστική περιπέτεια. Το κήτος είναι θεόρατο, πάνω από 250 χιλιόμετρα σε μήκος. Είναι λοιπόν φυσικό να περικλείει ολόκληρο κόσμο στο εσωτερικό του. Από τις τεράστιες ποσότητες λάσπης του βυθού, τις οποίες ρουφάει το γιγάντιο ψάρι όποτε ανοίγει το στόμα του, έχουν σχηματιστεί μέσα του προσχωσιγενή νησιά και ήπειροι, με πυκνά δάση και καλλιεργήσιμα χωράφια. Οι ταξιδιώτες συναντούν δυο άλλους ναυαγούς, έναν γέροντα και τον γιο του, τους οποίους είχε καταπιεί το κήτος σχεδόν τριάντα χρόνια πρωτύτερα. Οι δύο αυτοί εξόριστοι έχουν οργανώσει τη ζωή τους κανονικά μέσα στην κοιλιά του τέρατος: καλλιεργούν μια μικρή φάρμα με λαχανικά και αμπέλια, πιάνουν ψάρια και πουλιά που εισέρχονται από το ανοιχτό ρύγχος του κήτους, έχουν χτίσει ακόμη και ναό προς τιμήν του Ποσειδώνα. Η συνάντηση των ταξιδιωτών με τον ηλικιωμένο αγρότη στο φτωχικό υποστατικό του προικίζεται με τόνους χωριάτικου ειδυλλίου και οικιακής γλαφυρότητας, που θυμίζουν άλλοτε τον χοιροβοσκό Εύμαιο της Οδύσσειας και άλλοτε τα βουκολικά ιντερλούδια του Θεόκριτου. Εντούτοις, η ζωή στον τόπο δεν είναι πάντοτε ειδυλλιακή. Στην ενδοχώρα κατοικούν άγριες φυλές με θηριώδη χαρακτηριστικά και πολεμοχαρείς διαθέσεις. Είναι όντα υβριδικά, που έχουν ανθρώπινο κορμί και κεφάλια αστακών ή τόννων, ουρές γατόψαρων ή δαγκάνες καβουριών αντί για χέρια. Ο ίδιος ο γερο-αγρότης αναγκάζεται να πληρώνει φόρο πεντακόσια στρείδια τον χρόνο σε μια ομάδα πολεμιστών που είναι μισοί άνθρωποι και μισοί σαλάχια, για να εξασφαλίζει προστασία. Στις ανάμικτες αυτές μορφές διακρίνεται πάλι η παρωδία των εξωφρενικών θρύλων της αρχαίας εθνογραφίας, που τοποθετούσαν τέτοια ανθρωποειδή υβρίδια στις πιο μακρινές και εξωτικές περιοχές της Γης. Οι θηριώδεις και επίφοβοι λαοί των γεωγραφικών διηγήσεων μετατρέπονται εδώ σε παράδοξες, σχεδόν γελοιογραφικές φιγούρες με σωματικά μέρη φαγώσιμων ψαριών, σαν τα αστεία πλασματάκια που γεμίζουν τις σελίδες της Αλίκης του Λιούις Κάρρολλ. Ευτυχώς, οι ιχθυόμορφοι πληθυσμοί δεν έχουν άλλα όπλα εκτός από ψαροκόκαλα, και έτσι οι ήρωες, με τα σιδερένια σπαθιά και τις πανοπλίες τους, κατορθώνουν να τους νικήσουν στη μάχη. Εντέλει, οι ταξιδιώτες ξεφεύγουν αφού βάλουν φωτιά στα εκτεταμένα δάση μέσα στην κοιλιά του κήτους. Λόγω της εσωτερικής φλόγας το τέρας υπερθερμαίνεται και ανοίγει κάθε τόσο το στόμα του για να εισπνεύσει αέρα· οι ήρωες κρατούν τα σαγόνια του ανοιχτά με μεγάλα δοκάρια και υποστυλώματα και πλέουν έξω στην ανοιχτή θάλασσα. Η τρίτη και τελευταία εκτενής αφηγηματική γραμμή έχει να κάνει με την επίσκεψη των ταξιδιωτών στη Νήσο των Μακάρων, τον ευλογημένο τόπο του επέκεινα όπου διαβιούν οι ψυχές των μεγάλων ηρώων μετά θάνατον. Ο καμβάς αυτής της εσχατολογικής φαντασίας συνταιριάζει σε ενιαία σύνθεση τη Νέκυια και τη Φαιακία των ομηρικών επών. Αφενός, ο τόπος χαρακτηρίζεται από ιδεώδεις φυσικές συνθήκες, με αιώνια άνοιξη, πλούσια βλάστηση και αλλεπάλληλες σοδειές καρπών και αμπελιών, σαν τον θαυμαστό κήπο του Αλκίνοου στην Οδύσσεια. Αφετέρου, το νησί αποτελεί μια ειδική υποδιαίρεση του Κάτω Κόσμου, εφόσον κατοικείται από τα πνεύματα των ηρώων και των σπουδαίων μορφών του παρελθόντος. Βρίσκονται εκεί όλοι οι ημίθεοι της μυθολογίας, από τους ήρωες της Τροίας ώς τον Θησέα και τον Υάκινθο, αλλά και οι κορυφαίοι στοχαστές και διανοούμενοι της ελληνικής παράδοσης, από τον Σπαρτιάτη Λυκούργο και τους Επτά Σοφούς μέχρι τον Κυνικό Διογένη, τον Σωκράτη και τον Πυθαγόρα. Όλοι τους ψυχαγωγούνται σε ατέρμονα συμπόσια, όπου παίζουν μουσική οι καλύτεροι λυρικοί ποιητές, ο Αρίων, ο Ανακρέων και ο Στησίχορος. Πάνω σε αυτόν τον καμβά ο αφηγητής κεντάει επιμέρους μοτίβα από άλλες μυθοπλαστικές παραδόσεις. Η πόλη των Μακάρων στο μεταφυσικό νησί είναι χτισμένη από χρυσό και πολύτιμους λίθους, σαν την μεταρσιωμένη Ιερουσαλήμ που περιγράφεται στα αποκαλυπτικά κείμενα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης – ίσως μία ακόμη ανάμνηση του Λουκιανού από μυθικές και θεολογικές ουτοπίες που ενδημούσαν στη γενέθλια γη του. Γύρω από τον χώρο του συμποσίου φυτρώνουν γυάλινα δέντρα, και από τα κλαδιά τους κρέμονται μεγάλα ποτήρια· κάθε συνδαιτυμόνας πιάνει και κόβει ένα ποτήρι, το οποίο γεμίζει αυτομάτως με κρασί. Αναβρύζουν επίσης πηγές μελιού και μύρων, τα ρυάκια κυλούν με οίνο, ενώ τα στάχυα φέρουν στην κορφή τους ψημένα καρβέλια ψωμί. Η παραγωγή έτοιμων φαγητών και ποτών από τα στοιχεία της φύσης είναι παρμένη από τα δημοφιλέστατα παραμύθια της Καλοφαγαδοχώρας (Cockaigne ή Schlaraffenland), που διατρέχουν το λαϊκό φαντασιακό από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τη συλλογή των Αδελφών Γκριμ. Οι ήρωες που διαβιούν στη νήσο έχουν τη διάθεση να ξαναπαίζουν τις μυθικές περιπέτειές τους σε νέες παραλλαγές. Ο Κινύρας, ο ερωτύλος βασιλιάς της Κύπρου, ερωτεύεται και κλέβει την ωραία Ελένη, σαν άλλος Πάρις. Οι δυο τους ξεφεύγουν σε κάποιο κοντινό νησί, και ο Μενέλαος αρματώνει πλοίο φτιαγμένο από βλαστούς ασφόδελου και τους καταδιώκει. Ο Οδυσσέας, πάλι, έχει μετανιώσει που απέρριψε την προσφορά της Καλυψώς για αθανασία και επέστρεψε στη φτωχική Ιθάκη. Γράφει και στέλνει μια επιστολή στην Καλυψώ, όπου παραδέχεται το λάθος του και υπόσχεται πως θα προσπαθήσει να δραπετεύσει από τη νεκρική νήσο και να ξαναγυρίσει κοντά της. Στο αποκορύφωμα αυτού του ομηρικού διακειμενικού κέντρωνος, ο αφηγητής συναντάει στη Νήσο των Μακάρων τον ίδιο τον Όμηρο, ο οποίος φυσικά δεν είναι τυφλός, ούτε καν Έλληνας της Μικράς Ασίας, όπως τον ήθελε ο θρύλος. Είναι Βαβυλώνιος (δηλαδή περίπου συμπατριώτης του Σύριου Λουκιανού), και ευχαρίστως φανερώνει την αυθεντική ερμηνεία για διάφορα αμφισβητούμενα χωρία των ποιημάτων του, δείχνοντας τι κουραφέξαλα είναι τα υπομνήματα και οι εξηγήσεις των Αλεξανδρινών φιλολόγων. Ίσως η κορυφαία στιγμή σε ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι ο μαγικός καθρέφτης που ανακαλύπτει ο ταξιδιώτης κατά τη διαμονή του στη Σελήνη. Αυτός είναι τοποθετημένος πάνω από ένα ρηχό πηγάδι, από το οποίο ακούγονται ανάκατες οι φωνές όλων των ανθρώπων της Γης και τα λεγόμενά τους. Αν κοιτάξει κανείς μέσα στον καθρέφτη, βλέπει όλα τα πράγματα της Γης, όλους τους λαούς και τις πόλεις με κάθε λεπτομέρεια. Ίσως η πρωταρχική έμπνευση για αυτό το θαυμαστό εύρημα να δόθηκε από τα επιτεύγματα της αρχαίας χαρτογραφίας, που ο Λουκιανός τα συνδυάζει εδώ με την παντεπόπτρια κρυστάλλινη σφαίρα των μάγων του παραμυθιού. Συνενώνοντας αυτά τα στοιχεία και εκτινάσσοντας το προϊόν στα ύψη της καθαρής φαντασίας, ο Λουκιανός καταλήγει να προβλέψει το Άλεφ του Μπόρχες: τη μικρή διάφανη σφαίρα όπου αντανακλώνται πιστά όλα τα σημεία του σύμπαντος. 5. Μάγοι και σκουπόξυλα Η άλλη μεγάλη φανταστική σύνθεση του Λουκιανού είναι μια συλλογή διηγημάτων με μαγικά και υπερφυσικά θέματα, η οποία φέρει τον τίτλο Φιλοψευδείς ή Απιστών, «Οι ψευταράδες και ο άνθρωπος που δεν τους πίστευε». Όπως για τα πιο πολλά από τα έργα του Λουκιανού, δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς γράφτηκε αυτό το κείμενο. Θα αποτολμούσα να το χρονολογήσω κατά την ύστερη και ωριμότερη περίοδο του συγγραφέα, μετά την ανάληψη της διοικητικής του υπηρεσίας στην Αίγυπτο και την εξοικείωσή του με το πνεύμα και τις παραδόσεις της χώρας του Νείλου. Η επίδραση της αιγυπτιακής φανταστικής γραμματείας είναι κάτι παραπάνω από εμφανής στους Φιλοψευδείς και αγκαλιάζει όλες τις πλευρές του έργου – αφηγηματικές τεχνικές και συμβάσεις, τρόπους γραφής και δομικές μεθόδους, μοτίβα και σχήματα μυθοπλασίας. Οι επιμέρους ιστορίες εγκιβωτίζονται εντός μιας διήγησης-πλαισίου, η οποία παίρνει τη μορφή διαλόγου τοποθετημένου σε ρεαλιστικό καθημερινό σκηνικό. Μια ομάδα φίλων συγκεντρώνονται στο σπίτι ενός μέλους της παρέας τους, του Ευκράτη, που είναι άρρωστος από ρευματισμούς. Καθισμένοι γύρω από την κλίνη του ασθενούς, ξεκινούν να μιλούν για διάφορα υπερφυσικά μέσα (ξόρκια, φυλαχτά, επωδές και μαγικές τελετουργίες) με τα οποία θα μπορούσαν τάχα να κατευνάσουν τα συμπτώματα και να ανακουφίσουν ή να θεραπεύσουν τη νόσο. Με αυτήν την αφορμή, οι φίλοι καταλήγουν να διηγούνται μεταξύ τους κάθε λογής ιστορίες για μαγικά κατορθώματα και ανεξήγητα φαινόμενα, ξοδεύοντας έτσι διασκεδαστικά την ώρα τη δική τους και του αρρώστου. Αυτή είναι η λεγόμενη τεχνική της πλαισιωμένης αφήγησης, όπου μια ακολουθία ανεξάρτητων αλλά θεματικά συναφών διηγημάτων εντάσσονται σε ευρύτερη υπερκείμενη ιστορία και εκφωνούνται από τα διάφορα πρόσωπά της στη μία ή στην άλλη περίσταση, καθώς εκτυλίσσεται η πλοκή. Η αφηγηματική αυτή μέθοδος επρόκειτο να κυριαρχήσει κατόπιν στην ιστορία της διηγηματογραφίας, σε Δύση και Ανατολή – από το περσικό Βιβλίο του Συντίπα και τις Χίλιες και μία νύχτες μέχρι τις κλασικές ινδικές συλλογές (Παντσατάντρα, Σουκασάπτατι, Καθασαριτσάγκαρα), και έπειτα ώς τον Βοκκάκιο και τον Γιαν Ποτότσκι. Η αρχική πατρίδα της, όμως, είναι η Αίγυπτος, όπου η πλαισιωμένη αφήγηση χρησιμοποιούνταν ήδη από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. και εφαρμοζόταν κατεξοχήν σε συλλογές φανταστικών και μαγικών διηγήσεων, όπως ο Πάπυρος Ουέστκαρ και οι Ιστορίες του Πετεσέ. Ιδίως η δομή του έργου στον Πάπυρο Ουέστκαρ, που περιέχει την αρχαιότερη ανθολογία διηγημάτων στον κόσμο, παρουσιάζει χαρακτηριστικές αναλογίες με την αφηγηματική κατάσταση στους Φιλοψευδείς. Στο αιγυπτιακό κείμενο ο φαραώ Χέοψ πάσχει από ανία, και οι γιοι του διηγούνται ο καθένας από μία ιστορία με μάγους και υπερφυσικά επιτεύγματα, για να τον διασκεδάσουν. Ανάλογα, στο έργο του Λουκιανού ο οικοδεσπότης υποφέρει από ασθένεια, και οι οικείοι του μαζεύονται και του αραδιάζουν φανταστικές ιστορίες, για να του κρατήσουν συντροφιά και να τον ψυχαγωγήσουν. Η μοναδική, αλλά σημαντική διαφορά είναι ότι στον διάλογο του Λουκιανού συμμετέχει επίσης ένας πεπεισμένος ορθολογιστής και άπιστος, ο οποίος δεν αποδέχεται το υπερφυσικό και διαρκώς αμφισβητεί και χλευάζει τις ιστορίες που ακούει από τους άλλους. Το όνομά του είναι Τυχιάδης, και αναμφίβολα συνιστά προσωπείο του Λουκιανού, του δύσπιστου συγγραφέα που πάντοτε στηλιτεύει τους ψευτομάγους, τους θαυματοποιούς της δεκάρας και τους τσαρλατάνους του μυστικισμού. Διακρίνεται εδώ πάλι η διπλή στόχευση της γραφής του Λουκιανού, που είναι συγχρόνως φανταστική και σατιρική. Ο συγγραφέας μας θέλει να έχει και τους αναγνώστες του χορτάτους από αφηγηματικά θαύματα, και την ορθολογική του συνείδηση ακέραια και αμόλυντη από τα φληναφήματα της μεταφυσικής. Διηγείται λοιπόν τις υπέροχες μαγικές ιστορίες του, μέσα από τις φωνές των προσώπων του διαλόγου, και παράλληλα τις παρωδεί και τις υπονομεύει μέσω των σαρκαστικών σχολίων του Τυχιάδη. Η συναρπαστική φαντασία αναμιγνύεται με την κριτική φωνή της λογικής σε μοναδική αρμονική σύνθεση. Το έργο του Λουκιανού συνιστά εντέλει το προσφορότερο ελιξίριο για την πνευματική υγεία. Το ανθρώπινο πνεύμα έχει ανάγκη τις πτήσεις της αμιγούς μαγικής μυθοποιίας, και δεν βλάπτει να αφήνεται πού και πού στις ονειροπολήσεις του φαντασιακού – αρκεί να προσέχει και να μην παίρνει τις επινοήσεις τους πολύ στα σοβαρά. Το υπερφυσικό δεν υπάρχει, αλλά συνιστά ωραίο θέμα για ψυχαγωγία. Αν αφήσουμε κατά μέρος τα ειρωνικά σχόλια του Τυχιάδη, οι διηγήσεις καθαυτές είναι τερπνότατα δείγματα παραμυθένιων θαυμάτων. Περιστρέφονται γύρω από επιτήδειους μάγους και πανίσχυρα ξόρκια, φαντάσματα και άλλα υπερφυσικά φαινόμενα. Στις περισσότερες ιστορίες πρωταγωνιστεί ένας ξενομερίτης μάγος, προερχόμενος από κάποια εξωτική περιοχή της Ανατολής ή των εσχατιών της οικουμένης, ο οποίος επιτελεί εκπληκτικά κατορθώματα με τα μαγικά του σύνεργα, τις επωδές και τις τελετουργίες του. Κατά την πρώτη διήγηση, ο άτυχος κηπουρός κάποιου υποστατικού δαγκώνεται από οχιά στο πόδι και κινδυνεύει να πεθάνει από το δηλητήριο. Καλείται όμως ένας Χαλδαίος μάγος από τη Βαβυλώνα, ο οποίος εξάγει το δηλητήριο από το σώμα του κηπουρού προφέροντας κάποιο μαγικό ξόρκι και δένοντας πάνω στην πληγή ένα θαυματουργό πέτρινο θραύσμα από την ταφόπλακα νεαρής παρθένου. Έπειτα ο Χαλδαίος πηγαίνει στα χωράφια, απαγγέλλει μυστηριώδη λόγια από παμπάλαιο βιβλίο, και ευθύς συγκεντρώνονται μπροστά του όλα τα δηλητηριώδη ερπετά του τόπου. Εκείνος τότε φυσάει πάνω τους δυνατά, και τα φίδια καίγονται από την υπεράνθρωπη πνοή του. Ο μάγος που κατορθώνει να εξουδετερώσει όλα τα επικίνδυνα πλάσματα (φίδια, ποντίκια, τρωκτικά) κάποιας περιοχής αποτελεί συνήθη μορφή των παραμυθιών, με διασημότερο παράδειγμα ίσως τον «αυλητή του Χάμελιν» στην ιστορία των Αδελφών Γκριμ. Στο παραπάνω επεισόδιο, ύστερα από τη θεραπεία του δαγκωμένου ποδιού του, ο κηπουρός περιγράφεται να πετάγεται όρθιος και να φεύγει περιχαρής, σηκώνοντας στον ώμο το φορείο όπου τον είχαν αποθέσει πρωτύτερα. Το επεισόδιο φέρνει στον νου, με επικίνδυνα βλάσφημο τρόπο, την περικοπή της Αγίας Γραφής όπου ο Χριστός θεραπεύει τον παραλυτικό (Κατά Ματθαίον 9.1-8· Κατά Μάρκον 2.1-12· Κατά Λουκάν 5.17-26). Και δεν είναι αυτή η μοναδική Βιβλική απήχηση στο κείμενο του Λουκιανού. Σε άλλη διήγηση εμφανίζεται ένας Σύριος μάγος από την Παλαιστίνη, ειδικευμένος στους εξορκισμούς. Αυτός θεραπεύει τους δαιμονισμένους, όταν σωριάζονται στο έδαφος σε καταληψία, υπό την επήρεια του σεληνόφωτος, και το στόμα τους γεμίζει αφρούς. Ο μάγος στέκει τότε πάνω από τον πάσχοντα και υποβάλλει ερωτήσεις στον δαίμονα που βρίσκεται μέσα του και τον έχει κυριεύσει. Ο δαίμονας εξαναγκάζεται να αποκριθεί, στα ελληνικά ή σε άλλη γλώσσα, αποκαλύπτοντας την ταυτότητα και την προέλευσή του. Έπειτα ο εξορκιστής εξάγει και διώχνει μακριά το δαιμόνιο, που βγαίνει από το σώμα του ανθρώπου με τη μορφή μαύρου καπνού. Διηγήσεις για εξορκισμούς κακών πνευμάτων είναι συνήθεις στις μαγικές μυθιστορίες από πανάρχαιους χρόνους. Σε ένα αιγυπτιακό ψευδοϊστορικό αφήγημα, χαραγμένο πάνω σε επιγραφή της πτολεμαϊκής περιόδου, ο αρχιερέας Θωθεμχέμπ λυτρώνει τη Χετταία πριγκίπισσα Μπεντρές, κουνιάδα του φαραώ Ραμσή, από το δαιμόνιο που την έχει καταλάβει και τη βασανίζει. Από τις αρχαίες αυτές μυθοπλασίες ξεκινάει η μακρά λογοτεχνική γραμμή που καταλήγει στα μυθιστορήματα του Ουίλλιαμ Πήτερ Μπλάττυ και στη βασισμένη επ’ αυτών σειρά ταινιών με τίτλο Ο Εξορκιστής. Όμως το χωρίο του Λουκιανού θυμίζει έντονα τις περιγραφές των Ευαγγελίων, όπου ο Ιησούς θεραπεύει δαιμονισμένους: με τεχνική παρόμοια προς εκείνην του Συροπαλαιστίνιου μάγου, ο Ιησούς ανακρίνει το κακό πνεύμα, το οποίο απαντάει μέσα από το σώμα του πάσχοντος· μαθαίνει το όνομα του δαίμονα και έπειτα τον εξάγει από τον άνθρωπο (Κατά Ματθαίον 8.28-34· Κατά Μάρκον 5.1-20· Κατά Λουκάν 8.26-39). Καθώς φαίνεται και από άλλα γραπτά του (λ.χ. τη σατιρική διατριβή Περί της Περεγρίνου τελευτής), ο Λουκιανός ήξερε κάποια πράγματα για τον Χριστιανισμό και έβλεπε τον Ιησού κάπως σαν περιπλανώμενο μάγο, αγύρτη και θαυματοποιό. Ανάλογη εικόνα δίνει άλλωστε για τον Ιησού και το Ταλμούδ. Από τις πιο εντυπωσιακές παρουσίες της συλλογής είναι ο μάγος από τη θρυλική χώρα των Υπερβορείων, ο οποίος δαμάζει όλα τα στοιχεία της φύσης: πετάει στον αέρα, περπατάει πάνω στα νερά και περνάει αλώβητος μέσα από τις φλόγες, συνδυάζοντας σε ενιαία μορφή τον Αλαντίν, τον Χριστό και τους παίδες εν καμίνω. Έχει επίσης τη δύναμη να ανακαλεί τα πνεύματα των νεκρών και τις χθόνιες θεότητες, και την αξιοποιεί για να θεραπεύσει έναν νεανία από το σφοδρό ερωτικό πάθος του. Ο νεαρός Γλαυκίας επιθυμεί την ωραία Χρυσίδα, που είναι εντούτοις παντρεμένη με κάποιον αστό και αδιαφορεί. Ο νέος λιώνει από τον πόθο, αλλά ο Υπερβόρειος μάγος αναλαμβάνει να δώσει λύση. Μια νύχτα με πανσέληνο σκάβει βαθύ όρυγμα στην αυλή της κατοικίας του Γλαυκία και ξεσηκώνει από τον Άδη την ψυχή του πεθαμένου πατέρα του νεαρού. Ο πατέρας αρχικά δεν συγκατατίθεται καθόλου, όταν ακούει για σχέση του γιου του με μια παντρεμένη, τελικά όμως πείθεται και δίνει την άδειά του. Τότε, έχοντας εξασφαλίσει τις πατρικές ευλογίες, ο Υπερβόρειος περνάει στην κυρίως μαγική δράση. Κατ’ αρχάς επικαλείται την Εκάτη και άλλες χθόνιες οντότητες, που ανεβαίνουν από τον Κάτω Κόσμο, σέρνοντας μαζί τους τον φοβερό Κέρβερο. Έπειτα κατεβάζει τη Σελήνη από τον ουρανό και την ρίχνει και εκείνην μέσα στο όρυγμα. Τέλος, ζεύει τις υπερφυσικές δυνάμεις όλων αυτών των θεοτήτων και τις εκμεταλλεύεται για τον σκοπό του. Κατασκευάζει ένα πήλινο ομοίωμα φτερωτού Έρωτος και το ζωντανεύει μαγικά· θυμόμαστε τους μάγους στις μυθιστορίες της αρχαίας Αιγύπτου, που πλάθουν κέρινα ομοιώματα ανθρώπων ή ζώων και τους εμφυσούν ζωή με τα ξόρκια τους, για να τα βάλουν μετά να εκτελέσουν διάφορα θελήματα. Εδώ εντοπίζονται οι απαρχές του μεσαιωνικού εβραϊκού θρύλου του Γκόλεμ, του ομοιώματος από πηλό που το ζωντανεύει ο ραβίνος γράφοντας πάνω του, σαν ακατάλυτο ξόρκι, το παντοδύναμο μυστικό όνομα του Θεού. Ο πήλινος Έρωτας, ευθύς μόλις αποκτήσει ζωή, πετάει μακριά με τα φτερά του, και μετά από λίγη ώρα εμφανίζεται πάλι φέρνοντας μαζί του την όμορφη Χρυσίδα. Εκείνη είναι τώρα τρελή από πόθο για τον Γλαυκία, χάρη στα μάγια του Υπερβορείου· ρίχνεται στην αγκαλιά του νεαρού και περνούν τη νύχτα μαζί. Δεν υπάρχει καλύτερο γιατρικό για τον έρωτα από την ηδονή. Το γιγάντιο κήτος βυθίζει το πλοίο των ναυτικών. Μικρογραφία από γαλλικό κώδικα του 13ου αιώνα. Μουσείο Ζαν-Πωλ Γκεττύ, Λος Άντζελες. Η συλλογή περιέχει επίσης ιστορίες φαντασμάτων, άλλο αγαπητό είδος που οι ρίζες του απλώνονται στο αρχαίο παρελθόν, πολύ πριν από τη μεγάλη ακμή του στις λεγόμενες «γοτθικές μυθιστορίες» του δέκατου όγδοου αιώνα. Ένας από τους συνομιλητές του διαλόγου, ο Πυθαγόρειος φιλόσοφος Αρίγνωτος, παρουσιάζει τον εαυτό του ως πρωταγωνιστή σχετικού περιστατικού. Στην Κόρινθο, εξιστορεί ο φιλόσοφος, υπήρχε κάποιο στοιχειωμένο σπίτι, που είχε μείνει έρημο και κατέρρεε από την εγκατάλειψη. Κανείς δεν τολμούσε να κατοικήσει εκεί, διότι το φάντασμα του σπιτιού τρομοκρατούσε και έδιωχνε τους πάντες. Ο Αρίγνωτος, εντούτοις, δεν πτοήθηκε. Κλείστηκε μόνος του μέσα στο σπίτι, με ένα λυχνάρι και με τα αιγυπτιακά μαγικά βιβλία του. Το πνεύμα έκανε την εμφάνισή του μέσα στη νύχτα, βρομερό και μαύρο σαν το σκοτάδι, και επιχείρησε να τρομάξει τον φιλόσοφο με την απαίσια παρουσία του. Όμως ο Αρίγνωτος πρόφερε ένα φρικιαστικό ξόρκι στα αιγυπτιακά, και το φάντασμα υποχώρησε και βυθίστηκε σε μια γωνιά του δωματίου. Ο φιλόσοφος σημείωσε το μέρος στο μυαλό του, και το επόμενο πρωί οδήγησε εκεί τον ιδιοκτήτη, μαζί με άλλους πολλούς, και τους έβαλε να σκάψουν ακριβώς σε εκείνη τη γωνιά. Έτσι έφεραν στο φως τον σκελετό ενός νεκρού. Όταν απομάκρυναν τα οστά του και τα έθαψαν κανονικά, το σπίτι έπαψε να είναι στοιχειωμένο. Η μνεία των αιγυπτιακών βιβλίων, ήδη από την αρχή της διήγησης, και ο καταλυτικός ρόλος που παίζει στην πλοκή το ξόρκι στην αιγυπτιακή γλώσσα, υποδηλώνουν τη λογοτεχνική σύνδεση με την αιγυπτιακή φανταστική γραμματεία. Πράγματι, ανάλογο επεισόδιο απαντά σε ένα αιγυπτιακό διήγημα που γνώρισε ευρεία διάδοση γύρω στο 1200 π.Χ. και σώζεται σε αρκετά αντίγραφα. Ο αρχιερέας Χονσεμχέμπ βρίσκει στο σπίτι του ένα φάντασμα, συνομιλεί μαζί του και μαθαίνει για τις συνθήκες του θανάτου του και για το σημείο όπου έχει ταφεί το πτώμα. Ο τάφος του νεκρού έχει καταστραφεί από την πάροδο των ετών και τα στοιχεία της φύσης. Ο Χονσεμχέμπ αναστηλώνει τον τάφο, ώστε το πνεύμα να βρει ανάπαυση και να μην περιπλανιέται αδίκως στον κόσμο. Αναρίθμητα άλλα φαντάσματα, που δεν αξιώθηκαν τέτοια τύχη, τριγυρίζουν ακόμη ανάμεσα στις σελίδες της λογοτεχνίας και στοιχειώνουν τα μυθιστορήματα φαντασίας και τρόμου. Η πιο διάσημη διήγηση από τους Φιλοψευδείς είναι αναμφίβολα το παραμύθι του μαθητευόμενου μάγου, το οποίο ενέπνευσε το ομώνυμο ποίημα του Γκαίτε και εικονογραφήθηκε με πρωταγωνιστή τον Μίκυ Μάους στην ταινία Φαντασία του Ντίσνεϋ. Αυτή είναι η τελευταία ιστορία του έργου, και την διηγείται ο ίδιος ο άρρωστος οικοδεσπότης, ο Ευκράτης, σαν προσωπική του ανάμνηση από τα χρόνια της νιότης του, όταν σπούδαζε στην Αίγυπτο. Εκεί γνώρισε έναν σοφό ιερέα και γραφέα από τη Μέμφιδα, τον Παγκράτη, ο οποίος λεγόταν πως είχε διδαχθεί τη μαγική τέχνη από την ίδια τη θεά Ίσιδα, κλεισμένος για είκοσι χρόνια στο υπόγειο άδυτο ενός ναού. Το αιγυπτιακό πλαίσιο της εξιστόρησης λειτουργεί πάλι σαν λογοτεχνικός υπαινιγμός στη μεγάλη παρακαταθήκη μαγικών αφηγήσεων της αιγυπτιακής γραμματείας. Ο Παγκράτης γνωρίζει ένα καταπληκτικό ξόρκι, με το οποίο ζωντανεύει άψυχα αντικείμενα, για παράδειγμα, σκουπόξυλα, γουδοχέρια ή αμπάρες της πόρτας. Όποτε φτάνει σε κάποιο μέρος και καταλύει στο πανδοχείο, κάνει τα μάγια του πάνω σε ένα από τα παραπάνω πράγματα, του χαρίζει κίνηση και το χρησιμοποιεί σαν υπηρέτη για όλες τις δουλειές. Το ντύνει μάλιστα με κανονικά ανδρικά ρούχα και το κάνει να μοιάζει απαράλλαχτα με ψηλόλιγνο, ξερακιανό άνθρωπο. Έπειτα στέλνει το ζωντανεμένο αντικείμενο στην αγορά για ψώνια, το βάζει να κουβαλήσει νερό, να συγυρίσει το δωμάτιο, να εκτελέσει κάθε είδους θελήματα. Ο Ευκράτης φλέγεται από επιθυμία να μάθει και να χρησιμοποιήσει ο ίδιος το υπέροχο αυτό ξόρκι, αλλά ο ζηλότυπος μάγος το κρατάει μυστικό. Ο νεαρός αρχίζει να κατασκοπεύει τον Αιγύπτιο σοφό, κρύβεται στα σκοτάδια και στήνει αυτί, ώσπου μια μέρα καταφέρνει να κρυφακούσει τα μαγικά λόγια. Την επαύριο λοιπόν, ενώ ο Παγκράτης λείπει στην αγορά, ο νεαρός εφαρμόζει το ξόρκι, εμφυσά ζωή στο γουδοχέρι και του δίνει εντολή να κουβαλήσει νερό. Το γουδοχέρι υπακούει, αλλά όταν γεμίζει το πιθάρι στο δωμάτιο, ο ασυλλόγιστος μαθητής συνειδητοποιεί ότι δεν γνωρίζει τη συμπληρωματική τελετουργική φράση, με την οποία θα μπορούσε να λύσει τα μάγια και να επαναφέρει το αντικείμενο στην προηγούμενη, άψυχη κατάστασή του. Το γουδοχέρι εξακολουθεί να φέρνει νερό και να το χύνει μπροστά του, μέχρι που πλημυρίζει ολόκληρο το δωμάτιο. Ο νεαρός αρπάζει την αξίνα και κόβει το πράγμα στα δύο, για να το καταστρέψει. Τότε όμως ζωντανεύουν και τα δύο μισά του γουδοχεριού, και καθένα τους συνεχίζει να κομίζει νερό ανεξάρτητα, διπλασιάζοντας την ποσότητα. Ευτυχώς, εκείνη τη στιγμή επιστρέφει ο Παγκράτης, προφέρει τα ενδεδειγμένα μαγικά λόγια, και οι δύο υπηρέτες ξαναγίνονται ξερά ξύλα. Τα άψυχα αντικείμενα που ζωντανεύουν και δρουν σαν άνθρωποι αποτελούν κλασικό μοτίβο των παραμυθιών σε όλες τις εποχές, έστω και αν η πιο ζωηρή και γλαφυρή απεικόνισή του επιτεύχθηκε μόνο στα δικά μας χρόνια, με την τέχνη των κινουμένων σχεδίων. Στην ιστορία του Λουκιανού, βέβαια, ο χειρισμός και η μετάπλαση του θέματος εξυπηρετούν διδακτικό σκοπό και μεταδίδουν ωφέλιμο πνευματικό μήνυμα: αν δεν κατέχεις πλήρως την τέχνη, καλύτερα να μην προσπαθείς να εφαρμόσεις τα μάγια με λειψές γνώσεις και ημιτελή ξόρκια. Ο χώρος δεν σηκώνει τους ερασιτέχνες. Και τούτο ισχύει όχι μόνο για την άσκηση της μαγείας, αλλά και για την αφήγησή της. 6. Γαϊδουρινή υπομονή Στα βυζαντινά χειρόγραφα παραδίδεται μεταξύ των έργων του Λουκιανού ένα ακόμη μικρό μυθιστόρημα φαντασίας, με τον τίτλο Λούκιος ή Όνος. Το σωζόμενο κείμενο αποκλείεται να προέρχεται από το χέρι του Λουκιανού, καθότι είναι γραμμένο σε μάλλον άτεχνη γλώσσα και απεριποίητο ύφος, με εκφραστικές αδεξιότητες και φιλολογικά λάθη, και δεν φαίνεται αντάξιο της πνευματώδους και σπινθηροβόλας πένας του μεγάλου σατιρικού. Επιπλέον, όπως μαρτυρεί ο πατριάρχης Φώτιος, ο Λούκιος ή Όνος αποτελεί συντόμευση ή περικεκομμένη διασκευή («επιτομή», κατά τον αρχαίο όρο) ενός πολύ εκτενέστερου αφηγηματικού έργου, το οποίο έφερε τον τίτλο Μεταμορφώσεις και αποδιδόταν σε κάποιον Λούκιο από την Πάτρα. Ο Φώτιος πρέπει να ήταν ο τελευταίος που διάβασε το αυθεντικό κείμενο των Μεταμορφώσεων, το οποίο κατόπιν εξαφανίστηκε από τη χειρόγραφη παράδοση. Ο Λούκιος από την Πάτρα δεν είναι βέβαια πραγματικός συγγραφέας αλλά λογοτεχνική σύμβαση. Λούκιος ονομαζόταν ο πρωταγωνιστής των Μεταμορφώσεων, ένας νεαρός από την πόλη της Πάτρας, που ήταν συγχρόνως αφηγητής του έργου και εξιστορούσε σε πρώτο πρόσωπο τις περιπέτειές του, όπως συμβαίνει και στη σωζόμενη επιτομή, τον Λούκιο ή Όνο. Εξαιτίας της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, ο κεντρικός ήρωας ταυτίστηκε με τον συγγραφέα. Τυπικά, ο δημιουργός των χαμένων πρωτότυπων Μεταμορφώσεων παραμένει άγνωστος. Πολλοί μελετητές, όμως, υποψιάζονται ότι ο συγγραφέας του αυθεντικού μυθιστορήματος μπορεί να ήταν όντως ο Λουκιανός, γι’ αυτό και η παραδεδομένη περίληψη του έργου κατέληξε να συγκαταλεχθεί μεταξύ των συγγραμμάτων του. Ο σκαμπρόζικος τόνος και η διασκεδαστική ελευθεροστομία της αφήγησης, όσο μπορούμε να την παρακολουθήσουμε από την επιτομή, θα ταίριαζαν με το σκωπτικό πνεύμα και την πλούσια κωμική φαντασία του Λουκιανού. Η Διαβολή του Απελλή, σχέδιο του Αντρέα Μαντένια βασισμένο στην πραγματεία του Λουκιανού Περὶ τοῦ μὴ ῥᾳδίως πιστεύειν διαβολῇ, περ. 1500-1506. Βρετανικό Μουσείο. Το κεντρικό θέμα στον Λούκιο ή Όνο είναι οι περιπέτειες ενός ανθρωπάκου που μεταμορφώνεται μαγικά σε γάιδαρο, ένας τύπος πλοκής που απαντά σε πολλά παραμύθια από όλον τον κόσμο. Η αρχή της δράσης περιλαμβάνει αρκετά στοιχεία μαγείας και υπερφυσικού, όπως και οι διηγήσεις των Φιλοψευδών. Ο νεαρός Λούκιος εμφορείται από έντονη επιθυμία να μάθει για μαγικές τελετές και να εντρυφήσει στην απόκρυφη γνώση. Γι’ αυτό ταξιδεύει στη Θεσσαλία, περιοχή διαβόητη για τις μάγισσές της στην αρχαιότητα, και καταλύει στο σπίτι ενός οικογενειακού φίλου, του οποίου η γυναίκα τυχαίνει να είναι όντως έμπειρη μάγισσα. Ο Λούκιος παραμονεύει και κατασκοπεύει την κυρά, και μια νύχτα κατορθώνει όντως να την παρακολουθήσει κρυφά, την ώρα που εκείνη αλείφεται με θαυματουργό φίλτρο, ώστε να μεταμορφωθεί σε πουλί και να πετάξει στον εραστή της. Μόλις η γυναίκα φτερουγίζει μακριά, ο επιπόλαιος και αστόχαστος νεαρός γυρεύει να δοκιμάσει την ίδια μαγική αλοιφή, για να βιώσει την εμπειρία της πτήσης. Τρίβεται με κάποιο από τα φαρμάκια που βρίσκει στο κιβώτιο της κυράς· πρόκειται όμως για λάθος φίλτρο, και ο άτυχος Λούκιος μεταμορφώνεται σε γάιδαρο. Από τη μαγική αυτή αφετηρία πηγάζει η κατοπινή πλοκή του μυθιστορήματος. Ο Λούκιος είναι παγιδευμένος μέσα στο σώμα του γαϊδάρου, αλλά διατηρεί την ανθρώπινη ψυχή και νοημοσύνη του. Έτσι βιώνει κάθε λογής εμπειρίες και παθήματα της ζωής του όνου, περνώντας από τον έναν αφέντη στον άλλον. Στο τέλος, μετά από πολλές περιπέτειες, κατορθώνει να βρει το μοναδικό αντίδοτο για τη μεταμόρφωσή του, που είναι τα νωπά ρόδα της άνοιξης. Μόλις μασουλάει μερικά φρέσκα ρόδα, αποκτάει πάλι την ανθρώπινη εμφάνισή του. Η βασική φανταστική ιδέα, γύρω από την οποία πλέκεται το κυρίως σώμα της αφήγησης, είναι ακριβώς η διατήρηση της κανονικής ανθρώπινης συνείδησης και λογικής του ήρωα κάτω από το σαρκίο του ζώου. Παρ’ όλο που είναι εγκλωβισμένος στο σχήμα του γαϊδάρου και δέχεται ανάλογη μεταχείριση από τα αφεντικά του, καθώς τον μεταφέρουν πέρα-δώθε στον ελληνικό χώρο, ο Λούκιος παρατηρεί και καταλαβαίνει τα πάντα γύρω του με το μυαλό του και αντιδρά με ανθρώπινα συναισθήματα σε όσα του συμβαίνουν. Η σύλληψη αυτή αποδείχθηκε αρκετά παραγωγική στα χρονικά της φανταστικής λογοτεχνίας. Οι αυθεντικές ελληνικές Μεταμορφώσεις έγιναν το πρότυπο για τον Χρυσό Γάιδαρο του Απουλήιου, το σπουδαιότερο από τα αρχαία λατινικά μυθιστορήματα, που υπήρξε πολύ δημοφιλές ανάγνωσμα από την Αναγέννηση και μετά. Μέσω του Απουλήιου, η κεντρική ιδέα των περιπετειών του Λούκιου πέρασε και σε νεότερα αφηγήματα θαυμαστής μετάλλαξης, μέχρι τη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα. Στο έργο του Κάφκα, κατά ανάλογο τρόπο, ο ήρωας μετατρέπεται ανεξήγητα σε γιγάντιο σκαθάρι, αλλά διατηρεί την ανθρώπινη συνείδησή του και αντιμετωπίζει τις εμπειρίες του εντόμου με τα συνηθισμένα αισθήματα και τις μικροαστικές προκαταλήψεις του καλού σπιτονοικοκύρη. Από το Άλεφ του Μπόρχες έως τη μοίρα του Γκρέγκορ Σάμσα, ο Λουκιανός αποδεικνύεται να έχει προβλέψει τις πιο εφιαλτικές φαντασιώσεις της λογοτεχνίας του καιρού μας. Βέβαια, όπως γνωρίζει κάθε μανιώδης αναγνώστης, η φανταστική ιστορία μπορεί να διαβαστεί και αντίστροφα, σαν αρνητική παραβολή ή αναποδογυρισμένη αλληγορία. Στην περίπτωση της μαγικής μεταμόρφωσης, το αντιείδωλο της σύλληψης του Λουκιανού και του Κάφκα δραματοποιήθηκε από άλλους μοντέρνους συγγραφείς, όπως ο Χ. Τζ. Γουέλς (Η νήσος του Δόκτορος Μορώ) και ο Μιχαήλ Μπουλγκάκωφ (Η καρδιά του σκύλου). Στα δικά τους αφηγήματα το ζώο μεταμορφώνεται σε άνθρωπο, χάρη σε πειραματική χειρουργική επέμβαση. Διατηρεί όμως τα ένστικτα και τα ορμέμφυτα του θηρίου κάτω από την ανθρώπινη μορφή, και το ζωώδες ψυχικό υπόστρωμά του καθορίζει τη συμπεριφορά του εντός της κοινωνίας των ανθρώπων. Με αυτήν την ανεστραμμένη εκδοχή της αρχαίας μυθοπλασίας, καταλήγουμε στην πιο εφιαλτική λογοτεχνική παρομοίωση για τη δική μας υπαρξιακή συνθήκη. Σήμερα όλοι τριγύρω μας φέρουν ανθρώπινη μορφή: ωραία σώματα, καλοθρεμμένα με πρωτεΐνη και υγιεινή διατροφή, σμιλεμένα στο γυμναστήριο, ντυμένα με ακριβά και λαμπερά ρούχα της μόδας, περιποιημένα στην εντέλεια, άξια για την πασαρέλα της δημοσιότητας, για το θεαματικό ανθρωποπάζαρο του κοινωνικού βίου, και προπάντων για τις κάμερες της μαζικής τηλεθέασης. Και στον μυχό των υπέροχων αυτών ανθρώπινων κορμιών παραμονεύει η ψυχή του θηρίου: του λύκου, του φιδιού, του γαϊδάρου, του κροκόδειλου, του παπαγάλου, του πιθήκου.

Ο Λουκιανός και η φανταστική λογοτεχνία

Σύνδεση