Το πάθος των αρχαιολόγων και τα πάθη της αρχαιολογίας

Η ιστορία της αρχαιολογικής επιστήμης είναι πρώτιστα ιστορία μεθοδολογικών προσεγγίσεων και τεχνολογικών καινοτομιών· είναι ιστορία της σύνδεσης μιας αρχαιογνωστικής επιστήμης με τις θετικές επιστήμες (αρχαιομετρία, αρχαιοβοτανική, αρχαιοζωολογία, αρχαιογενετική, γεωλογία κ.λπ.), αλλά και της επίδρασης ιδεολογιών, ιδίως σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης ήταν και παραμένει στενότατα συνδεδεμένη με τη μελέτη και την εξιδανίκευση επιλεγμένων περιόδων του παρελθόντος.[1] Είναι επίσης η ιστορία του οργανωτικού πλαισίου της έρευνας και των θεσμών της, αλλά και εκείνων που τους υπηρέτησαν. Πολυάριθμες μονογραφίες, αλλά και σύντομες μελέτες και σχόλια που δημοσιεύθηκαν στον Μέντορα, το «Χρονογραφικό και ιστοριοδιφικό δελτίο της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας» που ο Β. Χ. Πετράκος ίδρυσε το 1988, καλύπτουν δύο θεματικούς κύκλους: πρώτον, την ιστορία της οργάνωσης της αρχαιολογικής έρευνας και δύο βασικών φορέων της – της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Αρχαιολογικής Εταιρείας· δεύτερον, την «προσωπογραφία» των ανθρώπων που με τη δράση τους επηρέασαν τα αρχαιολογικά πράγματα, δηλαδή τη δράση, τα πάθη και την προσωπικότητα αρχαιολόγων. Το δεύτερο εγχείρημα είναι πολύ δυσκολότερο από το πρώτο· υποκειμενικές κρίσεις είναι αναπόφευκτες[2] και τα κενά στην τεκμηρίωσή τους πολύ μεγάλα. Ενώ η εξέλιξη μεθόδων, ιδεολογιών και θεσμών μπορεί να μελετηθεί βάσει συγγραμμάτων και αρχειακού υλικού, οι βίοι και οι προσωπικότητες των αρχαιολόγων είναι δύσκολο να ανασυντεθούν, ακόμα και όταν σώζονται προσωπικές σημειώσεις, ημερολόγια, επιστολές και αναμνήσεις των ίδιων ή όσων τους γνώρισαν. Πρόκειται για πηγές φιλτραρισμένες, αποσπασματικές και συχνά αντιφατικές. Κι όμως η μελέτη των βίων των αρχαιολόγων, όσο δυσχερής κι αν είναι, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της αρχαιολογίας. Μεγάλο μέρος των επιτυχιών της αρχαιολογικής έρευνας οφείλεται στον ενθουσιασμό, τον κόπο και την αυταπάρνηση αρχαιολόγων –και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των πανεπιστημίων– με στενότητα μέσων και κάτω από δύσκολες συνθήκες. Από την άλλη πλευρά, μικρότητες, φθόνοι και προσωπικές αντιπάθειες, το κυνήγι της δόξας και της επιρροής, αλλά ακόμα και του χρήματος (μέσω της αρχαιοκαπηλίας),[3] και η αντιμετώπιση των ευρημάτων ως προσωπική (ακόμα και οικογενειακή) ιδιοκτησία,[4] έχουν το δικό τους μερίδιο ευθύνης για την απόφαση αν, τι, πότε και πώς θα ανασκαφεί μια αρχαιολογική θέση και αν θα δημοσιευθούν τα αποτελέσματά της. Το έργο Πρόχειρον αρχαιολογικόν 1828-2012[5] είναι μια ιστορία της οργάνωσης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που θα πρέπει να διαβαστεί από όλους όσοι έχουν ευθύνη για τη στρατηγική του μέλλοντος, ενώ για τους ιστορικούς της νεότερης εποχής ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τετράτομο έργο για την κατάσταση των αρχαιοτήτων κατά τον Πόλεμο του ᾿40, την Κατοχή, τον Εμφύλιο Πόλεμο και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.[6] 1012 έγγραφα από το 1940 έως το 1954 εκθέτουν τις δραματικές συνθήκες κάτω από τις οποίες αρχαιολόγοι αγωνίζονταν για την προστασία αρχαιοτήτων, την κατάσταση των μουσείων κατά τη λήξη του πολέμου, αλλά και τις επιστημονικές επαφές των Σέμνης και Χρήστου Καρούζου με γερμανούς αρχαιολόγους κατά και μετά τον πόλεμο. Ανάμεσα στις δεκάδες των μελετών στη σχετική εργογραφία του Β. Χ. Πετράκου ξεχωρίζω δύο μονογραφίες, τόσο για τη δημοσίευση πηγών και την τεκμηριωμένη ιστορική ανασύνθεση όσο και για τα διδάγματα που μπορούν να αντληθούν για το παρόν. Είναι το Ημερολόγιο Αρχαιολογικό: Τα χρόνια του Καποδίστρια, 1828-1832 (Αθήνα 2015) και Η ελληνική αυταπάτη του Λουδοβίκου Ross (Αθήνα 2009). Το πρώτο βιβλίο, έργο αναφοράς για την αρχαιολογία κατά τις πρώτες δεκαετίες του ελληνικού κράτους, είναι αφιερωμένο στην κατάσταση των αρχαιοτήτων από την εποχή του Ρήγα Φεραίου έως την Επανάσταση[7] και στη διαχείριση της μνημειακής κληρονομιάς κατά τη διακυβέρνηση του Καποδίστρια. 734 έγγραφα, πολλά από τα οποία δεν είχαν ανθολογηθεί από τον Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη,[8] αναδεικνύουν από μια διαφορετική προοπτική τις προσπάθειες του Κυβερνήτη για την οργάνωση του κράτους, εστιάζοντας στην παιδεία και τη διαχείριση των μνημείων και την αντίδραση που αντιμετώπισε. Χωρίς προσπάθεια εξωραϊσμού δίνεται μια ζωντανή (και δυστυχώς οικεία και σήμερα) εικόνα για συγκρούσεις μικροσυμφερόντων και ιδεολογιών και για τα μεγάλα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει η πρώτη οργανωμένη διοίκηση: την αρχαιοκαπηλία, την απόκτηση διαφόρων συλλογών και την ίδρυση μουσείου. Αναφέρω ενδεικτικά την περίπτωση του κατοίκου της Αίγινας Ιωάννη Νικοδήμου, που ήθελε να οικοδομήσει ανεμόμυλο πάνω στα ερείπια του ναού του Απόλλωνα στη θέση Κολώνα. Σε έγγραφο της 14ης Μαΐου 1828 (σελ. 122-123, αρ. 88) ο διοικητής της Αίγινας Ανδρέας Γιαννίτζης, αφού αναφέρει ότι η προσπάθεια να εμποδισθεί ο Νικόδημος ήταν ατελέσφορη, σημειώνει: ἡ Προσωρινὴ αὕτη Διοίκησις, θεωροῦσα πόσον ἐπιβλαβὲς εἶναι εἰς τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος, καὶ πρόξενον περιΰβρεως, ὡς πρὸς τὰ λοιπὰ φωτισμένα ἔθνη, ὄχι μόνον ἡ καταστροφὴ τῶν τοιούτων πολυτίμων λειψάνων τῆς ἀρχαιότητος, ἀλλὰ καὶ ἡ ἁπλῆ παραμέλησις καὶ ἀδιαφορία εἰς τοῦτο και αναρωτιέται ἐν τοσούτῳ ἐὰν τὸ μερικὸν τῆς ἰδιοκτησίας δίκαιον ἠμπορεῖ νὰ λογισθῇ ἀνώτερον τοῦ ἐθνικοῦ, ὡς πρὸς τὴν χρῆσιν τοῦ πρώτου νὰ παραμεληθῇ τὸ δεύτερον, τοῦτο ἀνήκει νὰ ἀποφασισθῇ παρὰ τῆς Κυβερνήσεως. Ανάλογα διλήμματα –για την προτεραιότητα δημόσιων έργων έναντι της προστασίας μνημείων– έρχονται περιοδικά στην επικαιρότητα, π.χ. με την κατασκευή λεμβοδρομίου στο πεδίο της μάχης του Μαραθώνα (2001)[9] και την απόσπαση των αρχαιοτήτων από τον σταθμό μετρό Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη (2021).[10] Το δεύτερο βιβλίο (Η ελληνική αυταπάτη του Λουδοβίκου Ross) είναι ευρύτερης θεματολογίας από ό,τι προδίδει ο τίτλος του. Δίνει μια αναλυτική εικόνα της κατάστασης των αρχαιολογικών πραγμάτων έως την ανάληψη της θέσης του Εφόρου από τον Λουδοβίκο Ρος (Ludwig Ross, 1834-1836), καλλιεργημένο μελετητή της ελληνικής αρχαιότητας και μια από τις σημαντικότερες μορφές της αρχαιογνωστικής επιστήμης του 19ου αιώνα.[11] Η δυσπιστία απέναντι σε ξένους από εγχώριους αρχαιοδίφες και ιδιαίτερα η πολιτική του Ρος να παραχωρεί τη δημοσίευση επιγραφών στον Αύγουστο Μπεκ (August Boekch), θεμελιωτή της επιγραφικής και εκδότη του Corpus Inscriptionum Graecarum, υπονόμευσαν τη θέση του. Η αλαζονεία του απέναντι στους ντόπιους επιδείνωσε την κατάσταση. Εχθρικά δημοσιεύματα στον τύπο, υποκινημένα και γραμμένα από τον Κυριακό Πιττάκη, που φιλοδοξούσε να μονοπωλεί τη διαχείριση των μνημείων και τη μελέτη επιγραφών, τον οδήγησαν σε παραίτηση. Στη συνέχεια διετέλεσε πρώτος καθηγητής Αρχαιολογίας στο νεοϊδρυμένο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1843), πριν μετακινηθεί στο Πανεπιστήμιο της Χάλης (Halle), όπου και δίδαξε ως την αυτοκτονία του το 1859. Η σύγκρουσή του με τον Πιττάκη είχε και συνέχεια, μετά το 1843, όταν στην Allgemeine Zeitung της Αυγούστας εμφανίστηκαν τον Ιανουάριο του 1843 δημοσιεύματα όχι κολακευτικά για την αρχαιολογική κατάσταση στην Ελλάδα και προσωπικές επιθέσεις στον Πιττάκη «πρώην τσιτσερόνε στην Αθήνα, χωρίς παιδεία» (σ. 521). Τα σχετικά ζητήματα της εποχής τεκμηριώνονται με τη δημοσίευση 316 εγγράφων που χρονολογούνται από το 1801 έως το τέλος της βαυαροκρατίας (1863) και φωτίζουν το κλίμα της εποχής. Προσωπικές αντιπάθειες, φιλοδοξίες και συγκρούσεις, αλλά και πολιτικές παρεμβάσεις στα αρχαιολογικά πράγματα,[12] είναι μια κακοδαιμονία που ακολουθεί την επίσημη αρχαιολογία από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Λιγότερο γνωστή από τη δράση των Καποδίστρια και Ρος είναι η απόπειρα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή για τη συνένωση των επιστημονικών εταιρειών του νέου κράτους που οδήγησε στην ίδρυση του Αρχαιολογικού Συλλόγου.[13] Ο βραχύβιος σύλλογος είχε αρχικό στόχο τη συγγραφή και ανάγνωση υπομνημάτων, στο πρότυπο των δυτικών ακαδημιών, και αποτελεί πρόδρομο της Ακαδημίας Αθηνών, που ιδρύθηκε πολύ αργότερα (1926). Αμφιάρειον Ωρωπού, το εσωτερικό του μεγάλου ναού. Ο Βασίλειος Λεονάρδος ακουμπισμένος σε σπόνδυλο, 1886. Αρχείο Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΑΑΕ). Έργα αναφοράς αποτελούν και πέντε μονογραφίες για την Αρχαιολογική Εταιρεία, τις ανασκαφές και τους ανασκαφείς της.[14] Συμπληρώνονται από πλήθος άρθρων κυρίως στον Μέντορα. Χάρη στη δημοσίευση εκατοντάδων εγγράφων, αλλά και στην επισκόπηση του έργου του αρχαιότερου επιστημονικού σωματείου της χώρας, μπορούμε να αποτιμήσουμε την προσφορά του, αλλά και να προβληματισθούμε για το μέλλον του. Η ανασκαφική δράση της Εταιρείας σε όλη την Ελλάδα –μεταξύ άλλων στην Αττική (Αθήνα, Βραυρώνα, Ελευσίνα, Ραμνούς), την Πελοπόννησο (Μεσσήνη, Μυκήνες), την κεντρική Ελλάδα (Γλας, Δημητριάδα, Διμήνι, Θέρμος, Σέσκλο), την Ήπειρο (Δωδώνη), τη Μακεδονία και Θράκη (Άβδηρα, Αμφίπολη, Βεργίνα), τις Κυκλάδες (Θήρα, Νάξος, Πάρος) και την Κρήτη (Αρχάνες, Ζάκρο, Ζώμινθος, Σύμη)– έχει σφραγίσει τη μελέτη αρχαιολογικών θέσεων και μνημείων. Ο βίος 187 ετών ήταν αδιάσπαστος, αλλά και τρικυμιώδης. Οι προσωπικές μαρτυρίες και τα κείμενα για την κρίση που αντιμετώπισε η Εταιρεία το 1988[15] είναι πηγή πληροφοριών που οι ιστορικοί του μέλλοντος οφείλουν να συνεξετάσουν με άλλες μαρτυρίες. Στέκομαι για λίγο στο βιβλίο Η απαρχή της ελληνικής αρχαιολογίας και η ίδρυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Σ᾿ αυτό γίνεται αναδρομή στην κατάσταση που επικρατούσε ως προς την καταγραφή και προστασία των μνημείων από το 1813 έως τα πρώτα χρόνια της Βαυαροκρατίας. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η ίδρυση της Εταιρείας, με παράθεση σχετικών πηγών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο για τους ιστορικούς της αρχαιολογίας, παρουσιάζει το ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Μπέλλιου (ή Βέλλιου), επιχειρηματία της Βιέννης, που πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Εταιρείας τον Ιανουάριο του 1837. Παραθέτω κάποια αποσπάσματα με προφανή την αξία τους για την απόδοση ενός κλίματος: Τῇ 16ῃ Ἰανουρίου [1837], Δευτέρα. Σήμερον ἐγερθεὶς καὶ ὁ κύριος Λευκίας περὶ τὴν 9ην ὥραν ἐλθών, ἐμισεύσαμεν διὰ τὸν Πειραιᾶν μὲ ἓν ἐνοικιασμένον ὄχημα, συρόμενον ἀπὸ ἓν ἄλογον. … Γευματίσαντες λοιπὸν εἰς ἓν ξενοδοχεῖον πλησίον τῆς θαλάσσης, ἐπιάσαμεν μίαν βάρκαν διὰ 11/2 δραχμὴν καὶ ἐπήγαμεν εἰς τὸ ἄντικρυ μέρος τοῦ Πειραιᾶ, διὰ νὰ μὴν ὑπάγωμεν πεζοὶ καὶ κουρασθῶμεν, ὅπου εὑρίσκεται τὸ μνῆμα τοῦ ἀξιομνημονεύτου Θεμιστοκλέους. Κεῖται δὲ ἀνατολικῶς εἰς τὸ χεῖλος τῆς θαλάσσης κατ᾿ ἄντικρυ τῆς Σαλαμῖνος καὶ τοῦ λιμένος αὐτῆς, ὅπου ἐνίκησε τὸν περιβόητον στόλον τῶν Περσῶν. Ὁ σαρκοφάγος βρέχεται ἐνίοτε ἀπὸ τὰ νερὰ τῆς θαλάσσης. … Ἔβαλα ἕναν νάπτην μέσα εἰς τὸ μνῆμα, διὰ νὰ τζακίσῃ ἀπὸ τὸ χεῖλος τοῦ σαρκοφάγου μερικὰς πέτρας, ἃς καὶ μαζύ μου διὰ ἀνάμνησιν ἐπῆρα (σελ. 75). Την επόμενη ημέρα ο Μπέλλιος γράφει για τη συνάντησή του με τον αρχαιοδίφη Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή: Τῷ ἐπρόβαλα καὶ περὶ τῆς Ἑταιρείας ἣν μετὰ τοῦ Πιττάκη πρὸ ἡμερῶν συνδιαλεγόμενοι ἀποφασίσαμεν νὰ ἀποκαταστήσωμεν, «Ἑταιρεία περὶ ἀνασκαφῆς καὶ ἀνακαλύψεως ἀρχαιοτήτων», εἰς ἣν καὶ ἐγὼ καὶ ἄλλοι πολλοὶ φίλοι μου θέλουν εἰσέλθῃ ὡς μέλη (σελ. 77). Μόλις μια μέρα αργότερα, την 18η Ιανουαρίου, τα έγγραφα για την ίδρυση της Εταιρείας ήταν έτοιμα και άρχισε η συλλογή υπογραφών: 18 Ἰανουαρίου, Τετάρτη. Σήμερον περὶ τὴν 12ην ὥραν τῆς ἡμέρας ἦλθον εἰς ἐμὲ ὁ κύριος Ἀλέξανδρος Ραγκαβῆς μετὰ τοῦ κυρίου Πιττάκη φέροντες τὰ γεγονότα ἔγγραφα περὶ ἀνασκαφῆς καὶ ἀνακαλύψεως ἀρχαιοτήτων, τοὐτέστιν περὶ μιᾶς νέας ἑταιρείας. Ὅθεν ὑπογράψας τὸ ὄνομά μου, τὸ ὄνομα τοῦ ἀνεψιοῦ μου Ἀλεξάνδρου Μπέλιου καὶ τὸ ὄνομα τοῦ φίλου μου Ζηνοβίου Πώππ, ἐξήλθομεν διὰ νὰ ὑπάγωμεν εἰς τὸν ἄνω ρηθέντα Παναγιώτην Σοῦτζον διὰ νὰ ὑπογράψῃ καὶ αὐτός (σελ. 77). Στην Αθήνα των λίγων χιλιάδων κατοίκων μπορούσαν να συναντηθούν σε μια μικρή βόλτα διακεκριμένα μέλη της μορφωμένης «καλής κοινωνίας». Αλλά σε αυτόν τον μικρόκοσμο οι διαπροσωπικές σχέσεις δεν ήταν πάντα αρμονικές. Τα θέματα της αρχαιολογίας, και ιδιαίτερα της επιγραφικής που τότε κατείχε κορυφαία θέση στην αρχαιογνωστική έρευνα, εξήπταν τα πάθη, οδηγούσαν στην αμείλικτη κριτική ερμηνειών και κατέληγαν σε δημόσιες αντιπαραθέσεις και μίση. Λίγα χρόνια αργότερα, οι δύο άνδρες που αναφέρει ο Μπέλλιος, ο Κυριακός Πιττάκης, πρώτος Έλληνας έφορος αρχαιοτήτων (1836-1863) και πρώτος διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (1836-1848), και ο Ραγκαβής, διασταύρωσαν τα ξίφη τους, με τον Ραγκαβή να αποχωρεί από την Εταιρεία το 1851 και τον Πιττάκη, εκδότη και σχεδόν αποκλειστικό συγγραφέα της Ἀρχαιολογικῆς Ἐφημερίδος (1837-1860), να κατηγορεί τον Ραγκαβή με οξύτατο τρόπο για σφάλματα στην ανάγνωση επιγραφών και τον τόπο εύρεσής τους,[16] συκοφαντία και ψεύδη,[17] απάτη[18] και οικειοποίηση επιγραφών που είχε ήδη δημοσιεύσει ο ίδιος.[19] Αυτό δεν εμπόδισε τον Ραγκαβή στον επικήδειο που έγραψε για τον Πιττάκη το 1864 να του αποδίδει την πρόταση να δοθούν στους Οθωμανούς πολιορκούμενους στην Ακρόπολη βόλια, για να σταματήσουν την εξαγωγή μολυβιού από αρχαίες κολώνες.[20] Ο Β. Χ. Πετράκος επανήλθε πρόσφατα στα βιογραφικά στοιχεία για τον Πιττάκη και προβαίνοντας σε εκτενή, οξεία και εν πολλοίς τεκμηριωμένη κριτική των δημοσιεύσεων και της ιδεολογίας του Πιττάκη.[21] Επισημαίνει τα λάθη στη μελέτη επιγραφών από τον μαχητικό, πολυγραφότατο και φιλόδοξο αρχαιοδίφη, την ελλιπή του μόρφωση και το πολύ επιλεκτικό ενδιαφέρον του για περιόδους της αρχαιότητας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η απέχθεια του Πιττάκη προς τη μετακλασική Ελλάδα –η διάκριση που κάνει μεταξύ «λαμπρῶν χρόνων» ή «καλῆς ἐποχῆς» και χρόνων «παρακμῆς»[22]– ενδεικτική της κυρίαρχης νοοτροπίας της εποχής, οδήγησε στην παραμέληση, ακόμα και την καταστροφή μεταγενέστερων (ιδίως μεσαιωνικών) μνημείων στην Αθήνα. Επίσης οι μελέτες που άρχισε να δημοσιεύει το 1852 με τον τίτλο «Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων» προκαλούν σήμερα μειδίαμα για τον κοινότοπο και ενίοτε αφελή συσχετισμό περίπου 600 φράσεων με εκφράσεις της εποχής του («ἡ συνήθεια λέγει …», «ἡ συνήθεια ἐφύλαξεν …»).[23] Ενώ η καταγωγή του «σφονδυλιού» από τον σπόνδυλον είναι προφανής και περιττή η αντιστοίχιση του «ἐν τοῖς παρ᾿ ἡμῖν τόποις» στον Πλάτωνα με ανάλογη φράση («ἡ συνήθεια λέγει εἰς τοὺς τόπους μας, ἤτοι εἰς τὴν πατρίδα μας»), η αναγωγή των τοπωνυμίων «Σεπόλια» από το ἐς Πολιάδα και «Βάθεια» από τον δῆμο Βατῆ είναι αυθαίρετη και εσφαλμένη.[24] Όμως τουλάχιστον την επιγραφική παραγωγή του Πιττάκη, σαφώς κατώτερη συγχρόνων του ειδικευμένων μελετητών, δεν πρέπει να την κρίνουμε με τα κριτήρια της εποχής μας[25] και το πάθος του για την αρχαιότητα, το οποίο εξέφραζε με λεξιλόγιο ερωτικής σχέσης («ὑπὸ τοῦ πρὸς τὸν ἔρωτα τῶν προγονικῶν μου λειψάνων πόθου»),[26] ήταν ειλικρινές, όπως δείχνει η άοκνη δημοσίευση επιγραφών. Αρχειακό υλικό και μαρτυρίες χρησιμοποιεί ο Πετράκος για την κριτική αποτίμηση του έργου και ανασύνθεση της προσωπικότητας πολλών αρχαιολόγων, τόσο σε σύντομα σημειώματα στον Μέντορα όσο και σε εκτενείς μελέτες. Λεπτομερέστερα, πέραν των μελετών για τον Πιττάκη, είναι τα βιογραφικά σημειώματα για τον τέταρτο γραμματέα της Αρχαιολογικής Εταιρείας Στέφανο Α. Κουμανούδη (1818-1899),[27] τον Χρήστο Τσούντα (1857-1934), τον κορυφαίο μεταξύ των αρχαιολόγων της πρώτης εκατονταετίας του κράτους,[28] και τη Σέμνη Καρούζου.[29] Τα πιο ολοκληρωμένα εγχειρήματα βιογραφίας αρχαιολόγων είναι αφιερωμένα στον επιγραφικό και ακραίο γλωσσαμύντορα Βασίλειο Λεονάρδο (1857-1930)[30] και τον εν πολλοίς λησμονημένο Παναγιώτη Σταματάκη.[31] Θα πρέπει να υπογραμμίσω ότι εκτός από τη συγγραφή των δικών του μελετών για αρχαιολόγους του 19ου και 20ού αιώνα, ο Πετράκος φρόντισε και για την οργάνωση συμποσίων και την επιμέλεια τευχών του Μέντορος αφιερωμένων σε αρχαιολόγους.[32] Αυτές οι δημοσιεύσεις, ακριβώς λόγω της παρουσίασης διαφορετικών προοπτικών, ιδίως για αμφιλεγόμενες προσωπικότητες όπως ο αντιδραστικός Σπυρίδων Μαρινάτος,[33] δίνουν πληρέστερη –όχι απαραίτητα αντικειμενική– πληροφόρηση. Για το πώς αναδύονται μέσα από τα έγγραφα και τις επιστολές των αρχαιολόγων τα πάθη παραθέτω ενδεικτικά επιστολή του Κωνσταντίνου Ρωμαίου προς τον Δημήτριο Σταυρόπουλο (7 Ιουνίου 1911). Λοιπὸν ὁ σὸς ἀγαθὸς Λεονάρδος ἠνδρώθη ἤδη ἐναργῶς καὶ φατριάζει κατὰ τὸν οἰκεῖον γλωσσαμυντορικὸν τρόπον. Πολὺς δὲ παρ᾿ αὐτῷ εἶναι ὁ Ἀρβανιτόπουλος καὶ ὁ Βερσάκης ὁ ὑπὸ τῆς Δικαιοσύνης εὐτυχῶς κολαφισθείς. Ἐγὼ ἔπαυσα πλέον νὰ τὸν θεωρῶ ὡς κοινωνικὸν καὶ πολιτικὸν ζῷον, διότι μοῦ εἶναι ἀδύνατον νὰ συνεννοηθῶ μαζί του. Οὔτε προφορικῶς οὔτε γραπτῶς καταλαβαίνει, ὅτι 2 καὶ 2 κάνουν 4. Σε άλλη επιστολή από την Κέρκυρα, τον Αύγουστο του 1912, ο Ρωμαίος εκφράζει την ικανοποίησή του για «τὴν ἀπόστασιν, ἡ ὁποία μὲ χωρίζει ἀπὸ τῆς ἐν Ἀθήναις ἀρχαιολογικῆς χύτρας, ὅπου βράζονται παντοῖα ἀπόζοντα καμπρολάχανα».[34] Στη μελέτη των αρχαιολογικών πραγμάτων ο Β. Χ. Πετράκος δεν χαρακτηρίζεται από τον δισταγμό να εκφράσει με ευθύτητα προσωπικές απόψεις και να προβεί σε κριτική των λόγων και των έργων αρχαιολόγων και του απώτερου παρελθόντος και των τελευταίων δεκαετιών. Η παρρησία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την κατάκτηση της απόλυτης αλήθειας· ποτέ δεν διαθέτουμε τεκμηρίωση χωρίς κενά· οι πράξεις δεν προδίδουν πάντοτε τις προθέσεις· οι κρίσεις για πρόσφατα γεγονότα που κάποιος έζησε από κοντά είναι και αυτοβιογραφικές. Οι αναμνήσεις έχουν την αξία τους ως «προφορική ιστορία»,[35] αλλά οι αναγνώστες αυτοβιογραφιών και αναμνήσεων αρχαιολόγων γνωρίζουν ότι οι γνώμες διίστανται ως προς την ακρίβειά τους. Άλλωστε, σύμφωνα με ρήση του Άγγελου Βλάχου, με την οποία ο Πετράκος ξεκινά την «Αναδρομή σε ξεχασμένα», «τα συνάφια όπου τα μέλη τους αλληλομισιούνται είναι οι Αρχαιολόγοι, οι Ηθοποιοί και οι Διπλωμάτες».[36] Οι μελέτες του Β. Χ. Πετράκου για την ιστορία της αρχαιολογίας στην Ελλάδα δεν είναι αυτοσκοπός· σχετίζονται άρρηκτα με τον σχολιασμό και την αποτίμηση της σημερινής κατάστασης. Οι μελαγχολικές διαπιστώσεις του για την παρούσα κατάσταση και της Εταιρείας και της Υπηρεσίας έχουν σήμερα αξία ως τροφή για σκέψη. Για τους ιστορικούς του μέλλοντος θα έχουν αξία ως αποτύπωση μιας ατμόσφαιρας. Παραθέτω δύο αποσπάσματα, το πρώτο από τον επίλογο του βιβλίου για τον Καποδίστρια, το δεύτερο από τον επίλογο της μονογραφίας για τα πρώτα χρόνια της Αρχαιολογικής Εταιρείας: Ἀπὸ τὴ μετρημένη φράση τοῦ Μουστοξύδη πρὸς τὸν Καποδίστρια, ὅταν ἀνέλαβε τὴ διεύθυνση τοῦ Μουσείου Αἰγίνης, ὅτι σκόπευε «τὰ μνημεῖα τῆς μεγαλοφυΐας καὶ φιλοκαλίας τῶν προγόνων μας νὰ διατηρῇ ὄχι ὡς καύχημα εἰς παρελθοῦσαν δόξαν, ἀλλ᾿ ὡς ἰσχυρὰν παρόρμησιν εἰς μέλλουσαν», ἀπὸ τὴν Ἀντιβασιλεία καὶ ἕως σήμερα, ἡ ἰδέα γιὰ τὰ ἀρχαῖα μεταβλήθηκε σὲ πολιτικὴ ἐκμετάλλευση καὶ καταλήγει στὶς ἡμέρες μας σὲ χειραγώγηση τῆς Ὑπηρεσίας μὲ σκοπὸ τὴν ἐκπλήρωση ἰδιοτελῶν κομματικῶν σκοπῶν.[37] Γεννημένη ἡ Ἑταιρεία ἔπειτα ἀπὸ μία κρίση, τὸν παραμερισμὸ τοῦ Ludwig Ross ἀπὸ τὴν ἡγεσία τῆς Ὑπηρεσίας, ποὺ ἔφερε τὸν Κυριακὸ Πιττάκη στὴ θέση του, δὲν ἔπαψε σὲ ὅλο τὸ βίο της, ἕως σήμερα, νὰ δοκιμάζεται. Ἡ πολιτικὴ ἀστάθεια, συνεχής, καὶ οἱ πόλεμοι, δὲν τῆς ἐπέτρεψαν νὰ ἀποκτήσει τὴν ἀπόλυτη ἀνεξαρτησία. Καὶ ὅταν πέτυχε καὶ αὐτὸν τὸν στόχο, στὴ δεκαετία τοῦ 2000, ἡ ὑπερδεκαετὴς οἰκονομικὴ κρίση ποὺ ἀκολούθησε τὴν ἐξουθένωσε. Αὐτὸ θὰ εἶχε ἀποφευχθεῖ ἂν τὸ Κράτος, τοῦ ὁποίου ἡ Ἑταιρεία εἶναι ὁ μόνιμος συμπαραστάτης στὴν ἀποκάλυψη καὶ τὴ μελέτη τῶν μνημείων, τὴ βοηθοῦσε, ὅπως ἔγινε γιὰ ἱδρύματα μὲ μηδενικὴ προσφορὰ στὴ χώρα. Δὲν τὸ ἔκανε γιατὶ ποτὲ δὲν κατάλαβε τὴ σημασία τοῦ ἔργου τῆς Ἑταιρείας, τοῦ μόνου ἑλληνικοῦ ἐπιστημονικοῦ ἱδρύματος ποὺ ἡ φήμη του ἔχει, ἤδη ἀπὸ τὸν 19ο αἰώνα, ξεπεράσει τὰ σύνορα τῆς χώρας. Στὴν πραγματικότητα δὲν τὸ ἐνδιαφέρει ἡ Ἑταιρεία ὅπως, ἄλλωστε, δὲν ἐνδιαφέρει καὶ ἀρχαιολόγους, μέλη τοῦ Συμβουλίου της, ποὺ εὐεργετήθηκαν ἀπὸ ἐκείνη, ἀλλὰ τὴν πολέμησαν καὶ τὴν ἔβλαψαν.[38] Για έναν ιστορικό είναι κοινοτοπία ότι χαράσσουμε το μέλλον χάρη στη στέρεη γνώση του παρελθόντος. Για τον λόγο αυτό, είναι χρήσιμο όσοι ενδιαφέρονται για το μέλλον της αρχαιολογίας στην Ελλάδα να γνωρίζουν ποιες είναι οι καταβολές της, ποιες οι επιτυχίες και ποιες οι κακοδαιμονίες της. Η αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα βρίσκεται σήμερα σε σημείο καμπής. Έρευνα στην αρχαιολογία και συναφείς κλάδους –την ιστορία της αρχαίας τέχνης, τη διαχείριση πολιτιστικών πόρων και τη συντήρηση αρχαιοτήτων– κάνουν 11 πανεπιστημιακά τμήματα που υπάγονται στο Υπουργείο Παιδείας· ερευνητικά ιδρύματα, όπως το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών και άλλα ερευνητικά ινστιτούτα του, που υπάγονται στη Γενική Γραμματεία Έρευνας· η Αρχαιολογική Υπηρεσία και τα δημόσια και ιδιωτικά μουσεία τα οποία εποπτεύει, που υπάγονται στο Υπουργείο Πολιτισμού· το Κέντρο Ερεύνης της Αρχαιότητος της Ακαδημίας Αθηνών, που εποπτεύεται από την ίδια· και η Αρχαιολογική Εταιρεία, που είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Ενώ θα περίμενε κανείς ότι με τέτοια συγκέντρωση ανθρώπινου δυναμικού η Ελλάδα θα κατείχε κορυφαία θέση στη διεθνή έρευνα, θα είχε δεκάδες ερευνητικών προγραμμάτων με χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας, θα ήταν η επιστημολογική πρωτοπορία και θα μπορούσε να συγκρατήσει τους δεκάδες αξιόλογους ερευνητές που προέρχονται από τα ελληνικά πανεπιστήμια, αυτό δεν συμβαίνει. Οι λόγοι είναι και οικονομικοί –η Αρχαιολογική Υπηρεσία πάσχει από χρόνια υποστελέχωση–, αλλά όχι μόνο. Υπάρχουν περισσότερα τμήματα αρχαιολογίας από όσα αντέχει η χώρα και κανένα δεν ανταποκρίνεται στο θεματικό εύρος του κλάδου. Το σημαντικότερο: η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων φορέων έρευνας που χρηματοδοτούνται, εποπτεύονται και αξιολογούνται από τρία διαφορετικά υπουργεία, είτε είναι αδύνατη λόγω ενός απαγορευτικού νομοθετικού πλαισίου είτε περιορίζεται σε προσωπικές επαφές. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν είναι οργανωμένη ως ερευνητικός οργανισμός, είναι υποστελεχωμένη και το επιστημονικό της έργο δεν αξιολογείται. Ακριβώς επειδή δεν είναι ο ερευνητικός οργανισμός που θα όφειλε να είναι, δεν παρέχει στα στελέχη της δυνατότητες για ουσιαστικό ερευνητικό έργο και τα καταδικάζει σε επεξεργασία φακέλων κυρίως σχετικών με οικοδομικές άδειες. Τα αποτελέσματα σωστικών ανασκαφών μένουν συνήθως αδημοσίευτα, παρά την αξία τους. Τέλος, η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν διευκολύνει (και ενίοτε εμποδίζει) την καταλογογράφηση, μελέτη και δημοσίευση αδημοσίευτου υλικού από ερευνητές που δεν είναι στελέχη της, για διάφορους λόγους που δεν σχετίζονται με τη βούληση των στελεχών της. Πέρα από τα φώτα της δημοσιότητας για εντυπωσιακά ευρήματα και ορισμένα πριμοδοτημένα έργα, η καθημερινότητα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία είναι η επεξεργασία φακέλων, η γραφειοκρατία, η διαχείριση ελλείψεων, οι ηρωικές προσπάθειες κάποιων αφοσιωμένων επιστημόνων και η απογοήτευση από τις ανεκμετάλλευτες δυνατότητες. Θα ήταν ευχής έργο όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς να κάνουν κάτι που δεν έκαναν ποτέ: να καθίσουν στο ίδιο τραπέζι και να συνεξετάσουν τι πρέπει να γίνει. Η ιστορία και η προσφορά της Αρχαιολογικής Εταιρείας την θέτει απέναντι στην ευθύνη να αναλάβει αυτή την πρωτοβουλία και να οδηγήσει από τις μελαγχολικές σκέψεις σε ένα δημιουργικό μέλλον. Στις χιλιάδες των σελίδων που έγραψε ο Β. Χ. Πετράκος για το παρελθόν και το παρόν της αρχαιολογίας παρατίθενται κρίσεις και απόψεις. Με κάποιες μπορεί να συμφωνήσει κανείς και να διαφωνήσει με άλλες. Δεν συμφωνώ, παραδείγματος χάριν, με την εκτίμηση ότι κύριοι φορείς της αρχαιολογικής έρευνας είναι η Αρχαιολογκή Υπηρεσία και η Αρχαιολογική Εταιρεία. «Πέραν τῶν δύο αὐτῶν κρατικῶν θεσμῶν, οἱαδήποτε ἄλλη ἐκδήλωση ἀνήκει σὲ περιφερειακὸ κόσμο».[39] Είναι αβάσιμη η υποτίμηση του ερευνητικού έργου κάποιων πανεπιστημιακών τμημάτων Αρχαιολογίας, αλλά και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και, σε συνεργασία με τις θετικές επιστήμες, του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας στην Κρήτη τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά αυτό που είναι πραγματικά κτῆμα ἐς ἀεὶ είναι η δημοσίευση της τεκμηρίωσης, δηλαδή η αντιγραφή και έκδοση χιλιάδων εγγράφων αρχειακού υλικού. [1] Βλ. ενδεικτικά Β. Χ. Πετράκος, «Η ελληνική αντίληψη για τα μνημεία από τον Κυριακό Σ. Πιττάκη έως σήμερα», Μέντωρ 47, 1998, 65-112· Γ. Χαμηλάκης, Το έθνος και τα ερείπιά του. Αρχαιότητα, αρχαιολογία και το εθνικό φαντασιακό στην Ελλάδα, Αθήνα 2012· Χ. Κουλούρη, Φουστανέλλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα, 1821-1930, Αθήνα 2020. Συνοπτική εικόνα της ιστορίας της προστασίας των μνημείων και στην Α. Κόκκου, Η μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα και τα πρώτα μουσεία, Αθήνα 2009. [2] Βλ. π.χ. το σύγγραμμα του Στεφάνου Ν. Κουμανούδη, Η Ελληνική Αρχαιολογία, Αθήνα 1984, με δριμύτατη πολεμική κατά των φορέων της αρχαιολογικής έρευνας, και τον αντίλογο του Β. Χ. Πετράκου, «Αναδρομή στα ξεχασμένα», Μέντωρ 127, 2022, 78-81, 106-141, στο βιβλίο και άλλα δημοσιεύματα του Κουμανούδη. [3] Για την περίπτωση του Αποστόλου Αρβανιτόπουλου (1874-1942) βλ. Β. Χ. Πετράκος, «Αναδρομή στα ξεχασμένα», Μέντωρ 127, 2022, 30-55. [4] Βλ. το αποκαλυπτικό κείμενο του Klaus Fittschen, τέως Διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, για τη διαχείριση των ευρημάτων από την έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στη Λουκού της Αρκαδίας από αρχαιολόγους, πατέρα και γιό, ως οικογενειακή ιδιοκτησία και την υπονόμευση της ελευθερίας της έρευνας: «Die römischen Porträts aus der Villa des Herodes Atticus beim Kloster Luku, oder über die Freiheit des Forschens» (ηλεκτρονική δημοσίευση: https://tinyurl.com/yzatbx2v). [5] Βλ. Β. Χ. Πετράκος, Πρόχειρον αρχαιολογικόν 1828-2012. Μέρος Ι. Χρονογραφικό. Μέρος ΙΙ. Θεματολογικό, Αθήνα 2013. [6] Βλ. Β. Χ. Πετράκος, Το παρελθόν σε δεσμά. Ι. 1940-1941. ΙΙ. 1942-1954. ΙΙΙ. Πελοπόννησος - Στερεά - Θεσσαλία - Μακεδονία - Ήπειρος. IV. Κυκλάδες - Νήσοι Β. Αιγαίου - Ιόνιοι Νήσοι - Κρήτη - Αρχαιολογική Εταιρεία - Αλληλογραφία αρχαιολόγων, Αθήνα 2021. [7] Πρόσφατες μονογραφίες για αυτό το θέμα και από τους Σ. Ματθαίου και Α. Χατζηδημητρίου, Οι αρχαιότητες στα χρόνια της Επανάστασης, Αθήνα 2022. [8] Ε. Πρωτοψάλτη, Ιστορικά έγγραφα περί αρχαιοτήτων και λοιπών μνημείων της ιστορίας κατά τους χρόνους της Επαναστάσεως και του Καποδίστρια, Αθήνα 1967. [9] Β. Χ. Πετράκος, «Αναδρομή στα ξεχασμένα», Μέντωρ 127, 2022, 198-207. [10] Βλ. Κ. Καρράς, Θεσσαλονίκη: Η χαμένη ευκαιρία, Αθήνα 2023. [11] Για το έργο του βλ. και H.-R. Goette και O. Palagia (επιμ.), Ludwig Ross und Griechenland: Acten des Internationalen Kolloquiums, Athen, 2–3. Oktober 2002, Rahden 2015. [12] Για τη σύνδεση αρχαιολογίας και (εξωτερικής) πολιτικής βλ. Θ. Καλπαξής, Αρχαιολογία και πολιτική. Τόμος Ι. Σαμιακά αρχαιολογικά (1850-1914), Ηράκλειο και Τόμος ΙΙ. Η ανασκαφή του ναού της Αρτέμιδος (Κέρκυρα 1911), Ηράκλειο 1990. [13] Β. Χ. Πετράκος, Ο Αρχαιολογικός Σύλλογος: η πρώτη Ακαδημία στην ελευθερωμένη Ελλάδα, 1848-1854, Αθήνα 2007 (βλ. και Μέντωρ 84, 2011, 179-286). [14] Β. Χ. Πετράκος, Η απαρχή της ελληνικής αρχαιολογίας και η ίδρυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 2004· Τα 170 Χρόνια της Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1837-2007, Αθήνα 2007· Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, οι αρχαιολόγοι και οι ανασκαφές, 1837-2011, Αθήνα 2011· Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία: οι πρώτες δεκαετίες, 1837-1989, Αθήνα 2019· Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, παιδί του ᾿21. Ι. Ιδέες των Νεοελλήνων για τις αρχαιότητες (1821-2021). ΙΙ. Οι εμψυχωτές, Αθήνα 2021. [15] Βλ. πιο πρόσφατα Β. Χ. Πετράκος, «Αναδρομή στα ξεχασμένα», Μέντωρ 127, 2022, 159-195. [16] Αρχαιολογική Εφημερίς 1852, 678-681, 684-685· 1853, 704-773· 1855, 1273-1281. [17] Π.χ. Αρχαιολογική Εφημερίς 1855, 1280 σημ. 1 (ενδεικτικά παραθέματα): «ὅσα καθ᾿ ἡμῶν ψευδῶς ἔγραψεν ὁ κ. Ῥαγκαβῆς», «μαθὼν δὲ ἀπὸ περιηγητάς, ὅτι ὁ κ. Ῥαγκαβῆς ἐσπερμολόγει λέγων, ὅτι Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρία δὲν ὑπάρχει, ἀφ᾿ οὗ αὐτὸς ἔπαυσε τοῦ νὰ ᾖναι μέλος αὐτῆς», «κατὰ τῶν ἀληθειῶν τούτων, καὶ τῶν ἐπισήμων ἐγγράφων εὑρισκομένων εἰς τὸ Ὑπουργεῖον τῆς Ἐκπαιδεύσεως ὁ κ. Ῥαγκαβῆς ἐτόλμησεν ... νὰ εἴπῃ τὰ ἀκόλουθα ψεύδη» κ.λπ. Βλ. επίσης Αρχαιολογική Εφημερίς 1855, 1289, 1308-1309, 1326-1327. [18] Π.χ. Αρχαιολογική Εφημερίς 1855, 1290: «ἐνίοτε προσθέτει γράμματα εἰς τὴν ἐπιγραφὴν κατ᾿ ἀρέσκειαν», «μετατρέψας τὰ γράμματα διὰ νὰ φανῇ εἰς τὴν ἀναπλήρωσίν του, ὡς σοφός», «παρέλειψεν πολλάκις γράμματα, ἢ μετεποίησε ταῦτα, διὰ νὰ φανῇ ἐπιτυχὴς εἰς τὰς ἀναπληρώσεις του, καθὼς παρέλειψεν ὁλοκλήρους γραμμὰς ἐπιγραφῶν». [19] Π.χ. Αρχαιολογική Εφημερίς 1852, 676 σημ. 1· 1855, 1303. [20] Λόγοι ἐπικήδειοι εἰς τὸν Γενικὸν Ἔφορον τῶν Ἀρχαιοτήτων Κυριακὸν Σ. Πιττάκην καὶ εἰς τὸν υἱὸν αὐτοῦ Πλάτωνα Πιττάκην Δικαστήν, Αθήνα 1864· πβ. τον «Ἐπικήδειον λόγον» του Φιλίππου Ιωάννου που αναδημοσιεύεται στον Μέντορα 27, 1993, 2-130. Η παλαιότερη μνεία του επεισοδίου γίνεται σε κείμενο που απέστειλε ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στον Ανδρέα Λασκαράτο το 1859 (Β. Χ. Πετράκος, «Κυριακού Σ. Πιττάκη ψυχομέτρημα», Μέντωρ 128, 2023, 82-85) και στο οποίο η πρωτοβουλία αποδίδεται στον Οδυσσέα Ανδρούτσο, του οποίου «γραμματικός» ήταν ο Πιττάκης. [21] Β. Χ. Πετράκος, «Αναδρομή στα ξεχασμένα», Μέντωρ 127, 2023 9-25, και «Κυριακού Σ. Πιττάκη ψυχομέτρημα», Μέντωρ 128, 2023, 3-248. [22] Αρχαιολογική Εφημερίς 1839, 225 αρ. 252: «οἱ λαμπροὶ τῆς Ἑλλάδος χρόνοι»· 1838, 122: «τῆς λαμπροτέρας ἐποχῆς τῆς Ἑλληνικῆς δόξης»· 1856, 1371 αρ. 2740: «τὰ γράμματα εἰσὶ τῆς καλῆς ἐποχῆς»· 1838, 89: «εἶναι τῆς Ἑλληνικῆς παρακμῆς»· 1842, 516 αρ. 849: «αὕτη εἶναι τῶν καλῶν χρόνων τῆς Ἑλλάδος, ἐνῷ τὰ γράμματα εἶναι τοῦ παρακμάσαντος Ἑλληνισμοῦ». [23] Αρχαιολογική Εφημερίς 1852, 644-664. Τα κείμενα αναδημοσυεύονται από στο «Κυριακού Σ. Πιττάκη ψυχομέτρημα», Μέντωρ 128, 2023, 128-166. [24] Σεπόλια: Αρχαιολογική Εφημερίς 1856, 1676 σημ. 1. Βάθεια: Αρχαιολογική Εφημερίς 1840, 308. [25] Για πιο θετική αποτίμηση της δράσης του βλ. Γ. Ε. Μαλούχου - Α. Π. Ματθαίου (επιμ.), Χάριν τῆς Ἑλληνικῆς εὐκλείας. Κείμενα Κυριακού Σ. Πιττάκη, 1798-1863, Αθήνα 2001. [26] Ὁ Ελληνικὸς Ταχυδρόμος 1836, 24. Λεξιλόγιο ερωτικής σχέσης χρησιμοποιεί και ο Στέφανος Κουμανούδης σε συνεδρία της Αρχαιολογικής Εταιρείας (10 Νοεμβρίου 1863) αποτιμώντας τη δράση του Πιττάκη: «δι᾿ ἣν ἀγάπην καὶ ἐπιμέλειαν, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν λατρείαν ... Ὅθεν καὶ ὁ πόθος καὶ ἡ μνήμη τοῦ Κυριακοῦ Πιττάκη θέλουσι μένει ἐπὶ μακρὸν ἰσχυρότατοι». Βλ. Β. Χ. Πετράκος, «Η ελληνική αρχαιολογία κατά τα χρόνια του Κυριακού Σ. Πιττάκη», Μέντωρ 47, 1998, 110-111. [27] Στον Σ. Κουμανούδη είναι αφιερωμένο είναι το τελευταίο τεύχος του Μέντορος («Κουμανούδεια», Μέντωρ 131, 2024, -255) και πολλά σημειώματα, που δεν μπορώ να απαριθμήσω εδώ. Βλ επίσης. Σ. Ματθαίου, Στέφανος Α. Κουμανούδης (1818-1899). Σχεδίασμα βιογραφίας, Αθήνα 1999 και Σ. Ματθαίου και Π. Καρέλλος (επιμ.), Στεφάνου Α. Κουμανούδη ανέκδοτα κείμενα 1837-1845. Ημερολόγιον 1837-1845 – Πραγματεία κατὰ τοῦ Φαλλμεράϋερ ατελής, Αθήνα 2010. [28] Μέντωρ 91, 2009, 7-34 και Μέντωρ 129, 2023, 3-125. [29] Μέντωρ 126, 2022, 3-62. [30] Β. Χ. Πετράκος, Βασίλειος Λεονάρδος (1857-1930), Αθήνα 2019· βλ. και Μέντωρ 123, 2019, 1-140, όπου και δημοσίευση της αλληλογραφίας του Λεονάρδου με τον Friedrich Hiller von Gaertringen, επιγραφικό και εκ των εκδοτών των Inscriptiones Graecae. [31] Β. Χ. Πετράκος, Παναγιώτης Α. Σταματάκης, Βίος και έργο, Αθήνα 2022. [32] Τεύχη του Μέντορος είναι αφιερωμένα μεταξύ άλλων στον Σπύρο Ιακωβίδη (109, 2014), αλλά και στην ιστορία της Αρχαιολογικῆς Εφημερίδος, (103, 2012), και ένας συλλογικός τόμος παρουσιάζει το έργο του Γεωργίου Μυλωνά (Γεώργιος Εμμ. Μυλωνάς, Βίος και έργο, 1898-1988, Αθήνα 2013). [33] Μέντωρ 111, 2015. Πολύ κατατοπιστικά για την προσωπικότητα του Μαρινάτου και τη στάση του επί δικτατορίας είναι όσα διαβάζει κανείς στο «Αναδρομή στα ξεχασμένα», Μέντωρ 127, 2022, 82-101. [34] Οι επιστολές δημοσιεύονται στο Βασίλειος Λεονάρδος (1857-1930), Αθήνα 2019, σελ. 19 και 21. Ο Κ. Ρωμαίος (1874-1966), από τους σημαντικότερους ανασκαφείς και μελετητές της αρχαίας τέχνης, ήταν ο πρώτος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο Δημήτριος Σταυρόπουλος (1872-1919) ήταν έφορος αρχαιοτήτων Δήλου και Μυκόνου. Ο Φρειδερίκος Βερσάκης (1880-1921) διετέλεσε Έφορος Αρχαιοτήτων Κερκύρας. Για τον Αρβανιτόπουλο βλ. σημ. 3. [35] Α. Χανιώτης, «Φάμα Σπυρίδωνος Μαρινάτου. Η ιστορία της ελληνικής αρχαιολογίας ως προφορική ιστορία», Μέντωρ 111, 2015, 101-114. [36] Μέντωρ 127, 2022, 3. [37] Β. Χ. Πετράκος, Ημερολόγιο Αρχαιολογικό: Τα χρόνια του Καποδίστρια, 1828-1832, τόμ. Ι, Αθήνα 2015, 450. [38] Β. Χ. Πετράκος, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία: οι πρώτες δεκαετίες, 1837-1989, Αθήνα 2019, 345. [39] Μέντωρ 127, 2022, 6.

Το πάθος των αρχαιολόγων και τα πάθη της αρχαιολογίας

Σύνδεση