Η Αρχαιολογική Εταιρεία και ο θεσμός του Γενικού Γραμματέως

Η Αρχαιολογική Εταιρεία ιδρύθηκε στις 6 Ιανουαρίου 1837, λίγα χρόνια μετά από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1832. Ήταν ακόμη μια άγρια εποχή. Η Ελλάδα του 1837 ήταν ένας τόπος κατεστραμμένος από έναν γιγάντιο απελευθερωτικό αγώνα. Όλα έπρεπε να γίνουν από την αρχή: οι κρατικές Υπηρεσίες, τα σχολεία, τα Πανεπιστήμια, τα Μουσεία. Την ίδια χρονιά με την Αρχαιολογική Εταιρεία, το 1827, τον Απρίλιο, ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο και τρεις μήνες πριν, στο τέλος του 1836, η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, ακριβώς για να μορφώσει δασκάλες απαραίτητες σε μια χώρα αγραμμάτων που μόλις έβγαινε από την βαρβαρότητα. Έπρεπε να γίνουν και ανασκαφές, να βρεθούν τα αρχαία –τα περισσότερα ήταν γνωστά μόνο από κείμενα αρχαίων συγγραφέων– και να ταυτιστούν. Μαζί με τις άλλες Υπηρεσίες, το 1834 είχε ιδρυθεί και η Αρχαιολογική Υπηρεσία, αλλά ήταν μονοπρόσωπη. Μετά από τους Βαυαρούς Ά. Βάισενμπουργκ και Λ. Ρος, τη θέση του Εφόρου κατείχε από το 1836 ο Κυριακός Πιττάκης που είχε μεγάλη αγάπη για τα αρχαία αλλά ελάχιστες γνώσεις. Υπήρχε μεγάλη ένδεια πόρων, αλλά κυρίως έμψυχου υλικού, μορφωμένων ανθρώπων. Κι ενώ η Ελλάδα προσπαθούσε να συγκροτηθεί, ένας άνεμος ρομαντικού κλασικισμού διέτρεχε την Δυτική Ευρώπη του 19ου αιώνα. Ένα καινούριο ενδιαφέρον είχε δημιουργηθεί για την άγνωστη, εξιδανικευμένη βέβαια, αρχαιότητα, μια στροφή για τη μελέτη της τέχνης και της ιστορίας της. Το ενδιαφέρον αυτό στήριζαν και διοχέτευαν οι Ακαδημίες και οι φιλογνωστικές Εταιρείες –οι Sociétés Savantes– που ιδρύονταν τότε. Η Ελλάδα ήταν η κατ’ εξοχήν χώρα που ενσάρκωνε τα αρχαία ιδανικά. Μέσα στο πνεύμα της δυσπραγίας όσον αφορά τις αρχαιότητες που επικρατούσε στην Ελλάδα και συγχρόνως του ενθουσιασμού για την ελευθερία που επιτέλους ήρθε, ιδρύθηκε η Αρχαιολογική Εταιρεία. Κυρίως όμως η Εταιρεία γεννήθηκε από την ανάγκη και την ανησυχία που ένιωσε μία ομάδα λογίων και θεωρούσε ότι η ανεύρεση των αρχαίων είχε πρωταρχική σημασία. Έπρεπε τα αρχαία μνημεία να βγουν στο φως, γιατί αυτά θα έδιναν αψευδείς τίτλους συνέχειας σ’ ένα λαό που αναδυόταν από την αφάνεια, και η μελέτη τους θα βοηθούσε την Ελλάδα να λάβει μία θέση επιστημονική και πνευματική μέσα στην Ευρώπη και να πλησιάσει τη Δύση. Έπρεπε να φανερωθεί το παρελθόν της Ελλάδας και να γραφτεί η ιστορία της. Κι αυτό θα ήταν δυνατό μόνο αν τα μνημεία μπορούσαν να ταυτιστούν με τις περιγραφές που έδιναν οι αρχαίοι συγγραφείς, τους οποίους η υπόλοιπη επιστημονική Ευρώπη γνώριζε πολύ καλά. Την πρωτοβουλία για τη δημιουργία της Εταιρείας είχε ένας Έλληνας της διασποράς που ζούσε στη Βιέννη, ο Βαρώνος Κωνσταντίνος Μπέλλιος που γνώριζε τον Πιττάκη. Στις 5 Ιανουαρίου 1837 συναντήθηκαν ο Μπέλλιος με τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, τον δικαστικό Νικόλαο Φωτίλα και τον Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό στο σπίτι του τελευταίου και αποφάσισαν την ίδρυση μιας Εταιρείας «περί ανασκαφής και ανακαλύψεως αρχαιοτήτων». Την επόμενη μέρα, στις 6 Ιανουαρίου, η ομάδα αυτή συναντήθηκε με τον Πιττάκη, τον Gropius, τον Κοκκώνη (Πρόεδρο της Φιλεκπαιδευτικής), τον Θεόκλητο Φαρμακίδη και ορισμένους άλλους. Συγκεντρώθηκαν έτσι 15 ιδρυτικά μέλη που είχαν τις ίδιες ιδέες και αποφάσισαν να ζητήσουν από την Κυβέρνηση άδεια για την σύσταση μιας Εταιρείας που θα έχει ως έργο «την ανεύρεσιν και ανέγερσιν των μνημείων της προπατορικής τέχνης». Υπέγραψαν αμέσως την εισηγητική έκθεση και τον Οργανισμό που είχε ήδη καταστρώσει ο Ραγκαβής. Ο Νερουλός ετοίμασε την εισήγηση προς την Κυβέρνηση και την ίδια μέρα, 6 Ιανουαρίου, την παρουσίασαν στον βασιλέα Όθωνα, συγκεκριμένα στην Αντιβασιλεία. Πάνω: Λαχνός της κλήρωσης του 1882 υπέρ των Αρχαιοτήτων, της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Κάτω: Λαχνός της κλήρωσης του 1883. (ΑΑΕ, αρχείο Λαχείου). Η Εταιρεία είχε και έχει μια ιδιότυπη νομική θέση. Για την ίδρυσή της χρειαζόταν βασιλικό διάταγμα, και ως επιστημονικό ίδρυμα επί θεσμικού επιπέδου είχε από το Κράτος το δικαίωμα να διαχειρίζεται και να παρεμβαίνει σε όλα τα αρχαιολογικά θέματα, πράγμα που έκανε επί πολλές δεκαετίες. Με το διάταγμα η Εταιρεία ανέλαβε την ανεύρεση με ανασκαφές των λειψάνων της αρχαιότητας, τη μελέτη τους και την αναστήλωσή τους. Αυτός ήταν και είναι ο σκοπός της. Το έργο αυτό ανέλαβε τότε μόνη της έχοντας ως μέλη τους εξοχότερους λογίους της εποχής, φιλολόγους και ιστορικούς, αλλά στηρίχτηκε και σε ολόκληρη τη μορφωμένη ελληνική κοινωνία. Ξεκίνησε με ενθουσιασμό και πρώτο μέλημά της ήταν η ανασκαφή της Ακρόπολης που ήταν τότε καλυμμένη με βυζαντινά και τουρκικά κτίσματα. Μεθοδικά συνεχίστηκαν ανασκαφές στον Κεραμεικό, το θέατρο του Διονύσου, τη βιβλιοθήκη του Αδριανού. Η δραστηριότητα επεκτάθηκε στην Αττική στον Ραμνούντα, στην Ελευσίνα με το περίφημο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, στο Σούνιο και πέρα από την Αττική στη Βοιωτία με τις ανασκαφές του Σταματάκη και τη δίωξη της τυμβωρυχίας που λυμαινόταν την περιοχή. Ακολούθησαν οι διάσημες ανασκαφές των Μυκηνών και της Επιδαύρου. Από το 1837 η Αρχαιολογική Εταιρεία έχει εκτελέσει πάνω από χίλιες ανασκαφές και συνηθέστατα αγόραζε και τα οικόπεδα όπου επρόκειτο να γίνουν. Η Εταιρεία έχει την εξέχουσα τιμή ότι αυτή ανακάλυψε τα μεγάλα μνημεία πάνω στα οποία στηρίχθηκε η γνώση και η έρευνα της αρχαιότητας. Ορισμένες από τις παλιές της ανασκαφές έχει διατηρήσει ως σήμερα. Πολλές έχει μεταβιβάσει στο Κράτος βαθμηδόν, και σε συνάρτηση με τη στελέχωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ιδίως μετά από το 1960 που υπάρχει πια μια πλούσια και οργανωμένη Υπηρεσία. Η Εταιρεία, σύντομα μετά από την ίδρυσή της, άρχισε ν’ αγοράζει αρχαία για να περιορίσει την λαθραία εξαγωγή τους· επίσης, με κάθε τρόπο παρεμπόδιζε την ανέγερση οικοδομών κοντά σε αρχαιότητες, με τον σκοπό να σταματήσει η συνεχής λατόμευση των αρχαίων μνημείων. Τέλος, μέσα στο πλαίσιο του πολιτιστικού της έργου χορηγούσε υποτροφίες σε νέους αρχαιολόγους για να σπουδάσουν στο εξωτερικό και ν’ αποκτήσει η Υπηρεσία ικανά στελέχη. Παράλληλα με τις ανασκαφές, τον 19ο αιώνα συγκροτούνται και τα πρώτα Μουσεία της Εταιρείας, το Μουσείο στο κτίριο του Πανεπιστημίου, ένα άλλο στο Βαρβάκειο Λύκειο και ένα τρίτο στο Πολυτεχνείο, όπου εκτέθηκαν για πρώτη φορά τα ευρήματα του Σλήμαν από τις Μυκήνες. Τα ευρήματα που φυλάσσονταν σε όλα τα Μουσεία της Εταιρείας παραδόθηκαν στο Εθνικό Μουσείο όταν αυτό ιδρύθηκε το 1892 και σήμερα αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των εκθεμάτων του. Η Εταιρεία επίσης έχτισε και Μουσεία, όπως το πολυσυζητημένο τελευταία Μουσείο της Χαιρώνειας, τα οποία στη συνέχεια δώρισε στο Κράτος. Κύριο χαρακτηριστικό της Αρχαιολογικής Εταιρείας είναι ότι εξαρχής ήταν και συνεχίζει να είναι ανεξάρτητη από το Κράτος, με το οποίο έχει έρθει αρκετές φορές σε σύγκρουση για ζητήματα που αφορούν την προστασία και τη διατήρηση των αρχαίων. Την Αρχαιολογική Εταιρεία διοικεί άμισθο ενδεκαμελές Συμβούλιο, το οποίο ανανεώνεται ανά τριετία. Οι εταίροι είναι το κυρίαρχο Σώμα. Τα μέλη είναι «εταίροι» και όχι «φίλοι», πράγμα που σημαίνει ότι με την Γενική Συνέλευση συμμετέχουν στη διοίκηση και την πολιτική της Εταιρείας. Είναι ετερόκλητοι, πολλοί αρχαιολόγοι αλλά και λογοτέχνες, νομικοί, επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, πολιτικοί όπως ο Ελ. Βενιζέλος και ο Χαρ. Τρικούπης, ή απλά φιλάρχαιοι. Από τα πρώτα μέλη ήταν οι αγωνιστές του 1821, ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης, ο Ανδρ. Μιαούλης, ο Αλέξ. Μαυροκορδάτος κ.ά. Πρώτος Πρόεδρος ήταν ο Ιάκ. Ρίζος Νερουλός, υπουργός Εξωτερικών και Παιδείας και πρώτος Γραμματεύς ο Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, καθηγητής αρχαιολογίας, ποιητής, πεζογράφος, διπλωμάτης. Υπήρχαν διάσημοι Πρόεδροι, όπως ο Πρωθυπουργός Ιω. Κωλέττης ή ο Φίλιππος Ιωάννου και δραστήριοι Γραμματείς, ο Στέφανος Κουμανούδης, ο Παν. Καββαδίας και αργότερα ο Αν. Ορλάνδος, πολυγραφότατος και πολύπλευρος, κορυφαίος στη μελέτη της αρχαίας και βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Ο Πρόεδρος αντιπροσωπεύει την Εταιρεία προς τα έξω, υπογράφει και χειρίζεται τα οικονομικά θέματα, αλλά η κομβική θέση είναι του Γενικού Γραμματέως που έχει στα χέρια του και στην ευθύνη του όλη τη διοίκηση αφ’ ενός και τις αρχαιολογικές υποθέσεις αφ’ ετέρου, που είναι και το αντικείμενο της Εταιρείας, μαζί με τις άλλες δραστηριότητες, το Αρχείο, τη Βιβλιοθήκη και τις εκδόσεις. Η θέση αυτή δημιουργεί τριβές, διεκδικήσεις και αντιζηλίες οι οποίες ενίοτε καταλήγουν σε μεγάλες κρίσεις που έχουν το χαρακτηριστικό ότι πάντα ξεκινούσαν από μέσα. Τα ιδρύματα, όπως και η ιστορία, προχωρούν με κρίσεις. Η Αρχαιολογική Εταιρεία, τόσο στενά συνδεομένη με την ιστορία της Ελλάδας και τα αρχαία της, δεν εξαιρείται. Η πρώτη κρίση εκδηλώθηκε το 1851 με τη σύγκρουση ανάμεσα στον Ραγκαβή και τον Πιττάκη για επιστημονικούς λόγους και την επιλογή συνεργατών. Ο Πιττάκης είχε δημιουργήσει την κλίκα του, είχε προσεταιρισθεί τον Πρόεδρο. Ο Ραγκαβής παραιτήθηκε. Αυτό ήταν ένα ανασταλτικό στοιχείο, γιατί η Εταιρεία έχασε έναν ικανό Γραμματέα. Ακολούθησε μια περίοδος ύφεσης. Δεύτερη κρίση το 1894, επί Γραμματείας Στεφάνου Κουμανούδη. Ο Π. Καββαδίας, μέλος του Συμβουλίου και Διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας εποφθαλμιούσε τη θέση. Με πρόσχημα την ανωμαλία σε διάφορα λογιστικά θέματα προκάλεσε εκλογές. Ο Κουμανούδης όμως εξελέγη πανηγυρικά, αλλά λίγες μέρες αργότερα αηδιασμένος παραιτήθηκε, και ο Καββαδίας έγινε Γενικός Γραμματεύς. Η αντίδραση όμως ήταν μεγάλη και τελικά αναγκάστηκε ν’ αποχωρήσει. Το επεισόδιο Καββαδία ήταν το πρώτο ανάμεσα στην Εταιρεία και το αρμόδιο Υπουργείο. Το 1988 ξέσπασε η τρίτη κρίση και μεγάλη. Ο Γενικός Γραμματεύς την πλήρωσε με τη ζωή του. Με φιλοδοξίες για τη θέση, μια συγκεκριμένη ομάδα δημιούργησε αναταραχή και κατηγορητήριο εναντίον του Γραμματέως για υποτιθέμενο «παράνομο τρόπο διαχείρισης πιστώσεων». Ο οικονομικός έλεγχος τον δικαίωσε εντελώς, αλλά ηλικιωμένος, ψυχικά πιεσμένος και απογοητευμένος ο Γ. Μυλωνάς δεν άντεξε. Οι εκλογές που ακολούθησαν ανέδειξαν ένα νέο Συμβούλιο και έναν νέο Γενικό Γραμματέα που έτυχε γενικής αποδοχής. Αυτός ανέλαβε ν’ αποκαταστήσει το κύρος της Εταιρείας, να επαναφέρει την ομόνοια στο διχασμένο προσωπικό και να εξασφαλίσει τη λειτουργία της επάνω σε νέες βάσεις. Ο Βασίλειος Πετράκος γνώριζε την Εταιρεία από πολύ νέος, είχε γίνει εταίρος ήδη το 1959. Πιθανότατα είχε σκεφθεί, όπως και πολλοί άλλοι αρχαιολόγοι τότε, ότι η Εταιρεία άνοιγε ένα ευρύ πεδίο για επιστημονική δραστηριότητα. Ιδιαίτερα μάλιστα οι αρχαιολόγοι της Υπηρεσίας μπορούσαν και μπορούν μέσω της Εταιρείας να συνεχίσουν το έργο τους και μετά από την συνταξιοδότηση. Το 1988, μετά από 150 χρόνια συντηρητικής νοοτροπίας και διοίκησης, τα πράγματα άλλαξαν και ο αναπόφευκτος παλιός πατερναλισμός έδωσε τη θέση του στον εκσυγχρονισμό. Επιτυχημένος Έφορος των Αρχαιοτήτων με σπουδαίο ανασκαφικό έργο, άψογο παρελθόν μακριά από κλίκες και εξαρτήσεις και πολύ εργατικός, ο νέος Γενικός Γραμματεύς αναμόρφωσε την Αρχαιολογική Εταιρεία και την προσάρμοσε στις νέες προκλήσεις. Και πρώτα στο κτίριο. Το εμβληματικό κτίριο, Πανεπιστημίου 22, η έδρα της Εταιρείας, πήρε τη σημερινή του μορφή. Παρουσίαζε μεγάλες ανάγκες με πρωταρχική την εξεύρεση χώρου για να στεγαστούν οι διοικητικές υπηρεσίες, το Αρχείο, τα Δημοσιεύματα κ.λπ. Για τον σκοπό αυτό εφαρμόστηκε μία γενική αναδιάρθρωση. Ανακτήθηκε ο 5ος όροφος και εκεί δημιουργήθηκαν τα γραφεία της Διοίκησης πλήρως εξοπλισμένα. Καταργήθηκε ο ξενώνας που λειτουργούσε στον 4ο όροφο ως χώρος φιλοξενίας Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, μια πεπαλαιωμένη αντίληψη με όσα προβλήματα αυτή συνεπάγεται, και τον όροφο κατέλαβε το Αρχείο για το οποίο θα γίνει λόγος πιο κάτω. Οργανώθηκε το σύστημα εισόδου και υποδοχής της Εταιρείας με ειδικευμένο προσωπικό. Διαμορφώθηκε εξαιρετική αίθουσα εκθέσεων που φιλοξενεί αρχαιολογικές εκδηλώσεις, με τελευταία την έκθεση φωτογραφιών του σπουδαίου φωτογράφου Ρόμπερτ Μακέιμπ. Διαμορφώθηκαν επίσης οι υπόγειοι χώροι και λειτουργούν σήμερα ως depot της Βιβλιοθήκης και αποθήκες βιβλίων. Παράλληλα, η περιουσία της Εταιρείας αυξήθηκε σημαντικά με δωρεές και κληροδοτήματα, αλλά κυρίως με την ανέγερση του μεγάρου στην Λεωφόρο Συγγρού επετεύχθη η οικονομική αυτονομία της. Πέρα όμως από την επίλυση των τεχνικών θεμάτων, υπήρχε –και υπάρχει– ο μεγάλος τομέας που αφορά το πνευματικό περιεχόμενο της Εταιρείας. Ένα μεγάλο επίτευγμα του νέου Γενικού Γραμματέως ήταν η συγκρότηση, η συντήρηση και η οργάνωση του Αρχείου της Εταιρείας, ενός τεράστιου αρχείου που χρονολογείται από το 1837 και περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδων φωτογραφίες, έγγραφα, ημερολόγια αρχαιολόγων, καθώς επίσης και χιλιάδες σχέδια και χάρτες. Η συντήρηση και η μελέτη των αρχείων είναι μια σχετικά νέα επιστήμη στην Ελλάδα και έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα την τελευταία πεντηκονταετία. Ιδρύματα και οργανισμοί κάτοχοι αρχείων έχουν όλοι βρεθεί μπροστά στο μεγάλο πρόβλημα που αποτελεί η συλλογή, η συντήρηση και η διευθέτηση του υλικού, θέματα για τα οποία οι παλαιότερες διοικήσεις δεν είχαν περίπου κανένα ενδιαφέρον. Γι’ αυτό και πολλά αρχεία έχουν καταστραφεί ή πεταχτεί, έγγραφα έχουν γίνει χαρτί περιτυλίγματος, ενώ υπάρχουν βέβαια και τα δανεικά κι αγύριστα, περίπτωση από την οποία η Εταιρεία έχει υποφέρει πολύ. Στην Εταιρεία η συγκρότηση του Αρχείου ήταν εξαιρετικά επίπονη, γιατί ποτέ κανείς δεν είχε ασχοληθεί προηγουμένως. Φωτογραφίες πολύτιμες ήταν πεταμένες σε υπόγεια, ημερολόγια σκόρπια, έγγραφα, χάρτες φύρδην μίγδην τυλιγμένοι σε ρολά με εφημερίδες. Σήμερα όλα έχουν συντηρηθεί, τοποθετηθεί σε ειδικές συσκευασίες ή πλαισιωθεί και καταλογογραφηθεί – ήταν έργο χρονοβόρο αλλά ανταποδοτικό. Το Αρχείο εμπλουτίζεται συνεχώς με δωρεές επώνυμες, αλλά και ορισμένες ανώνυμες, δωρητών που δεν επιθυμούν ν’ αναφέρονται. Τέλος, μεγάλο μέρος του έχει ψηφιοποιηθεί και βρίσκεται στο διαδίκτυο. Άλλος μεγάλος στόχος είναι οι εκδόσεις, μια πολύ σημαντική δραστηριότητα της Εταιρείας την οποία ο Γενικός Γραμματεύς θέλησε και ανέπτυξε θεαματικά, γιατί πιστεύει στη σπουδαιότητα της δημοσίευσης μελετών και ανασκαφών. Στα πρώτα 150 χρόνια της Εταιρείας είχαν δημοσιευθεί 101 βιβλία. Από το 1988 ως σήμερα, μέσα σε 35 χρόνια, τυπώθηκαν πάνω από 250. Ο κατάλογος των δημοσιευμάτων (ΒΑΕ) έχει φθάσει στον αριθμό 351. Παράλληλα εκδίδονται ανελλιπώς κάθε χρόνο η Αρχαιολογική Εφημερίς, τα Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας, το Έργον και δύο φορές τον χρόνο το ιστοριοδιφικό περιοδικό Ο Μέντωρ. Ένας άλλος τομέας ευθύνης που απαιτεί συνεχή φροντίδα είναι η Βιβλιοθήκη, η μεγάλη ιστορική και αρχαιολογική βιβλιοθήκη της Εταιρείας που αριθμεί περισσότερους από 100.000 τόμους και είναι η μόνη ελληνική βιβλιοθήκη με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Όταν ανέλαβε η νέα Διοίκηση το 1988, η Βιβλιοθήκη είχε φθάσει στο κρίσιμο σημείο που φθάνουν τα πράγματα όταν δεν μπορούν να προχωρήσουν άλλο με την υπάρχουσα κατάσταση και πρέπει ή να αλλάξουν ή να περιθωριοποιηθούν. Και άλλαξαν εκ βάθρων. Έφυγε το παλαιάς, πελατειακής νοοτροπίας, δυσκίνητο προσωπικό και ήλθαν καινούρια πρόσωπα με επαγγελματισμό και γνώσεις. Μια σπουδαία δωρεά επέτρεψε τη μετάβαση στον ψηφιακό κόσμο, τη δημιουργία ηλεκτρονικού καταλόγου και τη σύνδεση με τις συναφείς βιβλιοθήκες παγκοσμίως. Η Βιβλιοθήκη απορροφά ένα σοβαρό τμήμα του προϋπολογισμού της Εταιρείας, διότι εμπλουτίζεται συνέχεια. Πλήθος βιβλίων με αρχαιολογικά και ιστορικά θέματα εκδίδονται συνέχεια, ίσως όσο ποτέ άλλοτε, και μόνο η συνεχής επαγρύπνηση εξασφαλίζει την επικαιρότητα στη βιβλιογραφία. Ο Γενικός Γραμματεύς ευνόησε και άλλες δραστηριότητες, όπως τις βιβλιαγορές στις οποίες διατέθηκαν βιβλία προερχόμενα από τα αποθέματα της Εταιρείας ή από δωρεές, σε πολύ χαμηλές τιμές, πράγμα που διευκόλυνε ιδιαίτερα το νεανικό αγοραστικό κοινό αλλά και την ίδια την Εταιρεία για την ευκαιρία αποσυμφόρησης της αποθήκης της. Παράλληλα συνεχίστηκε η παράδοση να διατίθενται δωρεάν δημοσιεύματα στις αρχαιολογικές Εφορείες και τα Μουσεία. Αναβίωσε με μεγάλη επιτυχία η Σχολή Διδασκαλίας της Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας. Την τελευταία εικοσαετία εκατοντάδες μαθητές παρακολούθησαν μία σειρά 17 δίωρων μαθημάτων με διαφορετικό θέμα κάθε χρόνο. Άνοιξε το βήμα της Εταιρείας και δίδαξαν περισσότεροι από 150 διαφορετικοί καθηγητές. Ένα ίδρυμα κλειστό ανοίχτηκε στο κοινό και ο ίδιος ο Γενικός Γραμματεύς προλόγιζε και παρακολουθούσε τα μαθήματα. Άφησα τελευταία δύο σπουδαία θέματα που χειρίζεται ο Γενικός Γραμματεύς, την έρευνα και τις ανασκαφές. Η Εταιρεία εποπτεύει περίπου 17 ή 18 ανασκαφές ετησίως και, όπως ήδη έγινε λόγος, ορισμένες είναι παλιές, ενώ άλλες έχουν ξεκινήσει σε νεότερα χρόνια. Ορισμένες τελειώνουν, έστω προσωρινώς, και προχωρούν στη δημοσίευση, ενώ εν τω μεταξύ έρχονται καινούριες. Όλες παρακολουθούνται στενά και τα αποτελέσματα δημοσιεύονται στα Πρακτικά κάθε χρόνο. Στον τομέα της έρευνας έχουν εκπονηθεί σημαντικές μακρόπνοες μελέτες: το «Συμπλήρωμα των επιτυμβίων μνημείων της Αττικής», το «Αρχείο Μνημείων της Αττικής» (ΑΡΜΑ) σε επτά τόμους και ο «Θρησκευτικός Άτλας των Δήμων της Αρχαίας Αττικής». Στο ερευνητικό πεδίο υπάρχουν κι άλλα θέματα για να υλοποιηθούν βαθμηδόν, σε συνάρτηση με την οικονομική ευχέρεια λόγω του υψηλού κόστους σε χρήμα και ανθρώπινο δυναμικό. Ο ίδιος ο Γενικός Γραμματεύς υπήρξε εξαιρετικά δραστήριος στους δύο τομείς που ανέφερα. Κατά το διάστημα της θητείας του έχει δημοσιεύσει τον εντυπωσιακό αριθμό των 30 τόμων –δεν περιλαμβάνονται άρθρα ούτε το περιοδικό Ο Μέντωρ που επιμελείται μόνος του– που πραγματεύονται θέματα από την αρχαιότητα έως σήμερα, από τις επιγραφές του Ωρωπού έως το ζήτημα των αρχαίων κατά την Κατοχή. Αλλά και τη μεγάλη ανασκαφή στον Ραμνούντα συνέχισε κατά τη διάρκεια της Γραμματείας του και την έκλεισε το 2001 θεωρώντας ότι έφθασε σε ένα σημείο όπου η έρευνα είχε ολοκληρωθεί. Το επιστημονικό του έργο όμως θα περιγραφεί σε άλλα άρθρα του παρόντος αφιερώματος. Και παρ’ όλη τη δραστηριότητα, το 2002 ξέσπασε η τέταρτη κρίση στην Αρχαιολογική Εταιρεία. Ξεκίνησε κι αυτή από μέσα, με τη διαφωνία Προέδρου και Γραμματέως για την προσαρμογή σε μια αναγκαία αυστηρή οικονομική πολιτική. Το θέμα πήρε διαστάσεις, δημιουργήθηκαν αντιζηλίες και φιλοδοξίες για τη θέση του Γραμματέως. Στη διαμάχη ενεπλάκη και η τότε Κυβέρνηση που μνησικακούσε εναντίον της Εταιρείας για τις αντιδράσεις της σε αρχαιολογικά θέματα. Η υπόθεση κατάληξε στα δικαστήρια. Προκηρύχθηκαν εκλογές. Το Συμβούλιο, ο Γενικός Γραμματεύς και νέος Πρόεδρος εξελέγησαν με απόλυτη πλειοψηφία και όλα ξαναπήραν τον δρόμο τους. Ο Βασίλειος Πετράκος κράτησε την ψυχραιμία του, οι εταίροι τον στήριξαν. «Όταν είσαι καθαρός» –του είχε πει κάποτε ο Ι. Κοντής, Γενικός Διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας– «δεν φοβάσαι τίποτε». Δεν το ξέχασε ποτέ. Οι άνθρωποι κρίνονται από τα έργα τους και ο τιμώμενος στην έκδοση αυτή έχει μεγάλο έργο. Αλλά δεν έγιναν όλα μονομιάς. Προχώρησε σιγά, μεθοδικά και χρειάστηκε κόπος. Δεν επεζήτησε τις μεγάλες ξαφνικές τομές αλλά την αλλαγή στην ώριμη στιγμή. Σε ένα ίδρυμα τόσο παλιό μ’ ένα πλούσιο βαρύ παρελθόν, με πρόσωπα που ενσαρκώνουν την ίδια την ιστορία της Ελλάδος, ο σεβασμός στην παράδοση είναι απαραίτητος και είναι θέμα ισορροπίας ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό, την εξωστρέφεια και την παράδοση σε μία χώρα που προσπαθεί να τη δημιουργήσει. Ο Βασίλειος Πετράκος έχει χαρακτήρα δύσκολο και αυστηρό, είναι όμως δίκαιος και φέρεται ίσα σε όλους κι όπως αξίζει στον καθένα, κι όλοι το ξέρουν. Η πόρτα του είναι πάντα ανοιχτή για ένα δίκαιο αίτημα, κάθε σωστή πρόταση ή καλή μελέτη. Η πρόσβαση είναι εύκολη, αλλά υπάρχει πάντα μία αδιόρατη διαχωριστική γραμμή που εμποδίζει την οικειότητα στη σχέση μαζί του. Έτσι πορεύτηκε πάντα στην Εταιρεία, έτσι και στην Ακαδημία όπου ήταν επίσης Γενικός Γραμματεύς. Και υπήρξαν κι εκεί μεγάλα θέματα, τα οποία θα θίξουν άλλοι συντελεστές του αφιερώματος αυτού. Είχε κι εκεί συναίσθηση της κληρονομιάς και του θεσμού αλλά και της αποστολής του ακαδημαϊκού. Γυρίζοντας πίσω στην αρχή του άρθρου και μετά από έναν κύκλο προσώπων και πραγμάτων, παρατηρούμε ότι ιδεολογικά οι επιδιώξεις της Αρχαιολογικής Εταιρείας είναι πάντα οι ίδιες: η ανακάλυψη, η μελέτη, η διάσωση των αρχαίων μνημείων αλλά και του ιστορικού τοπίου που είναι μια νέα επιτακτική ανάγκη μέσα στην πρόκληση της μεγάλης τεχνολογικής προόδου. Στην Αρχαιολογική Υπηρεσία τη διοίκηση ασκεί ο Υπουργός, πρόσωπο που έχει πολιτική ιδιότητα και φυσικά τις δικές του πολιτικές επιλογές. Είναι χαρακτηριστικό, ότι από το 1837 έως σήμερα η Υπηρεσία είχε 327 Υπουργούς (31 από το 1988), ενώ η Αρχαιολογική Εταιρεία, ανεξάρτητη από τα πολιτικά δρώμενα, μόνο 11 Γραμματείς και κατά κανόνα τους κορυφαίους της αρχαιολογικής επιστήμης.

Η Αρχαιολογική Εταιρεία και ο θεσμός του Γενικού Γραμματέως

Σύνδεση