Ο Βασίλειος Πετράκος και οι επιγραφές του Ωρωπού

Την 3η Απριλίου 1929, μετά από μια συνεδρίαση της Τάξης Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, ο Βιλαμόβιτς[1] ήρθε στο δωμάτιο αριθ. 49 του κτιρίου της Ακαδημίας στην οδό Unter den Linden, την έδρα των Inscriptiones Graecae (IG) και του αρχείου τους από το 1914 έως σήμερα. Εκεί τον περίμενε ο νεοδιορισμένος επιστημονικός υπεύθυνος Γκύντερ Κλάφενμπαχ.[2] Σε ένα μικρό σημειωματάριο ο Κλάφενμπαχ κατέγραψε με προσοχή όσα του είπε ο 81χρονος Πρόεδρος της Επιγραφικής Επιτροπής της Πρωσικής Ακαδημίας σχετικά με τον σχεδιασμό των επιμέρους τόμων των IG. Για τον τόμο IG VII αναφέρει: «Η ωραιότερη αποστολή! Πρέπει να ξαναγίνει. Ιδιομορφίες της διαλέκτου που είναι διαφορετική στη βόρεια και τη νότια Βοιωτία. Εισαγωγικά σημειώματα για τις επιμέρους πόλεις. Απαραίτητα τα δικά μου ταξίδια!». Το μνημειώδες σύνταγμα των βοιωτικών επιγραφών που είχε εκδώσει περίπου σαράντα χρόνια νωρίτερα ο Βίλελμ Ντίτενμπέργκερ,[3] στηριγμένος στα απόγραφα του Λόλλινγκ,[4] είχε κυκλοφορήσει το 1892 με τον τίτλο Corpus Inscriptionum Graeciae septentrionalis, αλλά από το 1903 είναι γνωστό με την ονομασία IG VII. Στο μεταξύ, είχε ξεπεραστεί όχι μόνο λόγω των εξαιρετικά πολυάριθμων νέων ευρημάτων, αλλά και επειδή ολόκληρη η δομή του τόμου είχε επικριθεί ήδη αμέσως μετά τη δημοσίευσή του. Ο ίδιος ο Βιλαμόβιτς είχε γράψει τον Νοέμβριο του 1892 στον πεθερό του Τέοντορ Μόμσεν[5] ότι ήταν ευγνώμων για τον τόμο που του είχε προσφέρει η Ακαδημία, συμπληρώνοντας: «αλλά όσο κι αν χαίρομαι που τον έχω, είμαι σοκαρισμένος από το χαμηλό επίπεδο αυτού που επιτεύχθηκε. Λείπει αυτό που υποτίθεται ότι θα πρόσφερε η συλλογή, π.χ. ο κατάλογος των βοιωτών αρχόντων, η συλλογή των αξιωματούχων που μαρτυρούνται κ.ο.κ.». Την κρίση αυτή συμμεριζόταν απόλυτα ο Μόμσεν: «Η σκληρή σας κρίση για τον τόμο του Ντίτενμπέργκερ, αγαπητέ Βιλαμόβιτς, είναι δυστυχώς, απόλυτα δικαιολογημένη. Όλο και περισσότερο αντιμετωπίζει το ζήτημα με ελαφρότητα και καταλήγει σε απλή συλλογή. Δεν είναι αυτός ο δρόμος που έδειξε ο Μπεκ».[6] Το 1929 Ο Βιλαμόβιτς μετέτρεψε αυτή τη σκληρή κρίση σε καθήκον. Απέκλεισε την έκδοση απλώς ενός συμπληρώματος των IG VII, παρότρυνε την πραγματοποίηση ταξιδιών και αυτοψίας και ζήτησε οι επιγραφές να εκδίδονται κατά πόλεις, με χωριστά ευρετήρια για την καθεμιά και δικούς της fasti (συλλογή όλων των μαρτυριών από τους αρχαίους συγγραφείς). Ήδη την ίδια χρονιά ὁ Φρήντριχ Σόμπερ[7] άρχισε να επεξεργάζεται τα απόγραφα, αλλά οι πολιτικές συνθήκες, ο πόλεμος, η μεταπολεμική περίοδος και η διαίρεση της Ευρώπης δεν επέτρεψαν την υλοποίηση του έργου. Έτσι έχουν μείνει στο αρχείο των IG μόνο πολλά κουτιά με σημειώσεις, μάρτυρες των μάταιων προσπαθειών του Σόμπερ. Αμφιάρειον Ωρωπού. Λήψη κατά τη διάρκεια των ανασκαφών από τον Βασίλειο Λεονάρδο. Αρχείο Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ο Βασίλειος Πετράκος μάλλον δεν γνώριζε τίποτα από αυτά, όταν το 1957 ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Αττικής Ιωάννης Παπαδημητρίου του ανέθεσε τη σύνταξη καταλόγου των επιγραφών του Αμφιάρειου στον Ωρωπό. Τις επόμενες δεκαετίες αυτός ο κατάλογος έγινε η βάση για τη διδακτορική του διατριβή και στη συνέχεια διευρύνθηκε σε πλήρες σύνταγμα των επιγραφών του Ωρωπού. Λόγω των πολλών καθηκόντων του στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, η πρόοδος της εργασίας ήταν αργή. Όμως ο Πετράκος ξαναδιάβασε όλες τις επιγραφές από το πρωτότυπο, φρόντισε να γίνουν ακριβή και λεπτομερή σχέδια των βάσεων των αναθημάτων, συγκέντρωσε σχολαστικά όλα τα στοιχεία που αφορούν την ιστορία της πόλης του Ωρωπού και του ιερού της και συμπλήρωσε τη δίτομη έκδοση των 770 επιγραφών που ήταν γνωστές μέχρι τότε με ένα εξαιρετικό ευρετήριο (1997).[8] Ιδιαίτερη προσφορά στην έρευνα είναι η πλήρης αξιοποίηση των σχεδίων και σημειώσεων του επί μακρόν ανασκαφέα του Αμφιάρειου και εξαιρετικού επιγραφικού Βασιλείου Λεονάρδου,[9] ο οποίος συναγωνιζόταν με τον Φρήντριχ Χίλλερ φον Γκέρτρινγκεν[10] στη σύνθεση επιγραμμάτων στα αρχαία ελληνικά. Είναι δύσκολο να υπογραμμίσουμε επαρκώς την αξία των Ἐπιγραφῶν τοῦ Ὠρωποῦ. Mέχρι πρόσφατα δεν είχαν καταβληθεί προσπάθειες για μια νέα συλλογή των βοιωτικών επιγραφών· αντίθετα, στο επίκεντρο του επιγραφικού έργου των Ζαμό, Φουκάρ, Ολλώ, Περντριζέ, Φόλγκραφ, Φεγιέλ, Λάουφερ και Κνεπφλέρ,[11] για να αναφέρουμε μόνο μερικούς, βρίσκονταν μόνο μεμονωμένες επιγραφές και ομάδες κειμένων. Την έκδοση συντάγματος επιγραφών πλησίασε ο Πωλ Ρες,[12] αλλά η μεταθανάτια έκδοση των Inscriptions de Thespies[13] είναι πάνω απ’ όλα συλλογή κειμένων, κάτι που κάνει πιο οδυνηρή την απουσία της τελικής εκδοχής του corpus. Η μόνη βοιωτική πόλη που μπορεί να υπερηφανεύεται για ένα σύνταγμα επιγραφών άξιο αυτού του χαρακτηρισμού είναι ο Ωρωπός. Όταν το 2015, με πρωτοβουλία του Γιάννη Καλλιοντζή, οι Inscriptiones Graecae συμπεριέλαβαν στο εκδοτικό τους πρόγραμμα μια νέα έκδοση του συντάγματος του Ντίτενμπέργκερ και ετοίμασαν ένα σχέδιο για τη δεύτερη έκδοση (editio altera) του IG VII σε εννέα τεύχη, δεν έδωσα προτεραιότητα στο τεύχος IG VII² 2 (Oropus et ager Oropius), ακριβώς επειδή υπήρχε αυτό το σύγχρονο και εξαιρετικό σύνταγμα κειμένων. Προτεραιότητα έπρεπε να δοθεί σε άλλες βοιωτικές πόλεις. Όμως τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Το 2018 έλαβα επιστολή από τον Βασίλειο Πετράκο με την οποία προσφερόταν να επιμεληθεί ο ίδιος αυτό το δεύτερο τεύχος στο πλαίσιο της επανέκδοσης των IG VII. Η αποστολή του Κέντρου των Inscriptiones Graecae στο Βερολίνο ήταν να προετοιμάσει ένα χειρόγραφο με βάση τις Ἐπιγραφὲς τοῦ Ὠρωποῦ. Ο ίδιος έθεσε στη διάθεση των IG σαρώσεις των φωτογραφιών όλων των επιγραφών –συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που απουσιάζουν στις Ἐπιγραφές– και των πολύτιμων σχεδίων, όπως επίσης διευκόλυνε αυτοψίες των επιγραφών στον Ωρωπό. Παρά την προχωρημένη ηλικία του, έγραφε στο τέλος της επιστολής του: «ἐλπίζω νὰ εἶμαι τυχερὸς νὰ ἰδῶ τὶς Inscriptiones Oropiae post W. Dittenberger». Ήδη τον Ιούνιο του 2023 κατέστη δυνατό να κυκλοφορήσει, σε συνεργασία με τον Ματέους Χάιλ (Βερολίνο), το πρώτο μέρος των IG VII² 2, 1: Decreta, catalogi, dedicationes, tituli artificum, tituli honorarii, με 436 επιγραφές, fasti (μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων) και 48 πίνακες. Η συμβολή του Γιάννη Καλλιοντζή ήταν ένας νέος κατάλογος των αρχόντων του Βοιωτικού Κοινού. Ότι ακόμη και τα χρόνια της πανδημίας του COVID δεν εμπόδισαν τις εργασίες για τον τόμο οφείλεται κυρίως στην εξαιρετική βάση που πρόσφεραν οι Ἐπιγραφὲς τοῦ Ὠρωποῦ, ιδίως με τις συγκρατημένες συμπληρώσεις και την καλομελετημένη διάταξη των κριτικών υπομνημάτων, που δεν πνίγουν τον χρήστη με συνονθύλευμα άσχετων στοιχείων. Μόνο σε πολύ λίγες περιπτώσεις τα έκτυπα ή οι φωτογραφίες έφεραν νέες αναγνώσεις (π.χ. IG VII² 2, 199, στίχος 1: Ἀρχέδημος αντί Ἐχέδημος). Αλλά σε πολλές περιπτώσεις κατέδειξαν τη φθορά που έχουν υποστεί τις τελευταίες δεκαετίες οι επιγραφές στις βάσεις των αναθημάτων που βρίσκονταν στο άνδηρο του Αμφιάρειου και μόλις πρόσφατα αντικαταστάθηκαν από αντίγραφα. Το τελικό, δεύτερο τεύχος των IG VII² 2 βρίσκεται σε επεξεργασία, αλλά ήδη έχει εκπληρωθεί η επιθυμία του εκδότη, ut haec nova editio tantis praecursoribus, DITTENBERGERUM et LEONARDUM dico, digna sit. Ταυτόχρονα, αυτή η έκδοση αποτελεί και το μεγάλο πρότυπο και για το τεύχος IG VII² 3 (Tanagra et ager Tanagraeus), το οποίο βρίσκεται υπό εκτύπωση, αλλά και για τους τόμους του μελλοντικού Corpus Inscriptionum Boeoticarum. — Μετάφραση και σημειώσεις: Άγγελος Χανιώτης Τοπογραφικό σχέδιο, Ἀμφιαράιον Ὠρωποῦ: «Γουλ. Δόρπφελδ [Wilhelm Dörpfeld] ἐποίησεν, Δεκ. 1884». (Β. Χ. Πετράκος, «Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Η ιστορία των 150 χρόνων της 1837-1987»). [1] Ο μεγάλος κλασικός φιλόλογος Ulrich von Wilamowitz-Möllendorf (1848-1931) διηύθυνε το πρόγραμμα της έκδοσης των Inscriptiones Graecae από το 1902 έως τον θάνατό του, δίνοντας νέα πνοή στο αρχαιότερο ερευνητικό πρόγραμμα της Πρωσικής Ακαδημίας, που θεμελίωσε το 1815 ο August Boekch. [2] Ο Günther Klaffenbach (1890-1972) ήταν επιστημονικός υπεύθυνος των Inscriptiones Graecae από το 1929 έως τον θάνατό του και εξέδωσε τους τόμους με τις επιγραφές της Αιτωλίας, της Ακαρνανίας και της Δυτικής Λοκρίδας. [3] Ο επιγραφικός Wolfgang Dittenberger (1840-1906) επιμελήθηκε τρεις τόμους των Inscriptiones Graecae που περιλαμβάνουν επιγραφές της Αττικής, της Βοιωτίας και της κεντρικής Ελλάδας (Φωκίδας, Λοκρίδας, Αιτωλίας, Ιονίων Νήσων)· μόνον ο τόμος για τη Βοιωτία δεν έχει αντικατασταθεί από νεότερες εκδόσεις. [4] Ο επιγραφικός και αρχαιολόγος Habbo Gerhard Lolling (1848-1894) διετέλεσε επιμελητής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου από το 1888 έως τον θάνατό του. Μεταθανατίως κυκλοφόρησε ο Κατάλογος τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐπιγραφικοῦ Μουσείου, Αθήνα 1899. [5] Ο Theodor Mommsen (1817-1903) θεωρείται ο σημαντικότερος ιστορικός της ρωμαϊκής ιστορίας του 19ου αιώνα και ήταν υπεύθυνος για το Corpus Inscriptionum Latinarum. Το 1902 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. [6] Ο August Boekch (1785-1867) θεωρείται ο θεμελιωτής της ελληνικής επιγραφικής. Σε αυτόν ανέθεσε το 1815 η Πρωσική Ακαδημία την έκδοση του Corpus Inscriptionum Graecarum που μετεξελίχθηκε στις Inscriptiones Graecae. [7] Ο Friedrich Schober (1898-1990) κατέγραψε από το 1925 έως το 1939, χρηματοδοτούμενος με υποτροφίες, επιγραφές στη Φωκίδα και τη Βοιωτία. Τα χειρόγραφά του παρέμειναν αδημοσίευτα, έως το 2017, όταν δημοσιεύτηκαν οι επιγραφές που είχε καταγράψει στη Φωκίδα (E. Gose - F. Schober, Ergebnisse einer topographischen Reise durch Phokis, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts/Athenische Abteilung 131/132, 2016/2017, 323-370). [8] Β. Χ. Πετράκου, Οἱ ἐπιγραφὲς τοῦ Ὠρωποῦ, Αθήνα 1997. [9] Για τον αρχαιολόγο και επιγραφικό Βασίλειο Λεονάρδο βλ. Β. Χ. Πετράκος, Βασίλειος Λεονάρδος (1857-1930), Αθήνα 2019. [10] Ο μεγάλος επιγραφικός Friedrich Hiller von Gaertringen (1864-1947) δημοσίευσε πληθώρα τόμων με επιγραφές, μεταξύ των οποίων και 8 τόμους των Inscriptiones Graecae. [11] Πρόκειται για τους αρχαιολόγους Paul Jamot (1863-1939), Paul Perdrizet (1870-1938), Paul Foucart (1836-1926), Carl Wilhelm Vollgraff (1876-1967) τους ιστορικούς και επιγραφικούς Maurice Holleaux (1861-1932), Michel Feyel (1911-1945), Siegfried Lauffer (1911-1986), Denis Knoepfler (1944-). [12] Ο Γάλλος επιγραφικός Paul Roesch (1926-1990) αφιέρωσε το έργο του στις επιγραφές και την ιστορία της Βοιωτίας. [13] P. Roesch, Les inscriptions de Thespies, édition électronique mise en forme par G. Argoud, A. Schachter et G. Vottéro, Lyon 2007 (22009).

Ο Βασίλειος Πετράκος και οι επιγραφές του Ωρωπού

Σύνδεση