Τα αρχαία στη δίνη του πολέμου

Η ιστορική μνήμη είναι αναγκαία για τη διατήρηση της εθνικής μας ταυτότητας. Τα γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής αποτελούν σημαντικά κεφάλαια της ιστορίας μας, τα οποία πρέπει να διαφυλαχθούν και να μεταδοθούν στις επόμενες γενιές. Ένα τέτοιο σημαντικό κεφάλαιο είναι και η τύχη των αρχαιοτήτων την περίοδο 1940-1944. Οι Δυνάμεις Κατοχής εκμεταλλεύτηκαν την αδυναμία της ελληνικής κυβέρνησης να προστατεύσει τα αρχαία και προέβησαν σε καταστροφές και λεηλασίες. Οι πολεμικές επιχειρήσεις, οι βομβαρδισμοί, οι αυθαίρετες ανασκαφές και οι κλοπές είχαν καταστροφικές συνέπειες για τις αρχαιότητες της πατρίδας μας. Σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι υπέστησαν ζημιές, πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα εξαφανίσθηκαν και άλλα εξήχθησαν παράνομα από τη χώρα. Μέσα στη λαίλαπα του πολέμου και της Κατοχής, παρά τις δυσμενείς και επικίνδυνες συνθήκες, οι Έλληνες αρχαιολόγοι κατέβαλαν ηρωικές προσπάθειες για να διαφυλάξουν και να προστατέψουν τα αρχαία μνημεία, ευρήματα και έργα τέχνης. Με τολμηρές ενέργειες που έθεταν σε κίνδυνο ακόμα και την ίδια τους τη ζωή, κατάφεραν να διασώσουν σημαντικό μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας, θέτοντας τις βάσεις για τη μεταπολεμική αναγέννηση της ελληνικής αρχαιολογίας. Η δραματική αυτή ιστορία των αρχαιοτήτων στα χρόνια της Κατοχής και των προσπαθειών των Ελλήνων αρχαιολόγων να τις σώσουν ζωντανεύει στο έργο του Βασιλείου Πετράκου. Ο Πετράκος ήταν ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά την τύχη των αρχαίων την περίοδο της Κατοχής και τα ευρήματα των πολύχρονων ερευνών του δημοσιεύονται σε δύο σημαντικά βιβλία της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Το πρώτο βιβλίο, Τὰ ἀρχαῖα τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὸν Πόλεμο 1940-1944, διαπραγματεύεται με συνθετικό τρόπο την τύχη των ελληνικών αρχαιοτήτων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής.[1] Περιγράφονται οι ενέργειες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας κατά την έναρξη του πολέμου, όταν η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε τη δημιουργία επιτροπών απόκρυψης των αρχαιοτήτων για την προστασία τους από τους βομβαρδισμούς και τις λεηλασίες, καθώς και τις διαδικασίες μεταφοράς και φύλαξης των αρχαίων σε υπόγεια, θησαυροφυλάκια και σπήλαια. Το βιβλίο αναφέρεται επίσης στις καταστροφές που υπέστησαν σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι και μουσεία κατά τη διάρκεια του πολέμου και καταγράφει τις ζημιές από τους βομβαρδισμούς, τις λεηλασίες και τις παράνομες ανασκαφές των κατοχικών δυνάμεων. Αυτό το έργο, δημοσιευμένο το 1994, προσφέρει στον αναγνώστη μια ολοκληρωμένη και περιεκτική επισκόπηση των γεγονότων της περιόδου. Το πιο πρόσφατο (2021) πεντάτομο έργο, Τὸ Παρελθὸν σὲ Δεσμά, προχωρεί σε βάθος και αναπαριστά τα γεγονότα με εξονυχιστικές λεπτομέρειες.[2] Πρόκειται για μνημειώδες έργο που περιγράφει αναλυτικά και με αδιάσειστα και λεπτομερή στοιχεία τόσο τις ζημιές που υπέστησαν οι αρχαιότητες από τις Δυνάμεις Κατοχής, όσο και τις προσπάθειες των αρχαιολόγων να τις προστατεύσουν. Ο πρώτος τόμος επικεντρώνεται στην περίοδο πριν τον Πόλεμο, στην έναρξη της Κατοχής και στις πρώτες καταστροφές, καθώς και στις προσπάθειες απόκρυψης των αρχαίων. Στον δεύτερο, στον τρίτο και στον τέταρτο τόμο παρουσιάζονται αναλυτικά τα έγγραφα που τεκμηριώνουν λεπτομερώς τις ζημιές στις αρχαιότητες, τις κλοπές αρχαίων και τις παράνομες αρχαιολογικές έρευνες σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, καθώς και τις προσπάθειες των Ελλήνων αρχαιολόγων να διασώσουν σημαντικά ευρήματα. Ο πέμπτος τόμος ανασυνθέτει και αξιολογεί την έκθεση για τις ζημιές των αρχαιοτήτων, την οποία δημοσίευσε το 1946 η Αρχαιολογική Υπηρεσία και στην οποία καταγράφονται οι ζημιές, οι λεηλασίες, και οι καταστροφές που επέφεραν στις αρχαιότητες τα στρατεύματα Κατοχής. Απόκρυψη Κούρου του Σουνίου, περ. του 600 π.Χ. Στο πεντάτομο αυτό έργο, ο Πετράκος εξετάζει ενδελεχώς ποικίλα θέματα. Ορισμένα από τα πιο σημαντικά είναι οι σχέσεις ανάμεσα στους Γερμανούς αρχαιολόγους-αξιωματικούς με τους Έλληνες Εφόρους και Επιμελητές Αρχαιοτήτων, η διοίκηση των αρχαιολογικών χώρων, οι επεμβάσεις των ναζιστών, τα σχέδιά τους για την αναμόρφωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η αλληλογραφία της Υπηρεσίας με τις Εφορείες των Αρχαιοτήτων και τις Αρχές Κατοχής, οι σκόπιμες καταστροφές αρχαιοτήτων, η αποχώρηση των κατακτητών και η προσωρινή αποκατάσταση των πραγμάτων, οι απολογισμοί των Εφόρων, η αναζήτηση των κλαπέντων αρχαίων, και η αποκατάσταση των σχέσεων Ελλάδας-Γερμανίας. Σχετικά με το τελευταίο, αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά το γεγονός ότι αρκετοί Γερμανοί αρχαιολόγοι (που πριν τον πόλεμο είχαν αναπτύξει φιλικούς δεσμούς με Έλληνες συναδέλφους τους) επέστρεψαν ως κατακτητές, οι Έλληνες αρχαιολόγοι επέδειξαν ανωτερότητα και μετά το τέλος του πολέμου τους βοήθησαν, διασώζοντας το Γερμανικό Ινστιτούτο και αποκαθιστώντας τις προηγούμενες καλές σχέσεις. Η αξία του έργου του Πετράκου είναι πολύπλευρη και ουσιαστική. Χρησιμοποιώντας πλούσιο αρχειακό υλικό παρουσιάζει τις ζημιές στα μνημεία της Ελλάδας και αναδεικνύει τόσο τη σημασία της προστασίας των αρχαιοτήτων όσο και το ζήλο των Ελλήνων αρχαιολόγων, προσφέροντας μια ολοκληρωμένη εικόνα των προκλήσεων και των προσπαθειών για την προστασία των αρχαιοτήτων κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Σε ό,τι αφορά την αρχαιολογική επιστήμη, τα βιβλία αυτά αποτελούν σημαντικές πηγές στοιχείων και πολύτιμων πληροφοριών για τους ερευνητές και τους ιστορικούς της αρχαιολογίας. Πέραν των επιμέρους θεμάτων που παρουσιάζουν, όπως οι συνθήκες εργασίας, οι μέθοδοι προστασίας και οι προσπάθειες αποκατάστασης των αρχαιοτήτων σε μια από τις πιο δύσκολες περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας, έχουν ευρύτερη σημασία και απήχηση. Η προβολή της αφοσίωσης και του θάρρους των Ελλήνων αρχαιολόγων αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό ιστορικό κεφάλαιο, υπογραμμίζοντας τη σημασία του λειτουργήματος του αρχαιολόγου στη διαφύλαξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Αποτελούν φόρο τιμής για τους ανθρώπους εκείνους που, με αυταπάρνηση και αυτοθυσία, προστάτευσαν και προστατεύουν τις αρχαιότητές μας, όχι μόνο στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και σε κάθε περίοδο κρίσης. Από εθνικής πλευράς, το έργο του Πετράκου συμβάλλει στην ενίσχυση της εθνικής μας ταυτότητας και στη διατήρηση της ιστορικής μας μνήμης. Αναδεικνύοντας τις προσπάθειες των Ελλήνων αρχαιολόγων να προστατεύσουν τις αρχαιότητες υπό τόσο επικίνδυνες και αντίξοες συνθήκες, τα βιβλία αυτά φέρνουν στην επιφάνεια ένα ακόμα φωτεινό παράδειγμα της αντίστασης του ελληνικού λαού κατά των δυνάμεων του Άξονα. Παράλληλα, καταδεικνύουν τον κεντρικό ρόλο της αρχαιότητας ως συνδετικού κρίκου ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, ως πηγής εθνικής υπερηφάνειας και ως θεμελίου της εθνικής μας ταυτότητας. Ο Χίμλερ στο Ερέχθειο, 1941. Ο αρχηγός της Γκεστάπο και των SS υπό την αιγίδα της οργάνωσής του «Ahnenerbe» (Προγονικής Κληρονομιάς) ξεκίνησε ανασκαφές στην Ελλάδα, προκειμένου να αποδείξει ότι οι Γερμανοί ήταν απόγονοι μιας άριας φυλής και κληρονόμοι του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Υπό το πρίσμα αυτό, το έργο του Πετράκου έχει και εκπαιδευτική αξία. Οι μαρτυρίες και τα παραδείγματα που παρουσιάζει βοηθούν τους νεότερους να κατανοήσουν την ανάγκη προστασίας των μνημείων, τους αγώνες που έγιναν για τη διάσωση των αρχαιοτήτων μας και τη σημασία της διατήρησης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Θα ήταν εξαιρετικά ωφέλιμο για τη νέα γενιά εάν οι εκδόσεις αυτές αξιοποιούνταν σε εκπαιδευτικά προγράμματα και δραστηριότητες, επιτρέποντας στους νέους μας να γνωρίσουν την ιστορία της ελληνικής αρχαιολογίας, να εξερευνήσουν λιγότερο γνωστές σελίδες από την εποχή της Κατοχής και να εκτιμήσουν την αξία της προστασίας των πολιτιστικών αγαθών. Γενικά, οι συστηματικές και αναλυτικές μελέτες του Βασιλείου Πετράκου φέρνουν στο προσκήνιο τη σημασία που έχει η προστασία του παρελθόντος μας, όχι ως θεωρητικό, επιστημονικό ή ακαδημαϊκό ζήτημα, αλλά ως ζήτημα εθνικής σημασίας και ευθύνης. Μέσα από τις μελέτες αυτές όχι μόνο ζωντανεύει μια από τις πιο δραματικές περιόδους της ελληνικής αρχαιολογίας, αλλά και τονίζεται η ακατάβλητη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος και η αφοσίωση στα ιδανικά της επιστήμης και του πολιτισμού. Τα έργα αυτά μας θυμίζουν ότι η προστασία του παρελθόντος είναι μια διαρκής και επίπονη προσπάθεια που απαιτεί επαγρύπνηση, αγώνα και συνεργασία σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Αποτελούν παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές, ένα μήνυμα ελπίδας και αντίστασης απέναντι στη βαρβαρότητα και την καταστροφή, καλώντας μας να αντλήσουμε έμπνευση και δύναμη από το παράδειγμα των Ελλήνων αρχαιολόγων που, ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες, δεν έπαψαν να υπηρετούν με πάθος το καθήκον τους και να αγωνίζονται για τη διάσωση των αρχαιοτήτων. Ως αρχαιολόγοι, ως Έλληνες και ως πολίτες του κόσμου, έχουμε το καθήκον να διαφυλάξουμε και να μεταλαμπαδεύσουμε αυτή την παρακαταθήκη. Να εργασθούμε για την προστασία και την ανάδειξη των θησαυρών του πολιτισμού μας, ακολουθώντας το παράδειγμα των αρχαιολόγων οι οποίοι, με το έργο και τη στάση ζωής τους, έγιναν φωτεινοί φάροι στο σκοτάδι της Κατοχής. Να μην ξεχνάμε τις θυσίες και τους αγώνες τους, και να τιμούμε τη μνήμη τους συνεχίζοντας το έργο τους με την ίδια αφοσίωση. Η λήθη διαβρώνει την ιστορική μνήμη και υπονομεύει την ατομική και συλλογική μας ταυτότητα. Απώλεια μνήμης σημαίνει απώλεια επαφής με τις ρίζες μας και επανάληψη των λαθών του παρελθόντος. Οι Έλληνες αρχαιολόγοι που αγωνίσθηκαν τόσο σθεναρά να προστατεύσουν τις αρχαιότητες κατά τη διάρκεια της Κατοχής μάς κληροδότησαν ένα ανεκτίμητο δώρο: τη δυνατότητα να θαυμάζουμε και να μελετάμε τον πολιτισμό μας σήμερα. Έχουμε χρέος να τιμήσουμε τη μνήμη τους και να συνεχίσουμε το έργο τους, διαφυλάσσοντας και αναδεικνύοντας την πολιτιστική μας κληρονομιά. Το έργο του Βασιλείου Πετράκου μας υπενθυμίζει ότι η προστασία των αρχαιοτήτων δεν είναι απλώς επιστημονικό καθήκον, αλλά ηθική υποχρέωση και προς αυτούς που την προστάτεψαν με κίνδυνο της ζωής τους και προς εκείνους που θα έλθουν μετά από εμάς. Μέσα από τη γνώση και τη μνήμη, διασφαλίζουμε ότι ο πολιτισμός μας θα συνεχίσει να εμπνέει και να καθοδηγεί το μέλλον μας, αποτελώντας αστείρευτη πηγή δύναμης και υπερηφάνειας. [1] Βασιλείου Χ. Πετράκου, Τὰ ἀρχαῖα τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὸν Πόλεμο1940-1944. Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας 144, Ἀθῆναι 1994. [2] Βασιλείου Χ. Πετράκου, Τὸ Παρελθὸν σὲ Δεσμά, Ι-IV. Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας 332-335, Ἀθῆναι 2021· Ζημίαι τῶν Ἀρχαιοτήτων ἐκ τοῦ Πολέμου καὶ τῶν Στρατῶν Κατοχῆς. Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας 336, Ἀθῆναι 2021.

Τα αρχαία στη δίνη του πολέμου

Σύνδεση