Ένας ήρωας προστάτης στις δύο ακτές του νότιου Ευβοϊκού

Εξετάζοντας κανείς το επιστημονικό έργο του Βασίλη Πετράκου εντυπωσιάζεται από τη γεωγραφική συνοχή της πολλαπλής δραστηριότητάς του. Πιθανώς υπάρχει κάτι το τυχαίο στην απασχόληση με μια ιδιότυπη περιοχή της Ελλάδος, δηλαδή με τις ακτές, νησιωτικές και ηπειρωτικές του Ευβοϊκού κόλπου, ο οποίος από τον πορθμό του Ευρίπου πλαταίνει προοδευτικώς προς το Αιγαίο: είναι η υπηρεσιακή απασχόλησή του από το 1959 στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Αττικής (στην οποία είχε προσαρτηθεί η Εύβοια), που εξηγεί εν μέρει την επιστημονική κατά προτεραιότητα κατεύθυνση –όχι αποκλειστική– του νέου αρχαιολόγου· σ’ αυτό πρέπει να προστεθεί βεβαίως, η έντονη επίδραση που άσκησε πάνω του ο σεβάσμιος Μέντωρ για τον Βασίλη, ο πολυσχιδής Ιωάννης Παπαδημητρίου, Γενικός Διευθυντής των Αρχαιοτήτων, ο οποίος εξ αρχής τον έκανε να αγαπήσει τα μνημεία και τα τοπία της Αττικής, και μάλιστα, ίσως πιο έντονα όταν τά ’βλεπε, από τότε, να κινδυνεύουν από την αρκετά άναρχη ανάπτυξη της οικοδόμησης και των βιομηχανικών κατασκευών. Με αναπτυγμένη την αίσθηση του καθήκοντος της προστασίας και της συντήρησης των μνημείων ως Επιμελητής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αναλαμβάνει, νεότατος, τη σύνταξη του καταλόγου του Μουσείου του Αμφιαρείου Ωρωπού, ομοίως του Ραμνούντος, κυρίως του Ιερού της Νεμέσεως. Μετά από αρκετές δεκαετίες εργασίας, και οι δύο αυτές μακρόπνοες προσπάθειες είχαν ως αποτέλεσμα, ως γνωστόν, μεγάλες δημοσιεύσεις οι οποίες, όπως είναι φανερό από τώρα δεν θα ξεπερασθούν στην ουσία ποτέ: είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα μιας εξαιρετικής οικειότητας, ανεπανάληπτης, με τη μνημειακή παράδοση και την πρωτοτυπία στην αρχαιολογία και την ιστορία. Αλλά, εννοείται, εξαιτίας της πρωτοτυπίας και της σημασίας τους, οι έρευνες του Βασίλη Πετράκου στους δύο χώρους, Αμφιάρειο και Ραμνούντα, δεν θα μείνουν νεκρό γράμμα· είναι στη φύση τους, μπορεί κανείς να πει, να γεννήσουν νέες συλλογές επιγραφών (corpora) όπως αυτά που δημοσιεύει λατινικά η Ακαδημία του Βερολίνου, με το σύστημα που ενσωματώθηκαν ήδη οι επιγραφές του Ωρωπού (κι αργότερα οι επιγραφές των δήμων της Αττικής, και φυσικά του Ραμνούντος) στο μέγα σύνολο που αποτελούν οι Inscriptiones Graecae. Παρέχουν εξ ίσου στοιχεία για μελέτες λιγότερο φιλόδοξες, ιστορικές ή αρχαιολογικές, της μορφής αυτής που δημοσίευσε στο Παρίσι ο συγγραφέας του κειμένου τούτου, ο οποίος επεδίωξε, με την έγκριση και τη βοήθεια του ανασκαφέως, να γνωστοποιήσει στο ευρύτερο κοινό των ιστορικών και των νέων ερευνητών, το μοναδικό «trésor documantaire» που αποτελούν «για την ιστορία της Αθήνας στα ελληνιστικά χρόνια» οι έξη εντυπωσιακοί τόμοι του έργου Ὁ δῆμος τοῦ Ῥαμνοῦντος (Αθήναι 1999-2020). Ο ναΐσκος του ταφικού περιβόλου του Διογείτονος, όπως αποκαταστάθηκε το 1982 στην αρχική μορφή του σε στεγασμένο χώρο στον Ραμνούντα. Αρχείο Αρχαιολογικής Εταιρείας. Λιγότερο γνωστό ίσως είναι, ότι όταν ο Βασίλης Πετράκος άρχιζε τις έρευνές του στους δύο μοναδικούς χώρους του Αμφιαρείου και του Ραμνούντος, του εμπιστεύθηκε ο προϊστάμενός του Ι. Παπαδημητρίου τη φροντίδα της αρχαίας Ερέτριας της γειτονικής Εύβοιας. Αυτό το μακρόστενο νησί δεν ήταν βέβαια για τον Βασίλη άγνωστο, γιατί από τη μητέρα του κατάγεται από την Αιδηψό, χωριό δίπλα στα Λουτρά της Αιδηψού. Στον τόπο αυτόν είχε καταφύγει η οικογένειά του κατά τις σκοτεινές ώρες της γερμανικής κατοχής, αφήνοντας προσωρινά το σπίτι τους στον Πειραιά που βομβαρδιζόταν. Αλλά η κεντρική και νότια Εύβοια του ήταν, πιθανώς, λιγότερο οικεία, αν και μπορούσε, από τα τέλη της δεκαετίας του ᾽50, να παρατηρεί με άνεση στις ελεύθερες στιγμές του τις ακτές και τα βουνά της Εύβοιας από τους λόφους της Σκάλας Ωρωπού και το άνδηρο του ιερού της Νεμέσεως. Όμως γρήγορα η Ερέτρια του έγινε οικεία και αφιέρωσε το χρόνο του στη σύνταξη του ευρετηρίου των επιγραφών και των λοιπών αρχαιοτήτων των αποθηκών του νέου τοπικού Μουσείου, ενώ συγχρόνως αφαιρούσε ανασκαφικώς την ανώτερη επίχωση ενός τμήματος της αρχαίας Ερέτριας (Δυτικός Τομέας) με το σκοπό να γίνουν θεατά τα αρχαία ερείπιά της ώστε να αποφευχθεί η οικοδόμηση του χώρου. Αυτή η επιχείρηση διάσωσης του επέτρεψε εξάλλου να επισημάνει και να ταυτίσει μικρά ιερά και να συγκεντρώσει αρκετές νέες επιγραφές. Η επισήμανση των αρχαίων οικοδομημάτων της Ερέτριας, που έγινε όσο καλύτερα ήταν δυνατόν με τα ελλιπή μέσα που διέθετε τότε, δεν ήταν χωρίς αποτέλεσμα, για τον ίδιο κατ’ αρχήν, όπως είναι φυσικό, και για το μέλλον του χώρου της αρχαίας πόλης, με συνέπειες μακρόχρονες για τους κατοίκους όλης αυτής της περιοχής της Ευβοίας και φυσικά για τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Διότι την επαύριο των πρώτων εργασιών που έγιναν στο Αμφιάρειο και στο Ιερό της Νεμέσεως, η κλίση του Βασίλη Πετράκου για τις σπουδές αρχαιολογίας και επιγραφικής φάνηκε να γίνεται οριστική. Πραγματικά, όταν το 1963 έφυγε για τη Λυών με σκοπό να κάνει διατριβή κοντά στον καθηγητή Jean Pouilloux –πρόδρομό του στον Ραμνούντα!–, έχει στις αποσκευές του όχι μόνον την πρώτη μορφή του corpus των επιγραφών του Ωρωπού (που θα αποτελέσει το θέμα της διατριβής του στη Λυών), και την πρώτη εκδοχή του άρθρου για το ψήφισμα του Ραμνούντος που αφορά τον στρατηγό Επιχάρη, αλλά και δύο άλλα άρθρα ήδη δημοσιευμένα –ή υπό έκδοση– για επιγραφές που είχε βρει ο ίδιος στην Ερέτρια, και οι δύο σημαντικές. Η πρώτη χαραγμένη σε βάθρο ιδρυμένο περί το 270 π.Χ., από την πόλη των Δελφών, στην αγορά της Ερέτριας (περίπτωση εξαιρετική) με την υπογραφή ενός μαθητή του μεγάλου Λυσίππου, του γλύπτη Τεισικράτη από τη Σικυώνα, ενώ το πρόσωπο που τιμήθηκε με χάλκινο άγαλμα για τη θητεία του ως ιερομνήμων στη Δελφική Αμφικτυονία, ο Αισχύλος γιός του Αντανδρίδη, ήταν εξέχων πολίτης της Ερέτριας, γνωστός ήδη ως πολιτικός αντίπαλος του φιλοσόφου και πολιτικού Μενεδήμου, κατά τη μαρτυρία του Διογένους Λαερτίου, του γνωστότατου βιογράφου των αρχαίων φιλοσόφων. Εποχής σαφώς αρχαιότερης ήταν η δημόσια αναθηματική επιγραφή σπάνιας μορφής, συνταγμένη στην τοπική διάλεκτο (με τον φημισμένο ερετριακό ρωτακισμό που σατίριζαν οι Αθηναίοι) και χαραγμένο κατά το τοπικό αλφάβητο, αφορούσε τον σύλλογο (με αρμοδιότητα δικαστική και ναυτική) των Αειναυτών. Η επιγραφή είλκυσε αμέσως την προσοχή των ειδικών, όπως το δείχνει το ότι ο Georges Daux, τότε διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, πρόσφερε στον Βασίλη Πετράκο το προνόμιο της δημοσίευσής της στο περιοδικό Bulletin de Correspondance hellénique (1963). H δημοσίευση αυτή παρακίνησε ειδικώς τον καθηγητή Νικόλαο Κοντολέοντα, φημισμένο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, να δημοσιεύσει σχεδόν αμέσως εκτεταμένη μελέτη για τους μυστηριώδεις Αειναύτες, που μαρτυρούνται επίσης στη Μίλητο, με το οποίο ο διακεκριμένος λόγιος απεδείκνυε τις στενές σχέσεις Ερετριέων και Μιλησίων, πιστών συμμάχων κατά τους χρόνους του φημισμένου πολέμου για το Ληλάντιον πεδίον και της εξέγερσης της Ιωνίας κατά των Περσών. Λίγο αργότερα η ειδική στο αρχαίο ναυτικό δίκαιο Ιουλία Βελισσαροπούλου περιέλαβε την επιγραφή στο βιβλίο της Les nauclères grecs (1980). Είναι προφανές ότι, με την εργασία του κατά το διάστημα 1961-1963 στο χώρο και στο μουσείο της Ερέτριας, ο Βασίλης Πετράκος στράφηκε εντελώς προς την επιγραφική και την ιστορία· είναι ένα βήμα που εγώ προσωπικώς θα δίσταζα να δρασκελίσω. Πραγματικά, ο νέος Έλληνας αρχαιολόγος φθάνοντας στη Λυών είχε στις αποσκευές του το απόγραφο ενός ερετρικού κειμένου εξαιρετικού ενδιαφέροντος, ένα μεγάλο αδημοσίευτο απόσπασμα (είχε βρεθεί δέκα χρόνια πριν στο λιμανάκι του Αλιβερίου, στην Εύβοια) ενός νόμου κατά της τυραννίας και της ολιγαρχίας, του οποίου ανέλαβε τη μελέτη στα φροντιστηριακά μαθήματα του Jean Pouilloux, με τη συμμετοχή λίγων μαθητών του ήδη προχωρημένων (όπως ο «βοιωτολόγος» Paul Roesch), αν και είκοσι χρόνια αργότερα παραχώρησε τη δημοσίευση αυτού του ωραίου κειμένου σ’ έναν «Ερετριέα» αρκετά νεότερο· τούτο έγινε για ν’ ασχοληθεί με το corpus των επιγραφών του Ωρωπού, και τη συνέχιση της ανασκαφής του στον Ραμνούντα και στα νέα του διοικητικά καθήκοντα που τον βάραιναν ως Γενικό Γραμματέα της Αρχαιολογικής Εταιρείας από το 1988. Ο Louis Robert, του οποίου παρακολουθούσε παράλληλα τα μαθήματα στο Παρίσι από τον χειμώνα του 1963/64, σωστά επεσήμανε την παρουσία ανάμεσα στους ακροατές των παραδόσεών του στην École Pratique des Hautes Études του «Βασιλείου Πετράκου, Εφόρου Αρχαιοτήτων Ευβοίας (sic!), ο οποίος έχει ετοιμάσει τη δημοσίευση επιγραφής του Ραμνούντος και της Ερέτριας, που παρουσιάζει ενδιαφέρον»[1]. Οι δεσμοί με τους ειδικούς λογίους, Γάλλους και Γαλλόφωνους, πήραν επισημότερο χαρακτήρα με την είσοδο του Έλληνα αρχαιολόγου στην Académie des Inscriptions et Belles Lettres ως αντεπιστέλλοντος πρώτα, κατόπιν ως ξένου μέλους (associé étranger 1998), με την παρουσίαση, που έκανε εντύπωση, μιας διεξοδικής ανακοίνωσης για το φρούριο του Ραμνούντος («La forteresse de Rhamnonte»), αφιερωμένης στη μνήμη του καθηγητού του Jean Pouilloux, που είχε πεθάνει την προηγούμενη χρονιά[2]. Η δραστηριότητα του Βασίλη Πετράκου στην Ερέτρια, σημαντική για κείνον προσωπικά, είχε ένα σπουδαίο αποτέλεσμα –που δεν ήταν δυνατόν να υποπτεύσει– για το μέλλον αυτού του αρχαιολογικού χώρου. Πραγματικά, την επαύριο μάλιστα της δημοσίευσης του άρθρου του στο Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον του 1961/62 με το οποίο έκανε απολογισμό των πρώτων ενεργειών του για τη διάσωση των κατά χώραν αρχαιοτήτων και έδινε τις γενικές γραμμές εκείνων που έπρεπε να γίνουν για να εξασφαλισθεί η μελέτη και η δημοσίευσή τους, είχαν γίνει ήδη συνεννοήσεις μεταξύ του Χρήστου Καρούζου και μελών του ελβετικού πανεπιστημιακού κύκλου, ιδίως των καθηγητών Karl Schefold (Bâle) και Lilly Kahil (Fribourg), ως προς την ελβετική συμμετοχή στην έρευνα της Ερέτριας. Αν και ο πρόωρος θάνατος του Ιωάννη Παπαδημητρίου στις 11 Απριλίου 1963 είχε συνέπειες σοβαρές, ως γνωστόν για τη συνέχιση των ανασκαφών του στη Βραυρώνα, αντιθέτως δεν εμπόδισε την πραγματοποίηση της ελληνοελβετικής συνεργασίας από την άνοιξη του 1964. Δεν είναι τώρα η στιγμή να εξιστορηθεί το τι έγινε τα τελευταία 60 χρόνια στην Ερέτρια, που αναδείχθηκε σε υπόδειγμα μελέτης[3]. Αλλά ίσως δεν πρέπει να επιμείνουμε στο τι οφείλουν οι Ελβετοί αρχαιολόγοι στον Βασίλη Πετράκο χωρίς νηφάλια εξέταση της μοίρας που θα είχε το μνημειακό παρελθόν της Ερέτριας, εκείνης που είχε το παρελθόν της γειτονικής της αντιπάλου Χαλκίδας. Πραγματικά, ακολουθώντας τα χνάρια του, έγινε δυνατή η έρευνα των κυριότερων οικοδομημάτων της αρχαίας πόλης: τείχος και Δυτική Πύλη, αρχαϊκό Ηρώον, θέατρο, γυμνάσιο, κατοικίδιος συνοικία – ανάμεσά τους η διάσημη έκτοτε «οικία των ψηφιδωτών», Σεβαστείον, θέρμες της ρωμαιοκρατίας, ιερά της Ίσιδος, της Αθηνάς, της Δήμητρος και της Κόρης (Θεσμοφόριον) και κυρίως ο ναός του Απόλλωνος Δαφνηφόρου, μνημείο που είχε τύχει της φροντίδας των πρώτων ανασκαφέων της αρχαίας πόλης[4], χωρίς να λησμονούμε την έρευνα της ευρύτερης περιοχής της Ερέτριας. Ανάγλυφη βάση αγάλματος της Νεμέσεως, μπροστινή πλευρά (για Νεανία). Βλ. Β. Χ. Πετράκος, Ο δήμος του Ραμνούντος Ι. Τοπογραφία, 1999, εικ. 174. Εκείνο που πρέπει να εξετασθεί είναι, ότι αν η Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή (ΕSAG) δεν είχε μπορέσει να εκπληρώσει, παράλληλα με τους Έλληνες αρχαιολόγους, το έργο που της είχε ανατεθεί, δεν θα ήταν δυνατόν να σκεφθεί κανείς ότι θα βρισκόταν μια μέρα το πλέον φημισμένο ιερό που υπήρχε στην Ερετριάδα γη, το ιερό της Αρτέμιδος Αμαρυσίας στην Αμάρυνθο. Αυτή η ανακάλυψη, που επιθυμούσε ο Παπαδημητρίου μετά την ανασκαφή του Αρτεμισίου της Βραυρώνος, που συνέβαλε εμμέσως ο αγαπητός Αθηναίος συνάδελφος και παλαιός φίλος. Θα μπορούσε να δει κανείς σ’ εκείνον, τον Βασίλη Πετράκο, τον Ευβοϊκό ήρωα, έναν νέο Νάρκισσο. Βέβαια όχι ακριβώς τη γοητευτική –συνάμα και τραγική– μορφή με το όνομα αυτό, γιατί κανείς δεν έχει λιγότερη από κείνον τάση προς οιαδήποτε μορφή ναρκισσισμού, αλλά ένας ήρωας κατά κάποιο τρόπο ομώνυμος, που ξεπροβάλλει από τα βάθη των αιώνων, και η πατρίδα του ήταν η Ερέτρια και πατέρας του δεν ήταν άλλος παρά ο επώνυμος ήρωας Αμάρυνθος, κυνηγός Αρτέμιδος (κατά τον Στέφανο Βυζάντιο). Γνωρίζουμε σήμερα ότι τον Νάρκισσο αυτόν τον έβλεπαν οι αρχαίοι Ερετριείς ως ανδροπρεπή ήρωα και άξιο δημόσιας λατρείας, για να δώσουν το όνομά του, Ναρκιττίς, σε μια από τις έξι φυλές του δημοκρατικού της πολιτεύματος. Η λατρεία του Ναρκίσσου δεν περιορίστηκε στην Κεντρική Εύβοια. Την βρίσκουμε στην Ωρωπία, όπου, κατά τον Στράβωνα, υπήρχε μνημείο αναμνηστικό του ερετρικού ήρωος, Ναρκίσσου Ερετριέως μνήμα, με την ειδική προσωνυμία Σιγηλός (εκείνος που επιβάλλει σιωπή), ίσως από το ότι, όπως ο φίλος μας, δεν αρεσκόταν στην κοσμικότητα και στις φλυαρίες! Τέλος, προκύπτει το ερώτημα, αν αυτός ο Νάρκισσος πρέπει να ταυτισθεί με το πρόσωπο που ο ρήτορας Αλκίφρων ονομάζει Ευβοϊκός νεανίσκος, ακολουθώντας την αττική κωμωδία. Ο Ευβοϊκός νεανίσκος θα μπορούσε, κατά την αλληλουχία συλλογισμών, τα ταυτισθεί με τον αινιγματικό Νεανία, που εικονίζεται (όπως μας παραδίδει ο Παυσανίας) στην ανάγλυφη παράσταση της βάσης του αγάλματος της Νεμέσεως του Ραμνούντος! Σε κάθε περίπτωση η Ραμνουσία, όντας θεότητα της δίκαιης τιμωρίας των ανθρωπίνων πράξεων, είναι παρούσα στον μύθο του Ναρκίσσου, όπως τον παρουσιάζει ο Οβίδιος (του οποίου η μόρφωση ήταν μεγάλη, καλυμμένη με τον μανδύα της ελαφρότητος). Στα βήματα λοιπόν του μυστηριακού ήρωος Ναρκίσσου, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, ο Βασίλης Πετράκος στην μακρά του πορεία μιας εξαιρετικά αποδοτικής σταδιοδρομίας, έχει βαδίσει στις δύο ακτές του νότιου Ευβοϊκού, που ήδη τις είχε διαβεί ο αγαπητός του Μέντωρ Ιωάννης Παπαδημητρίου στην έρευνά του για την εύρεση των ιερών της Αρτέμιδος, θεότητας αττικο-ευβοϊκής. [1] L. Robert, Opera Minora Selecta, IV, Amsterdam 1974, 255. [2] Comptes Rendus de l’ Académie des Inscriptions et Belles Lettres, 1997, 605–630. Πβ. D. Knoepfler, «Une fouille menée jusqu’ à son terme: l’exploration du site de Rhamnonte par la Société Archéologique d’Athènes», αυτόθι 2023, fasc.2, υπό εκτύπωση. [3] Βλ. τελευταία τη μελέτη του Pierre Ducrey, τέως διευθυντή της ESAG στον τιμητικό τόμο για τον Βασίλη Πετράκο, K. Kalogeropoulos, D. Vassilikou, M. Tiverios (éd.), Sidelights on Greek Antiquity, Berlin, 2021 p. 451-463 («Vassilios Petrakos et les fouilles suisses d’ Éretrie»). [4] Οι περισσότερες παλιές ανασκαφές της Ερέτριας έγιναν από την Αρχαιολογική Εταιρεία, όπως το υπενθυμίζει ο Β. Πετράκος στη μελέτη του στον τόμο ΕΡΕΤΡΙΑ, Ματιές σε μια αρχαία πόλι, Εθνικό Μουσείο, Αθήναι 2010, σ. 34-37 = Cité sous terre-Ausgrabungen, Catalogue de l’ exposition de l’ Antiken Museum Basel, 2010, p. 37-39

Ένας ήρωας προστάτης στις δύο ακτές του νότιου Ευβοϊκού

Σύνδεση