Η απρόθυμη διασημότητα

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Maurice Samuels, Alfred Dreyfus: The Man at the Center of the Affair [Αλφρέντ Ντρέυφους: Ο άνθρωπος στο επίκεντρο της Υπόθεσης], Yale University Press, σελ. 209 Μια από τις έμμεσες συνέπειες της πρόσφατης φρικιαστικής αιματοχυσίας στους Αγίους Τόπους ήταν να ενταθούν οι αντιδράσεις σε άλλα μέρη του κόσμου. Οι διχογνωμίες είναι τόσο οξείες και οι διαφωνίες τόσο τεταμένες που απειλούν σχέσεις μεταξύ φίλων ή συγγενών. Βεβαίως, τέτοιες διχογνωμίες έχουν σημειωθεί και στο παρελθόν: ο Ισπανικός Εμφύλιος προκάλεσε έριδες μακριά από την Ισπανία· είκοσι χρόνια αργότερα, η Κρίση του Σουέζ προξένησε οργισμένες διαφωνίες στην Αγγλία, όπως, την επόμενη δεκαετία, και ο Πόλεμος του Βιετνάμ στην Αμερική. Όμως κανένα ανάλογο επεισόδιο δεν έφτασε ποτέ στα επίπεδα της υπόθεσης που είναι ακόμα γνωστό στην ιστορία απλώς ως l’Affaire: της αντιπαράθεσης που προκλήθηκε από την καταδίκη του λοχαγού του γαλλικού στρατού Αλφρέντ Ντρέυφους το 1894 για εσχάτη προδοσία και την επακόλουθη εκστρατεία για την αθώωσή του. Η Υπόθεση Ντρέυφους δίχασε τη Γαλλία, στρέφοντας φίλο εναντίον φίλου, αδελφό εναντίον αδελφού, τον ντρεϋφουσικό Κλωντ Μονέ εναντίον του αντι-ντρεϋφουσικού Πωλ Σεζάν, τον Δούκα του Γκερμάντ του Προυστ εναντίον του Πρίγκιπα του Γκερμάντ. Στην κορύφωσή της το 1898, μια γελοιογραφία του Καράν ντ’Ας με τίτλο «Οικογενειακό τραπέζι» είχε δύο καρέ. Στο πρώτο, η οικογένεια είναι συγκεντρωμένη αρμονικά γύρω από το τραπέζι πάνω από τα προειδοποιητικά λόγια «Πρωτίστως να μη συζητήσουμε για την Υπόθεση Ντρέυφους!», στο δεύτερο ουρλιάζουν και έχουν πιαστεί στα χέρια πάνω από τη λεζάντα «Τη συζήτησαν…». Αν όπου «Ντρέυφους» βάλετε «Γάζα», πολλές οικογένειες θα το κατανοούσαν σήμερα. Η Υπόθεση όχι μόνο ακούστηκε σε ολόκληρο τον κόσμο εκείνη την εποχή, από το Παρίσι ως τη Νέα Υόρκη και από τη Βιέννη ως την Ουκρανία, αλλά έχει και εντυπωσιακά σύγχρονη επιρροή. Ανάμεσα στους ανταποκριτές που την κάλυψαν περιλαμβάνονταν ο Τέοντορ Χερτσλ και ο Μαξ Νορντάου. Λίγο αργότερα θεμελίωσαν το σιωνιστικό κίνημα, το οποίο τελικά οδήγησε στην ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους. Ως εκ τούτου, η Υπόθεση Ντρέυφους δεν αποτέλεσε απλώς το επεισόδιο που καθόρισε την ιστορία της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας, αλλά απέκτησε και τεράστια σημασία στην εβραϊκή ιστορία, ακόμη και στην παγκόσμια. Στο επίκεντρό της βρέθηκε ένας άνδρας που δεν επιδίωξε ποτέ τη δόξα ούτε επιθύμησε να εκπροσωπήσει κανέναν αγώνα, και μάλιστα «δεν θα ήθελε καν να είναι το θέμα αυτού του βιβλίου» γράφει ο Μόρις Σάμιουελς. Το βιβλίο του, Αλφρέντ Ντρέυφους, από τη σειρά του Γέιλ Jewish Lives, αποτελεί μια αξιοθαύμαστη εισαγωγή όχι μόνο στο θέμα του τίτλου του αλλά και σε εκείνα τα σπουδαία ιστορικά γεγονότα. Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι, όπως γράφει ο Σάμιουελς, «σπανίως ένας τόσο κλειστός άνθρωπος αναγκάστηκε να ζήσει έναν τόσο δημόσιο βίο». Εκείνη η απρόθυμη διασημότητα γεννήθηκε το 1859 στη Μυλούζ της Αλσατίας, επαρχίας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως την κατάκτησή της από τη Γαλλία τον δέκατο έβδομο αιώνα. Η διαβόητη ανάκληση του Έδικτου της Νάντης από τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ το 1685, που έδωσε τέλος στην ανοχή των προτεσταντών την οποία είχε ορίσει ο Ερρίκος Δ΄ το 1598, δεν αφορούσε την Αλσατία, όπου οι προτεστάντες άκμαζαν. Τον δέκατο ένατο αιώνα η Μυλούζ –«το Μάντσεστερ της Γαλλίας» κατά την ελαφρώς υπερβολική ρήση– διέθετε μια θαλερή κλωστοϋφαντουργία υπό την ιδιοκτησία προτεσταντών και μερικών Εβραίων, όπως ο Ραφαέλ Ντρέυφους. Κατόπιν, το 1870, ο Πρώσος καγκελάριος Όττο φον Βίσμαρκ εξώθησε πονηρά τον παράλογο Ναπολέοντα Γ΄ σε πόλεμο, και ο γαλλικός στρατός κατατροπώθηκε. Ο γιος του Ραφαέλ, ο Αλφρέντ, ήταν δέκα ετών εκείνη την εποχή, και έλεγε ότι το θέαμα των Πρώσων στρατιωτών που προέλαυναν στη Μυλούζ ήταν η «πρώτη θλίψη» της ζωής του. Η στρατιωτική ήττα ακολουθήθηκε από την παράδοση της Αλσατίας στο νέο γερμανικό Ράιχ, και οι Αλσατοί υποχρεώθηκαν να επιλέξουν αν επιθυμούσαν να παραμείνουν Γάλλοι ή να γίνουν Γερμανοί. Ο Ραφαέλ αποφάσισε ότι ο μεγαλύτερος γιος του, ο Ζακ, έπρεπε να παραμείνει στη Μυλούζ για να διευθύνει το βαμβακοκλωστήριό του, ενώ η υπόλοιπη οικογένεια προσπάθησε να εξασφαλίσει γαλλική υπηκοότητα. Ο Αλφρέντ και ο αδελφός του μπήκαν εσώκλειστοι στο Collège Sainte-Barbe στο Παρίσι. Παρότι μονήρης άνθρωπος που σπάνια έκανε φίλους και ένιωθε «ένα αίσθημα απομόνωσης σε όλη του τη ζωή, όποτε εγκατέλειπε τον στενό κύκλο της οικογένειάς του», ο Αλφρέντ ήταν αποφασισμένος να μπει στον στρατό μέσω της École Polytechnique, μιας από τις grandes écoles που αποτελούσαν παρακαταθήκη της Επανάστασης και έγιναν, και παραμένουν, κορωνίδα του γαλλικού εκπαιδευτικού συστήματος, όπως η Ivy League ή το Oxbridge, μολονότι οι γαλλικές σχολές ήταν ανέκαθεν πιο αξιοκρατικές και τεχνοκρατικές, ιδίως όσον αφορά την προθυμία τους να δεχθούν Εβραίους. Ξεκινώντας από το πυροβολικό, ο Ντρέυφους απόλαυσε μια στρατιωτική καριέρα που αρχικά φαινόταν πολλά υποσχόμενη. Οι ανώτεροί του εγκωμίαζαν την ευφυΐα και την επιμέλειά του. Το 1890, ο τριαντάχρονος λοχαγός Ντρέυφους έγινε δεκτός στην École Supérieure de Guerre (τη γαλλική Ανώτερη Σχολή Πολέμου) και παντρεύτηκε. Η νύφη του, η Λουσί Χανταμάρ, ήταν εξαδέλφη ενός συμφοιτητή του και κόρη ενός πλούσιου Εβραίου εμπόρου διαμαντιών. Ως τις αρχές του 1894, κατέκτησε χάρη στην ικανότητά του διετή τοποθέτηση στο Γενικό Επιτελείο υπό τον διοικητή Ζωρζ Πικάρ, τον οποίο γνώριζε ήδη ως εκπαιδευτή. Σε αυτή τη θέση απέσπασε ακόμη περισσότερα εγκώμια: «Αξιωματικός με μέλλον» έλεγε ένας έπαινος με οδυνηρή τραγική ειρωνεία, αφού αυτό ήταν μεγάλη αλήθεια, κι ας μην επρόκειτο για το μέλλον που θα φανταζόταν κανείς. «Οικογενειακό δείπνο», γελοιογραφία του Καράν ντ’Ας (ψευδώνυμο του Εμμανουέλ Πουαρέ), περ. 1898, Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια. Πάνω, η οικογένεια στο τραπέζι: «Πρωτίστως να μη συζητήσουμε για την Υπόθεση Ντρέυφους!», κάτω: ουρλιάζουν και έχουν πιαστεί στα χέρια: «Τη συζήτησαν…». Το Σάββατο, 13 Οκτωβρίου 1894, που ο Ντρέυφους έλαβε εντολή να παρουσιαστεί στο Υπουργείο Πολέμου τη Δευτέρα στις 9 το πρωί με πολιτικά, απλώς παραξενεύτηκε. Εκεί τον δέχθηκε ο Πικάρ και τον οδήγησε σε ένα γραφείο όπου περίμεναν τέσσερις άγνωστοι, επίσης με πολιτικά, εκτός από τον διοικητή Αρμάν ντυ Πατύ ντε Κλαμ, ο οποίος του υπαγόρευσε μια επιστολή για τον επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου. Ένας άλλος αξιωματικός, ο διοικητής Υμπέρ-Ζοζέφ Ανρύ, παρακολουθούσε πίσω από μια κουρτίνα. Μόλις ολοκλήρωσε την υπαγόρευση, ο Ντυ Πατύ ντε Κλαμ ακούμπησε το χέρι του στον ώμο του Ντρέυφους και είπε: «Σας συλλαμβάνω· κατηγορείστε για το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας». Η κατηγορία ήταν ότι ο γραφικός χαρακτήρας του Ντρέυφους στην επιστολή ταυτιζόταν με τον γραφικό χαρακτήρα σε ένα ενοχοποιητικό bordereau, μια λέξη –η οποία σημαίνει υπόμνημα που περιέχει, σε αυτήν την περίπτωση, στρατιωτικές πληροφορίες– που έμελλε να γίνει διεθνώς γνωστή. Ανάμεσα στις εικασίες, παρασιωπήσεις και καθαρές ψευδολογίες που ακολούθησαν, αυτό που ίσχυε ήταν ότι οι Γερμανοί κατασκόπευαν τους Γάλλους και οι Γάλλοι τους Γερμανούς. Πράγματι, κάποιος από τον γαλλικό στρατό έδινε μυστικές πληροφορίες στη γερμανική πρεσβεία στο Παρίσι. Μερικά από τα έγγραφα αυτά σχίστηκαν και πετάχτηκαν σε ένα καλάθι αχρήστων στην πρεσβεία, και μια καθαρίστρια παρέδωσε τα κομμάτια στη γαλλική στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών. Μια μέρα, η καθαρίστρια έφερε στον σύνδεσμό της το σχισμένο μπορντερώ. Οι υποψίες έπεσαν στον Ντρέυφους, μολονότι αντικειμενικά ήταν εντελώς απίθανο να είναι ο δράστης. Οι προδότες άλλοτε έχουν ως κίνητρο την ιδεολογία και άλλοτε την απληστία. Ο Ντρέυφους ήταν ένθερμος Γάλλος πατριώτης, το διόλου ευκαταφρόνητο εισόδημα του οποίου από την οικογενειακή επιχείρηση, όσο κι αν το ζήλευαν οι λιγότερο τυχεροί αξιωματικοί, τον καθιστούσε άτρωτο σε δωροδοκίες. Όλα αυτά αγνοήθηκαν. Τον Δεκέμβριο, ο Ντρέυφους πέρασε από στρατοδικείο με συνοπτικές διαδικασίες. Άλλοι αξιωματικοί κατέθεσαν υπέρ του, όμως οι κατήγοροί του είχαν στο μεταξύ ανακαλύψει ένα άλλο στοιχείο που θεωρούσαν επιβαρυντικό. Σε μια ανατροπή που ούτε συγγραφέας ή σεναριογράφος δεν θα τολμούσε να επινοήσει, ο Γερμανός και ο Ιταλός στρατιωτικός ακόλουθος στο Παρίσι, ο Μαξιμίλιαν φον Σβαρτσκόππεν και ο Αλεσσάντρο Πανιτσάρντι, δεν ήταν μόνο συνάδελφοι αλλά και εραστές, και αντάλλασσαν περιπαθή σημειώματα όπου αποκαλούσαν ο ένας τον άλλο «αγαπημένο κοριτσάκι» και «πουστράκι». Ένα από τα ραβασάκια που ανακαλύφθηκαν περιείχε πληροφορίες για τα σχέδια των γαλλικών οχυρώσεων που είχαν προέλθει από «ce canaille de D» (αυτό το κάθαρμα τον Ντ). Ο Ανρύ υποστήριξε ότι το «Ντ» σήμαινε «Ντρέυφους», μολονότι ήξερε πολύ καλά ότι αναφερόταν σε έναν αξιωματικό που λεγόταν Ντυμπουά. Ο Ντρέυφους κρίθηκε ένοχος. Το πρωί της 5ης Ιανουαρίου 1895, στο προαύλιο της École Militaire, ενώπιον εκατοντάδων στρατιωτών και ενός αλαλάζοντος όχλου έξω από τα κάγκελα, καθαιρέθηκε επίσημα: οι επωμίδες και τα διακριτικά του ξηλώθηκαν και ένας φρουρός πήρε το ξίφος του και το έσπασε πάνω στο γόνατό του. Μολονότι δεν γινόταν να ακουστεί ανάμεσα στις κραυγές, φώναξε: «Στρατιώτες, ένας αθώος ατιμάζεται. Ζήτω η Γαλλία! Ζήτω ο Στρατός!». Μεταφέρθηκε στη Νήσο του Διαβόλου, στα ανοιχτά της Γαλλικής Γουϊάνας στη Νότια Αμερική. Εάν δεν είχε καταργηθεί η θανατική ποινή για πολιτικά αδικήματα, μπορεί να είχε τουφεκιστεί, όμως η Νήσος του Διαβόλου ήταν η δεύτερη καλύτερη –ή χειρότερη– επιλογή: το κλίμα και η σκληρότητα των δεσμοφυλάκων σήμαιναν ότι η θνησιμότητα των καταδίκων ήταν πολύ υψηλή. Μολονότι οι σύγχρονοι παρατηρητές έβρισκαν ελάχιστα επιβλητικό ή ευγενή τον Ντρέυφους από κοντά, το σθένος και η ακεραιότητα που επέδειξε στα τέσσερα χρόνια της απομόνωσής του, όπου ταλανιζόταν από τη δυσεντερία και επιβίωνε με πενιχρές μερίδες, ήταν σίγουρα ηρωικά. Για να τον βασανίσουν περισσότερο, οι δεσμοφύλακες του έδεναν τα πόδια στο κρεβάτι τη νύχτα, ώστε να μην μπορεί να κουνηθεί όταν σκαρφάλωναν πάνω του τα έντομα και τον τσιμπούσαν. Όπως γράφει δικαίως ο Σάμιουελς, αν τελικά η Γαλλία κατόρθωσε να επικυρώσει τη δέσμευσή της στα ανθρώπινα δικαιώματα «αυτό έγινε μόνο χάρη στη θέληση αυτού του συγκεκριμένου ανθρώπου να υπομείνει … τις ακραίες σωματικές κακουχίες και υλικές στερήσεις». Και η ηρωίδα της ιστορίας ήταν η θαυμάσια Λουσί Ντρέυφους, η Λεωνόρα απέναντι στον Φλορεστάν του.[1] Η αφοσίωση στον σύζυγό της ήταν ολοκληρωτική, το έργο της για λογαριασμό του άοκνο. «Μόνο χάρη σε εσένα αντιστέκομαι σήμερα», της έγραψε, «μόνο για σένα, αγαπημένη μου, αντέχω αυτό το ατελείωτο μαρτύριο». Ενώ ο Ντρέυφους υπέφερε στο μακρινό νησί του, τα γεγονότα που μετασχημάτισαν μια άσημη αδικία σε διεθνώς γνωστή υπόθεση εκτυλίσσονταν αργά στο Παρίσι. Τον Μάρτιο του 1896, ένα νέο στοιχείο από τη γερμανική πρεσβεία περιήλθε στην κατοχή της υπηρεσίας πληροφοριών του στρατού: ένα petit bleu, όπως ονομάζονταν τα μηνύματα που γράφονταν σε μικρά κομμάτια μπλε χαρτιού και μεταφέρονταν εντός του Παρισιού μέσω του σωληνωτού ταχυδρομείου. Το εν λόγω σημείωμα, που απ’ ό,τι φαίνεται γράφτηκε αλλά δεν στάλθηκε ποτέ, είχε αποστολέα τον Σβαρτσκόππεν και παραλήπτη έναν Γάλλο αξιωματικό του πεζικού, τον Φερντινάντ Βαλσέν Εστερχάζυ, και καταδείκνυε ότι ο Εστερχάζυ κατασκόπευε για λογαριασμό του. Όταν καταδικάστηκε ο Ντρέυφους, επικεφαλής της υπηρεσίας πληροφοριών ήταν ο αντισυνταγματάρχης Ζαν Σαντέρ, που επέμεινε στην απάτη ώσπου τον κατέστησε ανίκανο η τριτογενής σύφιλη. Αντικαταστάθηκε από τον Πικάρ, ο οποίος είχε νωρίτερα ζητήσει συγγνώμη από έναν αξιωματικό του Γενικού Επιτελείου που του «έδωσε έναν Εβραίο» όταν του έστειλε τον Ντρέυφους, όμως, μολονότι δεν ξεχώριζε από πολλούς άλλους αξιωματικούς όσον αφορά την προκατάληψή του, τον διέκρινε η αίσθηση του καθήκοντος και της τιμής. Αρχικά θεώρησε ότι υπήρχαν δύο κατάσκοποι στις ανώτερες τάξεις του στρατού, ώσπου συνειδητοποίησε ότι ο Εστερχάζυ ήταν ο μοναδικός, και ότι ο Ντρέυφους είχε καταδικαστεί άδικα. Όμως, όταν παρουσίασε τα στοιχεία στους στρατηγούς Ραούλ ντε Μπουαντέφρ και Αρτύρ Γκονζ, τον διέταξαν να διαχωρίσει τις δύο υποθέσεις. Ό,τι κι αν συνέβαινε στον Εστερχάζυ, η αλήθεια για τον Ντρέυφους έπρεπε να αποσιωπηθεί για να σωθεί η τιμή του στρατού. Τον Σεπτέμβριο του 1896, η L’Éclair, μια παρισινή εφημερίδα εχθρική προς τον Ντρέυφους, απαίτησε να γνωστοποιηθούν τα στοιχεία βάσει των οποίων είχε καταδικαστεί, και ταυτόχρονα αποκάλυψε ότι είχαν αποκρυφθεί κρίσιμα στοιχεία από τους δικηγόρους του. Ο άθλιος Ανρύ ανταποκρίθηκε επινοώντας κι άλλα ενοχοποιητικά στοιχεία. Γιος αγρότη που είχε ανελιχθεί στην ιεραρχία, ο Ανρύ προσπαθούσε με ζήλο να ικανοποιήσει τους αριστοκράτες ανωτέρους του, μα όταν έδειξε το έργο του στον Μπουαντέφρ και τον Γκονζ, συνειδητοποίησαν ότι η υπόθεση κατέρρεε. Φοβούμενοι ότι ο Πικάρ πιθανόν να συνέχιζε τις προσπάθειες να αποκαλύψει την αλήθεια, τον μετέθεσαν στην Τυνησία, ωστόσο εκείνος είχε τη διορατικότητα να δώσει ορισμένα έγγραφα στον δικηγόρο του. Δύο μήνες αργότερα, τον Νοέμβριο, ο Μπερνάρ Λαζάρ δημοσίευσε ένα φυλλάδιο με τίτλο «Μια δικαστική πλάνη: Η αλήθεια για την υπόθεση Ντρέυφους», το οποίο διανεμήθηκε σε όλα τα μέλη της Βουλής των Αντιπροσώπων καθώς και σε κορυφαίους δημοσιογράφους. Αυτό που δεν γνώριζε ο Λαζάρ ήταν η ταυτότητα του πραγματικού δράστη. Ο Εστερχάζυ ήταν ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης που είχε μακρινή συγγένεια με μια σπουδαία ουγγρική οικογένεια. Με την πελώρια μουστάκα του και το ματαιόδοξο φέρσιμό του, ενδεχομένως να ήταν γελοίος αν δεν ήταν τόσο δόλιος. Σπάταλος και αιωνίως απένταρος καθώς ήταν, είχε σαφές κίνητρο για να πουλήσει τις υπηρεσίες του στους Γερμανούς, και τα στοιχεία εναντίον του ήταν τόσο ξεκάθαρα που δεν χρειαζόταν ένας Μαιγκρέ για να τον πιάσει. Ωστόσο παρέμενε ελεύθερος, ενώ ο Ανρύ και ο Ντυ Πατύ ντε Κλαμ τον διαβεβαίωναν επανειλημμένα ότι δεν υπήρχε λόγος να ανησυχεί. Εντέλει, τον Ιανουάριο του 1898, πέρασε στρατοδικείο σε μία δίκη που ήταν περισσότερο παρωδία κι από αυτήν του Ντρέυφους. Ύστερα από μια διεκπεραιωτική ακροαματική διαδικασία, οι δικαστές χρειάστηκαν μόνο τρία λεπτά για να τον απαλλάξουν. Και έτσι, γράφει ο Σάμιουελς, ο στρατός «όχι μόνο καταδίκασε έναν άνθρωπο που γνώριζε ότι ήταν αθώος, αλλά αθώωσε και έναν άνθρωπο που γνώριζε ότι ήταν κατάσκοπος». Όμως ήταν πολύ αργά, αφού όλο και περισσότεροι πείθονταν για την αθωότητα του Ντρέυφους. Ένας από αυτούς ήταν ο Ωγκύστ Σερέρ-Κεστνέρ, αντιπρόεδρος της Γερουσίας, ο οποίος απευθύνθηκε για την υπόθεση στον πρόεδρο της Γαλλίας, Φελίξ Φωρ. Ένας άλλος ήταν ο Λεόν Μπλουμ, που αργότερα θα γινόταν ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος, πρωθυπουργός, και κατόπιν εχθρός της κυβέρνησης του Βισύ, όμως αυτή την περίοδο έκανε τα πρώτα βήματά του ως δικηγόρος και κριτικός λογοτεχνίας. Είχε δώσει ελάχιστη σημασία στην υπόθεση προτού ο Λουσιέν Ερ, βιβλιοθηκονόμος στο πανεπιστήμιο όπου είχε φοιτήσει, την École Normale Supérieure, τον επισκέφθηκε το καλοκαίρι του 1897 και του είπε «Γνώριζες ότι ο Ντρέυφους είναι αθώος;». Ο Μπλουμ εξεπλάγη – και μεταμορφώθηκε. Στο βιβλίο του Souvenirs sur l’Affaire (Αναμνήσεις απ’ την υπόθεση Ντρέυφους, 1935), έγραψε: «Η Υπόθεση ήταν μια ανθρώπινη κρίση, λιγότερο παρατεταμένη, αλλά εξίσου βίαιη, με τη Γαλλική Επανάσταση και τον Μεγάλο Πόλεμο». Ακούγεται υπερβολή, όμως η υπόθεση είχε μετατραπεί σε μεγάλο πολιτισμικό πόλεμο (Kulturkampf). Για τη μία πλευρά, η εχθρότητα απέναντι στον Ντρέυφους ήταν μια επιτομή ευρύτερων θέσεων –του συντηρητικού καθολικισμού και του αντιδημοκρατικού απολυταρχισμού– ενώ για την άλλη, όπως γράφει ο Σάμιουελς, «η υπεράσπιση του Ντρέυφους έγινε ένας τρόπος εκδήλωσης υποστήριξης προς τη φιλελεύθερη δημοκρατική πολιτεία». Μπήκαν και άλλοι που μεταπείστηκαν στον αγώνα, όπως ο Ζωρζ Κλεμανσώ, ο οποίος αργότερα οδήγησε τη Γαλλία στη νίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τώρα έκανε εκστρατεία υπέρ του Ντρέυφους στην εφημερίδα του, L’Aurore, μέχρι τον ηγέτη των Σοσιαλιστών Ζαν Ζωρές. Ο Ζωρές είχε αρχικά αγνοήσει την υπόθεση με το επιχείρημα, κοινότατο στην αριστερά, ότι ένα εργατικό κίνημα δεν χρειάζεται να ασχολείται με τη μοίρα ενός πλούσιου αξιωματικού, αλλά πλέον αντιλαμβανόταν την αλήθεια. Στις 13 Ιανουαρίου 1898, οι εφημεριδοπώλες σε όλο το Παρίσι φώναζαν «J’Accuse!» πουλώντας 300.000 φύλλα της L’Aurore. Στο πρωτοσέλιδο είχε την «Επιστολή στον πρόεδρο της Δημοκρατίας» του Εμίλ Ζολά που έγραφε «Κατηγορώ τον αντισυνταγματάρχη ντυ Πατύ ντε Κλαμ ότι υπήρξε ο διαβολικός δημιουργός αυτής της δικαστικής πλάνης». Και κατόπιν, ξανά και ξανά «Κατηγορώ … Κατηγορώ», ώσπου: τέλος, κατηγορώ το πρώτο στρατοδικείο ότι παραβίασε τον νόμο καταδικάζοντας τον κατηγορούμενο βάσει ενός εγγράφου που κρατήθηκε μυστικό και κατηγορώ το δεύτερο στρατοδικείο ότι κάλυψε αυτή την παρανομία, κατά διαταγή, διαπράττοντας με τη σειρά του το νομικό έγκλημα να απαλλάξει εν γνώσει του έναν ένοχο. Κατά την ανάκρισή του ο Ντρέυφους είχε πει: «Το μόνο μου έγκλημα είναι ότι γεννήθηκα Εβραίος» και ο όχλος στη διαπόμπευσή του ούρλιαζε: «Θάνατος στον Ιούδα!» και «Κάτω οι Εβραίοι!». Αυτό φαινόταν ακόμη πιο σοκαριστικό στη Γαλλία, την πρώτη χώρα της Ευρώπης που χειραφέτησε τους Εβραίους. Το 1791 χορηγήθηκε πλήρης γαλλική υπηκοότητα στους Εβραίους άνδρες, και κατά τη διάρκεια του επόμενου αιώνα, οι Γαλλοεβραίοι, μόλις το ένα πέμπτο του ενός τοις εκατό του πληθυσμού, απόλαυσαν αξιοσημείωτη επιτυχία, από τις μεγάλες οικογένειες τραπεζιτών όπως οι Ρότσιλντ και οι Πιρέρ ως τον δημοφιλέστατο συνθέτη της όπερας Φρομεντάλ Αλεβύ. «En Famille» (Στο σπίτι). Απεικονίζει μια οικογένεια που διαβάζει για τη δίκη του Ζολά. Ο σύζυγος διαβάζει την εθνικιστική εφημερίδα L’Intransigeant, η σύζυγος διαβάζει την εφημερίδα της αντιπολίτευσης L’Aurore, ενώ ένα τρίτο άτομο διαβάζει την αναρχική Le Libertaire. Ξυλογραφία του Φελίξ Βαλοτόν από το περιοδικό Le Cri de Paris, 13 Φεβρουαρίου 1898. Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι. Με τον ταπεινό τρόπο της, η οικογένεια Ντρέυφους είχε συμμετάσχει σε αυτή την επιτυχία. Ο προπάππος του Αλφρέντ ήταν κρεοπώλης κασέρ, ο παππούς του ήταν μικροπωλητής και μοχέλ (άνθρωπος που εκτελεί τελετουργικές περιτομές), και ο πατέρας του ο Ραφαέλ ξεκίνησε ως μικροπωλητής, κατόπιν εργάστηκε ως μεσάζων για μια εταιρεία στη Μυλούζ, και τελικά άνοιξε δικό του βαμβακοκλωστήριο. Κατά τον θάνατό του το 1893 είχε περιουσία 800.000 φράγκων. Και σε μια εποχή που οι Εβραίοι αξιωματικοί ήταν σχεδόν άγνωστοι στους βρετανικούς και πρωσικούς στρατούς, εκατοντάδες Εβραίοι είχαν υπηρετήσει ως αξιωματικοί στον γαλλικό στρατό: κατά τη Δεύτερη Αυτοκρατορία και την Τρίτη Δημοκρατία, τουλάχιστον είκοσι έγιναν στρατηγοί. Όπως γράφει ο Σάμιουελς, ο Αλφρέντ Ντρέυφους γεννήθηκε σε μία χώρα όπου οι Εβραίοι έδειχναν να είναι «οι καλύτερα ενσωματωμένοι στον κόσμο». Όμως αυτή η επιτυχία είχε προκαλέσει βάναυση αντίδραση, καθώς η παλιά θρησκευτική περιφρόνηση για τους Εβραίους αντικαταστάθηκε από μια νέα ρατσιστική ιουδαιοφοβία, ή από αντισημιτισμό, μια λέξη που εμφανίστηκε στη Γερμανία τη δεκαετία του 1860 και πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Στη Γαλλία, ο κυριότερος εκφραστής του ήταν ο Εντουάρ Ντρυμόν, το απαίσιο αλλά πολυδιαβασμένο βιβλίο του οποίου La France juive (Η εβραϊκή Γαλλία), που εκδόθηκε το 1886, ισχυριζόταν ότι «μόνο ο Εβραίος επωφελήθηκε από τη Γαλλική Επανάσταση» και διανθιζόταν με γραφήματα και λίστες εβραϊκών παρασίτων. Ο Ντρυμόν ίδρυσε την αντισημιτική εφημερίδα La Libre Parole το 1892, και η κυκλοφορία της έφτασε τα 200.000 φύλλα. Αποκρουστικότερη όλων ήταν η εμπλοκή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Στην παράξενη και αλησμόνητη πρωτοσιωνιστική πραγματεία του Rom und Jerusalem [Ρώμη και Ιερουσαλήμ] (1862), ο Γερμανοεβραίος φιλόσοφος Μόζες Ες είχε γράψει ότι «από την εποχή του Ιννοκέντιου Γ΄ … η Ρώμη αποτελούσε ακατάβλητη πηγή δηλητηρίου για τους Εβραίους», και πράγματι έρεε αρκετό δηλητήριο από τις σελίδες της La Croix, την οποία εξέδιδε το γαλλικό τάγμα των Ασσομψιονιστών: «Ο εβραϊκός λαός … έχει σαπίσει τα πάντα … είναι ένα φριχτό καρκίνωμα … οι Εβραίοι είναι βρικόλακες … οδηγούν τη Γαλλία στη σκλαβιά». Όμως προκατάληψη υπήρχε ακόμη και σε όσους στήριξαν τον αγώνα του Ντρέυφους. Στο μυθιστόρημα του 1891 L’Argent (Το χρήμα), ο Ζολά είχε περιγράψει το Χρηματιστήριο του Παρισιού ως «βρόμικη Εβραϊκή συνοικία», ένα από τα πολλά παραδείγματα του τρόπου που η γαλλική –και η αγγλική και η αμερικανική– λογοτεχνία της εποχής αντικατόπτριζε την ενστικτώδη περιφρόνηση για τους Εβραίους. Θα υπέθετε κανείς ότι ο σπουδαίος φιλιππικός του Ζολά θα δημιουργούσε συμπάθεια προς το εβραϊκό θύμα. Συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Επί κάμποσους μήνες το 1898 η Γαλλία συνταρασσόταν από έναν σπασμό αντισημιτικού μίσους.[2] Αφίσες στο Παρίσι καλούσαν σε μαζική διαδήλωση ενάντια «στους οργανωτές της προδοσίας, τους συνεργούς των κοσμοπολιτών Εβραίων» και ένας όχλος με επικεφαλής καθολικούς μαθητές φώναζε: «Έξω ο Ζολά! Θάνατος στους Εβραίους!». Σύντομα σημειώθηκαν επεισόδια στην Γκρενόμπλ, τη Λυών και το Νανσύ, όπου περικυκλώθηκε μια συναγωγή, και στη Ρεν, όπου ένας όχλος έκανε επίθεση σε σπίτια Εβραίων καθηγητών. Η χειρότερη βία εκδηλώθηκε στην Αλγερία, απέναντι στους τριάντα χιλιάδες Εβραίους της μειονότητας εντός της μειονότητας των λευκών αποίκων. Συναγωγές λεηλατήθηκαν, ομοίωμα του Ζολά κάηκε στην πυρά, Εβραίοι ξυλοκοπήθηκαν στους δρόμους και αρκετοί σκοτώθηκαν. Το φθινόπωρο, αυτή η μαζική υστερία και βία σταμάτησε σχεδόν όσο αιφνίδια ξεκίνησε, αλλά όχι προτού παραπεμφθεί ο Ζολά σε δίκη για συκοφαντική δυσφήμηση. Τον Αύγουστο, ο Ανρύ ομολόγησε τις παραχαράξεις του σε έναν ανώτερο αξιωματικό και οδηγήθηκε στη φυλακή, όπου έκοψε τον λαιμό του. Στην απαρχή της καριέρας του ως πρωτοφασίστας και αντισημίτης, ο Σαρλ Μωρράς έγραψε μια ελεγεία όπου χαρακτήριζε τον Ανρύ «άνθρωπο με τιμή» ο οποίος είχε συγγράψει «μια πατριωτική πλαστογραφία» και με έρανο συγκέντρωσε ένα μεγάλο ποσό για τη χήρα του. Έγιναν επανειλημμένως προσπάθειες να ανοίξει ξανά η υπόθεση ως τον Φεβρουάριο του 1899, που απεβίωσε ξαφνικά ο Φωρ (ενώ απολάμβανε τις θωπείες της ερωμένης του, κατά τα θρυλούμενα στους γαλλικούς πολιτικούς κύκλους) και τον διαδέχθηκε στον προεδρικό θώκο ο ντρεϋφουσικός Εμίλ Λουμπέ. Τον Ιούλιο, το Ακυρωτικό Δικαστήριο αναίρεσε την πρώτη καταδικαστική απόφαση κατά του Ντρέυφους και ορίστηκε νέο στρατοδικείο, αναπτερώνοντας τις ελπίδες σε ολόκληρο τον κόσμο: «A shif aroysgeshikt tsu breyngen Dreyfus» (Ένα πλοίο εστάλη να παραλάβει τον Ντρέυφους) έγραφε ο πανηγυρικός τίτλος στην καθημερινή γίντις εφημερίδα Forverts της Νέας Υόρκης. Με την επιστροφή του, ο Ντρέυφους έμαθε ότι η νέα δίκη του τον Αύγουστο θα διεξαγόταν στη Ρεν, το κέντρο της καθολικής αντίδρασης. Θαρρείς και το νέο στρατοδικείο δεν ήταν αρκετά δραματικό, πυροβόλησαν πισώπλατα τον ευφυή νεαρό δικηγόρο του Ντρέυφους, τον Φερνάντ Λαμπορί, ενώ περπατούσε προς το δικαστήριο, ο οποίος επιβίωσε. Στις 9 Σεπτεμβρίου ο Ντρέυφους κρίθηκε ξανά ένοχος, παρά τα στοιχεία, αλλά με «ελαφρυντικά». Δέκα ημέρες αργότερα, ο Λουμπέ τού έδωσε χάρη. Κάποιοι υποστηρικτές του θεωρούσαν ότι δεν έπρεπε να την αποδεχθεί, αφού αποδεχόταν εμμέσως την ενοχή του, όμως δεν είχαν περάσει τέσσερα χρόνια στη Νήσο του Διαβόλου. Τελικά μόλις το 1906 το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο ανέτρεψε την καταδίκη στη Ρεν και αθώωσε ολοκληρωτικά τον Ντρέυφους. Αποκαταστάθηκε στον στρατό και, κοντά στο ίδιο προαύλιο όπου είχε βιώσει κάποτε εκείνη τη φρίκη, ονομάστηκε ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής. Κάθε ιδέα ότι η Υπόθεση Ντρέυφους είχε κλείσει οριστικά ήταν απατηλή: οι συνέπειές της ήταν αισθητές για πολύ καιρό ακόμη – ίσως ακόμη και ως σήμερα. Ένας άνθρωπος που δεν δίνει καλή εντύπωση στην αφήγηση του Σάμιουελς είναι η Χάννα Άρεντ. Η κριτική της στους Γαλλοεβραίους για την παθητικότητα και την εγκατάλειψη της ταυτότητάς τους, ή ακόμη και για την επιδίωξή τους «να αφομοιωθούν υιοθετώντας έναν [δικό τους] τύπο αντισημιτισμού» μιμούμενοι τις ανώτερες τάξεις, ήταν παντελώς άτοπη, και ο ισχυρισμός της ότι η Υπόθεση Ντρέυφους «γέννησε το σιωνιστικό κίνημα» ήταν απλουστευτική, έως εσφαλμένη. Είναι αλήθεια ότι ο Χερτσλ δήλωσε: «Αυτό που με έκανε Σιωνιστή ήταν η δίκη του Ντρέυφους». Το 1896, τη χρονιά μετά τον υποβιβασμό του Ντρέυφους, εξέδωσε το Der Judenstaat (Το Εβραϊκό Κράτος), και το 1897 οργάνωσε το πρώτο Σιωνιστικό Συνέδριο στη Βασιλεία. Ωστόσο ο Χερτσλ ήταν luftmensch (ποιος θα ονειρευόταν το τολμηρό όνειρό του αν όχι ένας αιθεροβάμων;) και όχι πάντα αξιόπιστος. Από όσα έγραψε πράγματι την περίοδο της δίκης για τη Neue Freie Presse, τη βιεννέζικη εφημερίδα για την οποία εργαζόταν, φαίνεται ότι θεωρούσε δεδομένη την ενοχή του Ντρέυφους και δεν έκανε λόγο για αντισημιτισμό. Υπήρχαν ήδη αρκετοί λόγοι για την ανησυχία του Χερτσλ. Η Γαλλία γνώρισε ένα μόνο μέρος του κύματος αντισημιτισμού στην Ευρώπη, πολλώ δε μάλλον η πατρίδα του Χερτσλ η Βουδαπέστη και η Βιέννη, όπου ο χριστιανοσοσιαλιστής Καρλ Λούγκερ εκλέχτηκε τέσσερις φορές δήμαρχος με αντισημιτικό πρόγραμμα και ο Φραγκίσκος Ιωσήφ άσκησε τέσσερις φορές βέτο στην εκλογή του, ώσπου κέρδισε ξανά και ο αυτοκράτορας ενέδωσε. Όχι ότι το εγχείρημα του Χερτσλ ήταν ευπρόσδεκτο από όλους τους Εβραίους. Στη Γαλλία, όπως και σε άλλες Δυτικές χώρες, πολλοί επιθυμούσαν να γίνουν δεκτοί ως ανεκτή και χειραφετημένη μειονότητα, όπως οι ρωμαιοκαθολικοί στην Αγγλία και οι προτεστάντες στη Γαλλία. Ο ιουδαϊσμός ήταν για εκείνους θρησκεία, όχι εθνικότητα: ήταν Γάλλοι και Γαλλίδες «μωσαϊκής πίστης» – μιας πίστης που δεν ήταν απαραιτήτως ένθερμη. Αυτό σίγουρα ίσχυε για τον Αλφρέντ Ντρέυφους, που έλεγε το καντίς για τη μητέρα του και, κατά τη φυλάκισή του, αφαιρούσε τα πακέτα λαρδί από τις πενιχρές μερίδες του και τα έριχνε στη θάλασσα, αλλά κατά βάθος ήταν σκεπτικιστής και ορθολογιστής και τα γραπτά του δεν αναφέρουν ποτέ τον ιουδαϊσμό ή τον Παντοδύναμο. «Ποιος δεν έχει διαβάσει για τη θλιβερή υπόθεση του λοχαγού Ντρέυφους; … Ποιος Εβραίος δεν προβληματίστηκε για τα δεινά του;» έγραφε η αφίσα ενός από τα πολλά γίντις θεατρικά έργα για την Υπόθεση που ανέβηκαν σε αίθουσες κατάμεστες από μετανάστες στη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Η Υπόθεση ενέπνευσε μια τεράστια γραμματεία, από θεατρικά έργα και φιλιππικούς ως φτηνές νουβέλες και διηγήματα όπως το «Ο Ντρέυφους στο Κασριλέβκε» (1902) του Σόλεμ Αλέιχεμ, που κοροϊδεύει ήπια την εμμονή των κατοίκων ενός ουκρανικού στετλ με την υπόθεση. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι το άριστο μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Χάρρις An Officer and a Spy (Αξιωματικός και κατάσκοπος, 2013) και η γαλλική ταινία που βασίστηκε σ’ αυτό, Κατηγορώ (2019).[3] Όπως παρατηρεί ο Σάμιουελς, διάφοροι Εβραίοι «βρήκαν στην Υπόθεση Ντρέυφους επιβεβαίωση για τις απαντήσεις τους στο “Εβραϊκό Ζήτημα”». Οι σοσιαλιστές θεώρησαν ότι έδειχνε την ανάγκη να οργανωθεί η εβραϊκή αριστερά, ενώ οι σιωνιστές κινητοποιήθηκαν από την οργή του μίσους κατά των Εβραίων ώστε να κυνηγήσουν το όνειρό τους για δική τους πατρίδα. Αυτοί που ο Σάμιουελς χαρακτηρίζει οπαδούς της ενσωμάτωσης, όχι μόνον επιδείκνυαν το τελικό αποτέλεσμα της Υπόθεσης ως δικαίωση της γαλλικής δημοκρατικής δικαιοσύνης, αλλά πολλοί επίσης πίστευαν ότι ο σιωνισμός ήταν αυτός που έθετε σε κίνδυνο τη θέση τους, δεχόμενος σιωπηρά το επιχείρημα των αντισημιτών ότι οι Εβραίοι δεν ανήκαν στις χώρες όπου ζούσαν. Μια επιφανής οικογένεια διχάστηκε από την Υπόθεση: ο Μαρσέλ Προυστ ήταν ντρεϋφουσικός, όπως και η Εβραία μητέρα του, ενώ ο καθολικός πατέρας του ήταν αντι-ντρεϋφουσικός. Όπως λέει ο Σάμιουελς, η Υπόθεση αντηχεί σε μεγάλο μέρος τού Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, αλλά θα μπορούσε ίσως να έχει παραθέσει ένα χωρίο όπου ο τερατώδης βαρόνος του Σαρλύς λέει στον αφηγητή, σχετικά με τον Μπλοχ, ότι είναι καλή ιδέα να έχει κανείς ανάμεσα στους φίλους του μερικούς ξένους. Όταν του απαντά ότι ο Μπλοχ είναι Γάλλος, ο Σαρλύς αποκρίνεται: «Νόμιζα πως ήταν Εβραίος». Συνεχίζει, ακόμη πιο σαρκαστικά, λέγοντας ότι το υποτιθέμενο έγκλημα του Ντρέυφους είναι ανύπαρκτο: «Θα είχε διαπράξει έγκλημα κατά της πατρίδας του αν είχε προδώσει την Ιουδαία, αλλά τι σχέση έχει με τη Γαλλία; … Ο Ντρέυφους σας θα μπορούσε μάλλον να καταδικαστεί για παράβαση των νόμων της φιλοξενίας». Αυτό ακριβώς φοβούνταν πολλοί Εβραίοι: όπως είπε ο Καρλ Κράους στον αντισιωνιστικό φιλιππικό του Eine Krone für Zion (Μια κορώνα για τη Σιών, 1898), οι Σιωνιστές έδειχναν να πιστεύουν ότι οι Ευρωπαίοι Εβραίοι δεν ήταν παρά επισκέπτες. Μετά τη λήξη του δράματος, οι συμμετέχοντες σκόρπισαν. Ο Ντρέυφους αποστρατεύτηκε, αλλά επανήλθε στην ενεργό υπηρεσία κατά τον Μεγάλο Πόλεμο. Ο γιος του, ο Πιέρ, τιμήθηκε με τον Πολεμικό Σταυρό για την υπηρεσία του στο Δυτικό Μέτωπο, όπου σκοτώθηκε ο ανιψιός του, ο Εμίλ. Για κάποιο διάστημα, ο Εστερχάζυ κυκλοφορούσε αλαζονικά στην κοινωνία: τον Μάρτιο του 1898, ο Όσκαρ Ουάιλντ, εξόριστος στο Παρίσι, έγραψε: «Με έσυραν να συναντήσω τον Εστερχάζυ για δείπνο». Σύντομα, όμως, ξύρισε το μουστάκι του, άλλαξε το όνομά του σε Ζαν ντε Βουαλμόντ, και αυτοεξορίστηκε στην Αγγλία, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του. Το 1935, ο Ντρέυφους πέθανε σε ηλικία εβδομήντα πέντε ετών. Την επόμενη χρονιά ο Μπλουμ έγινε πρωθυπουργός, ύστερα από τον πρόσφατο σχεδόν θανάσιμο ξυλοδαρμό του από φασίστες στο Παρίσι, και αποδοκιμάστηκε κατάμουτρα στη Βουλή από έναν βουλευτή που είπε ότι «για πρώτη φορά αυτή τη γηραιά γαλλορωμανική χώρα θα κυβερνηθεί … από Εβραίο». Τέσσερα χρόνια αργότερα, η κυβέρνηση του Βισύ πέρασε δικούς της αντισημιτικούς νόμους, και περίπου 75.000 Εβραίοι, το ένα τέταρτο του συνόλου, εκτοπίστηκαν στην Ανατολή για να δολοφονηθούν.[4] Κάποια μέλη της μεγάλης οικογένειας των Ντρέυφους κατέφυγαν στην Αμερική, αλλά η Λουσί παρέμεινε στη Γαλλία και βρήκε καταφύγιο σε ένα μοναστήρι, οι καλόγριες του οποίου δεν είναι σαφές αν γνώριζαν την ταυτότητά της. Πέθανε λίγο μετά το τέλος του πολέμου από φυσικά αίτια, σε αντίθεση με τη Μαντλέν Λεβύ, την αγαπημένη εγγονή του Αλφρέντ. Τη συνέλαβαν το 1943 και την έστειλαν στο διαβόητο στρατόπεδο του Ντρανσύ, βόρεια του Παρισιού, και από εκεί στο Άουσβιτς, όπου επιλέχθηκε για εργασία και πέθανε από τύφο το 1944. «Έχω τη λύση για το Εβραϊκό Ζήτημα» έγραφε θριαμβευτικά ο Χερτσλ στο ημερολόγιό του ενώ ξεκινούσε τη συγγραφή του Εβραϊκού Κράτους. Η Υπόθεση Ντρέυφους ήταν κρίσιμο μέρος αυτού του «ζητήματος» και το κράτος που ονειρεύτηκε ο Χερτσλ έγινε πραγματικότητα. Το αν τελικά απάντησε εκείνο το ζήτημα είναι άλλο θέμα. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2024 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Σημ. ARB: Οι ήρωες της όπερας Fidelio‎‎ του Μπετόβεν. [2] Βλ. Pierre Birnbaum, The Anti-Semitic Moment: A Tour of France in 1898 (Hill and Wang, 2002), κριτική παρουσίαση του οποίου έγινε από τις σελίδες της New York Review of Books από τον Τζούλιαν Μπαρνς, 10 Απριλίου 2003. [3] Σημ. ARB: Το βιβλίο του Ρόμπερτ Χάρρις κυκλοφόρησε στην Ελλάδα με τίτλο Ο Γερμανός κατάσκοπος (Ψυχογιός, 2015). Με αφορμή την ταινία του Ρομάν Πολάνσκι J’accuse (Κατηγορώ...!) (2019), με σενάριο βασισμένο στο βιβλίο του Ρ. Χάρρις, δημοσιεύσαμε για πρώτη φορά μεταφρασμένη στα ελληνικά την «Επιστολή στην κυρία Αλφρέντ Ντρέυφους» του Εμίλ Ζολά. Βλ. Athens Review of Books, τχ. 113, Ιανουάριος 2020. [4] Βλ. την κριτική μου στο Julian Jackson, France on Trial: The Case of Marshal Pétain (Harvard University Press, 2023), New York Review of Books, 7 Δεκεμβρίου 2023.

Σύνδεση