Μπέρτραντ Ράσελ: Ο δεκάλογος του φιλελευθέρου

Ο Μπέρτραντ Ράσελ (1872-1970) ανήκε σε μια αριστοκρατική οικογένεια που από τον 17ο αιώνα και εφεξής προσέφερε τα μέγιστα στον δημόσιο βρετανικό βίο αναλαμβάνοντας σημαντικά αξιώματα (ο παππούς του διετέλεσε πρωθυπουργός) και υπερασπιζόμενη οχληρές αρχικά ριζοσπαστικές φιλελεύθερες ιδέες (λ.χ. ότι ο γάμος αποτελεί μια ισότιμη συμβολαιική σχέση), οι οποίες συν τω χρόνω έτυχαν ευρείας αποδοχής.[1] Ο ίδιος φάνηκε αντάξιος αυτής της παράδοσης, καθώς όχι μόνο συνέβαλε τα μέγιστα στη φιλοσοφία και τα μαθηματικά, αλλά μίλησε εκτεταμένα για ποικίλα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, αναλαμβάνοντας θαρραλέα το κόστος υποστήριξης μη δημοφιλών, ενίοτε και διωκόμενων, απόψεων. Στο πλαίσιο των παιδευτικών δραστηριοτήτων του δημοσίευσε το 1951 στους New York Times ένα σύντομο κείμενο που έφερε τον τίτλο «Ο δεκάλογος του φιλελευθέρου».[2] O φιλελευθερισμός που επικαλείται σε αυτό ο φιλόσοφος σχετίζεται μόνο έμμεσα με τη γνωστή πολιτική θεωρία. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι ο Ράιαν τον αποκάλεσε «απολιτικό φιλελεύθερο». Το κείμενο αφορά πρωτίστως τις επιστημικές αρετές που οφείλει να επιδεικνύει κανείς σε σχέση με το πώς χειρίζεται την αλήθεια και τη γνώση όχι μόνον αναστοχαστικά αλλά και κατά την επικοινωνία του με τρίτους. Εκείνο που προβάλλεται μέσω αυτού του δεκαλόγου είναι μια μορφή αυτογνωσίας των ορίων των γνωστικών δυνατοτήτων μας, καθώς και η υποχρέωση σεβασμού της αλήθειας και των διαδικασιών ανάδειξής της, ανάδειξη που επιμερίζεται σε συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς. Παραθέτω το περιεκτικό και απευθυνόμενο στους πολλούς κείμενό του, το οποίο συνοψίζει τις συσσωρευμένες εμπειρίες ενός μακρού, πολυκύμαντου, πλήρους και αξιοθαύμαστου βίου, συνοδεύοντάς το με έναν υποτυπώδη σχολιασμό. Αν και έχουν περάσει σχεδόν τρία τέταρτα του αιώνα από τη δημοσίευσή του, δεν φαίνεται να έχει χάσει τίποτα από την ευθυκρισία, την αμεσότητα και την επικαιρότητά του. Ενδέχεται η ουσία της φιλελεύθερης προοπτικής να μπορεί να διατυπωθεί συνοπτικά μέσω ενός καινούργιου δεκαλόγου, ο οποίος δεν προτίθεται να αντικαταστήσει τον παλαιό αλλά μόνο να τον συμπληρώσει. Οι Δέκα Εντολές που θα επιθυμούσα ως δάσκαλος να διαδώσω έχουν ως εξής: 1. Να μην είσαι απόλυτα βέβαιη για τίποτα. H πρώτη εντολή επιτάσσει έναν λελογισμένο σκεπτικισμό. Η κρίσιμη λέξη είναι το «απόλυτα». Προφανώς στον καθημερινό βίο χρειαζόμαστε κάποιες σχετικές βεβαιότητες για να λειτουργήσουμε και να διατηρήσουμε την ψυχική υγεία μας. Όταν, όμως, περνάμε στο επίπεδο των θρησκευτικών, των πολιτικών, των επιστημονικών και των φιλοσοφικών πεποιθήσεων, εκεί η αναγνώριση του ενδεχομένου να σφάλλουμε και η διάθεση να αναιρέσουμε κάποιες από αυτές τις πεποιθήσεις υπό το βάρος πειστικών επιχειρημάτων, προφυλάσσει εμάς και τον περίγυρό μας από τον κίνδυνο του δογματισμού και της μισαλλοδοξίας. (Πρέπει να σημειώσουμε ότι η σαφής αναφορά του Ράσελ στην τέταρτη εντολή «στον σύζυγο» (your husband) μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι απευθύνεται σε γυναίκα). 2. Να μη θεωρείς ότι αξίζει τον κόπο να πορεύεσαι αποκρύπτοντας αποδεικτικά στοιχεία, γιατί τα στοιχεία αυτά είναι βέβαιο ότι θα έλθουν στο φως. Ο Ράσελ επικαλείται την παλαιά και διαδεδομένη πεποίθηση ότι η αλήθεια στο τέλος θα λάμψει, οπότε είναι συνετό να μεριμνούμε ώστε να μην βρεθούμε εκτεθειμένοι από την αποκάλυψή της. Φοβάμαι ότι, μιλώντας γενικά, κάτι τέτοιο δεν ισχύει απόλυτα, ούτε και είναι εφικτό να προσδιορίσουμε τον βαθμό στον οποίο ισχύει. Εκείνο που ίσως έχει μεγαλύτερη σημασία είναι να γνωρίζει κανείς ότι ζει σε μια ανοικτή κοινωνία, η οποία ενδιαφέρεται για τα αποδεικτικά στοιχεία και έχει εγκαταστήσει ένα πυκνό και αποτελεσματικό δίκτυο ερευνητικών και ελεγκτικών θεσμοθετημένων μηχανισμών, ξεκινώντας από το δικαστικό σύστημα και καταλήγοντας στην πολιτική κονίστρα και στο πεδίο της επιστήμης. Η ύπαρξη αυτού του δικτύου μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά για όσους σκέπτονται να αποκρύψουν αποδεικτικά στοιχεία οποιασδήποτε μορφής. 3. Να μην προσπαθείς ποτέ να αποθαρρύνεις τη σκέψη, γιατί κάποια στιγμή θα το πετύχεις. Δυστυχώς, η ελευθερία της σκέψης, όπως και κάθε άλλη ελευθερία, δεν είναι απρόσβλητη από αυτούς που την επιβουλεύονται. Κατά τον εικοστό αιώνα, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα μέσω ενός συστήματος τρομοκράτησης και προπαγάνδας κατόρθωσαν –με ελάχιστες εξαιρέσεις– όχι μόνο να αποτρέψουν την έκφραση εχθρικών προς αυτά θέσεων αλλά και την ίδια την εμφάνιση των αντίστοιχων σκέψεων. Αλλά και στα φιλελεύθερα δημοκρατικά καθεστώτα, η ελεύθερη σκέψη απειλείται σε σημαντικό βαθμό από ένα πολυεστιακό και μη κεντρικά κατευθυνόμενο σύστημα που ποδηγετεί τους πολίτες στο να αναπτύσσουν για μια πληθώρα ζητημάτων συγκεκριμένες ομοιόμορφες νοοτροπίες και στάσεις, αδυνατώντας να υποψιαστούν ότι υπάρχουν και άλλες εναλλακτικές. Η ελεύθερη σκέψη είναι πολύ πιο ευάλωτη και δυσεπίτευκτη απ’ όσο νομίζουμε. Το καντιανό sapere aude,[3] η πεμπτουσία του Διαφωτισμού, θέλει «αρετήν και τόλμην». 4. Όταν έρχεσαι αντιμέτωπη με αντιρρήσεις, ακόμα και όταν προέρχονται από τον σύζυγο ή τα παιδιά σου, προσπάθησε να τις αντιμετωπίσεις με επιχειρήματα και όχι με την αυθεντία, καθώς μια νίκη που βασίζεται στην αυθεντία δεν έχει καμία ισχύ και αποτελεί ψευδαίσθηση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο φιλόσοφος επιλέγει την αυθεντία στον χώρο της οικογένειας για να προβάλλει τη γενικότερη απαξία της ως μεθόδου τεκμηρίωσης επιστημικών και κανονιστικών πεποιθήσεων. Σε αυτόν ειδικά τον χώρο, φαίνεται να υπάρχουν οι λιγότερες ενστάσεις ως προς τη νόμιμη χρήση της. Εικάζω ότι πολλοί άνθρωποι που δεν θα τολμούσαν να εμφανιστούν δημόσια ως φορείς αυθεντίας σε κάποιο δημόσιο ζήτημα, αισθάνονται δικαιωματικά ότι αποτελούν αυθεντίες στο στενό οικογενειακό περιβάλλον τους. Ωστόσο, η αυθεντία συνιστά μια μορφή επιβολής. Δέχεσαι ότι το χ είναι σωστό, όχι γιατί έχεις κάποιους ανεξάρτητους λόγους, αλλά επειδή αυτός που σου το λέει το θεωρεί σωστό. Μολονότι υπάρχουν περιπτώσεις που είμαστε εκ των πραγμάτων υποχρεωμένοι να αποδεχθούμε την αυθεντία τρίτων για μια σειρά από εύσχημους λόγους, η συνεχής έκθεση σε αυτή τείνει να ευνοεί τη διανοητική νωθρότητα και την υπακοή. Εάν λάβουμε υπόψη μας και το γεγονός ότι αυτοί που διακηρύσσουν την αυθεντία τους εντός και εκτός οικογενείας επιχειρούν ενίοτε να την ενισχύσουν και με την απειλή επιβολής ποικίλων κυρώσεων στους δυσπιστούντες, είναι πρόδηλο γιατί η μέθοδος αυτή είναι υποδεέστερη από εκείνη που επιδιώκει τη διατύπωση των καλύτερων κατά περίπτωση επιχειρημάτων. 5. Να μην τρέφεις κανένα σεβασμό για την αυθεντία των άλλων, δεδομένου ότι υπάρχουν πάντα αυθεντίες που είναι φορείς αντιτιθέμενων απόψεων. H πέμπτη εντολή ενισχύει την προηγούμενη, καθώς προβάλλει έναν λόγο για να είμαστε διστακτικοί ως προς την αποδοχή της μίας και μοναδικής αυθεντίας. Ακόμα, και στον χώρο «σκληρών» επιστημών συναντάμε σοβαρές διαφωνίες μεταξύ των καλύτερων εκπροσώπων κάθε κλάδου, πόσο μάλλον σε ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως η φιλοσοφία, όπου είναι γνωστό πως στο ίδιο ερώτημα έχουν δοθεί ιστορικά και συνεχίζουν να δίνονται ετερογενείς και αντικρουόμενες απαντήσεις. Η επιφυλακτικότητά μας εύλογα αυξάνεται, όταν διαπιστώνουμε ότι τα λεγόμενα μιας «αυθεντίας» τείνουν να εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα. 6. Μην χρησιμοποιείς την ισχύ για να καταπνίξεις απόψεις που θεωρείς καταστροφικές, γιατί εάν το κάνεις, οι απόψεις αυτές θα σε τσακίσουν. Η έκτη εντολή μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα με ένα παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι η Καθολική Εκκλησία δεν έκανε χρήση κατασταλτικών και τιμωρητικών μηχανισμών, προκειμένου να υπερασπίσει το γεωκεντρικό σύστημα έναντι του ηλιοκεντρικού, αλλά αρκούνταν στη διατύπωση διαφωνιών και αναιρέσεων. Όταν θα διαπίστωνε ότι έχανε το παιχνίδι, θα κατέφευγε σε κάποιες ad hoc εξηγήσεις και ερμηνευτικές ακροβασίες για να διασώσει τη συνοχή της υπερβατικής κοσμοθεωρίας της. Έτσι, θα είχε διασώσει το κύρος της, και θα θεωρούνταν από όσους δεν ανήκουν σε αυτήν ως ένας επιστημονικός συνομιλητής που απεδείχθη τελικά ότι έσφαλε και όχι ως ο αδίστακτος και ανελέητος πολέμιος της επιστημονικής προόδου. Και στον χώρο των ιδεών μπορεί σκάβοντας τον λάκκο του άλλου να πέσεις ο ίδιος μέσα. 7. Μη φοβάσαι να είσαι εκκεντρική ως προς τις απόψεις σου, γιατί κάθε άποψη που είναι αποδεκτή σήμερα ήταν κάποτε εκκεντρική. Είναι γνωστό τοις πάσι ότι ένας μεγάλος αριθμός θέσεων και παραδοχών που θεωρούνται σήμερα έγκυρες ή ευρύτερα αποδεκτές, αντιμετωπίστηκαν ως παράλογες, ανυπόστατες ή ουτοπικές, όταν υποστηρίχθηκαν για πρώτη φορά. Η παραδοχή αυτή έχει τέτοια ισχύ, ώστε συχνά χρησιμοποιείται ως προκείμενη σε επιχειρήματα που καταδικάζουν οποιαδήποτε μορφή νομικού περιορισμού στην έκφραση και διακίνηση των ιδεών. Ο ίδιος ο Ράσελ δεν δίστασε καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του να προβάλλει έκκεντρες απόψεις αποδεχόμενος το τίμημα. Η αντίδραση στον παραλογισμό και το αιματοκύλισμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αντίδραση που σήμερα συμμερίζονται ειδικοί και μη ειδικοί, του στοίχισε έξι μήνες στη φυλακή και την απόλυσή του από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.[4] 8. Να απολαμβάνεις περισσότερο την ευφυή διαφωνία από την παθητική συμφωνία, γιατί, εάν αποδίδεις την πρέπουσα αξία στην ευφυΐα, η πρώτη ενέχει μια βαθύτερη συμφωνία συγκρινόμενη με τη δεύτερη. Πρόκειται ίσως για την πιο κρυπτική από τι εντολές του Ράσελ. Με ποια σημασία η ευφυής διαφωνία ενέχει μια βαθύτερη συμφωνία; Μία ερμηνεία είναι η εξής: το να συμφωνείς παθητικά σημαίνει να δέχεσαι ό,τι σου λένε, χωρίς να εξετάζεις και να υποβάλεις σε διανοητική επεξεργασία αυτά που προσλαμβάνεις. Η συμφωνία σου σε αυτή την περίπτωση είναι εντελώς μηχανική και επιφανειακή, σαν αυτή του υπολογιστή που δέχεται μια εντολή ή μπορεί να υποκαθορίζεται από το συμφέρον ή άλλους μη επιστημικούς λόγους. Αντίθετα, ευφυής διαφωνία σημαίνει ότι έχεις λάβεις σοβαρά υπόψη τα λεγόμενα του άλλου, τα έχεις υποβάλει σε εξαντλητική βάσανο και προβάλλεις έλλογες αντιρρήσεις. Αυτό συνεπάγεται κατ’ ελάχιστον ότι αναγνωρίζεις τη βαρύτητα και τη σημασία των θέσεων του άλλου, ακόμα και εάν διαφωνείς, ενώ στην προηγούμενη περίπτωση δεν νοιάζεσαι γι’ αυτά τα ζητήματα. Κοντολογίς, στην περίπτωση της ευφυούς διαφωνίας συμφωνείς με τον συνομιλητή σου ως προς τη σοβαρότητα των θέσεών του και διαπιστώνεις ότι αυτές συνιστούν διανοητική πρόκληση για σένα, ενώ στην περίπτωση της παθητικής συμφωνίας δέχεσαι το τι λέει χωρίς να το πολυσκέφτεσαι. Με αυτή την έννοια μπορούμε να θεωρήσουμε ότι στην πρώτη υπάρχει ένα πιο ουσιαστικό είδος συμφωνίας απ’ ό,τι στη δεύτερη. 9. Να είσαι σχολαστικά φιλαλήθης, ακόμα και εάν η αλήθεια δεν σε εξυπηρετεί, γιατί τα πράγματα θα είναι χειρότερα για σένα, εάν προσπαθείς να την αποκρύψεις. Κάποιος που ψεύδεται από συμφέρον αντιμετωπίζει συνήθως δύο βασικά προβλήματα. Πρώτον, πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση και ανησυχία, επινοώντας διαρκώς καινούργια μυθεύματα, προκειμένου να παρουσιάζει μια συνεκτική εικόνα του αφηγήματός του, όταν αυτό κινδυνεύει να καταρρεύσει. Νομίζω ότι η κωμωδία περιγράφει περισσότερο παραστατικά και γλαφυρά τέτοιες καταστάσεις απ’ ό,τι το δράμα. Δεύτερον, ζει με τον κίνδυνο να αποκαλυφθεί και να υποστεί κατά περίπτωση ποικίλες κυρώσεις που ξεκινούν από την απαξίωσή του και καταλήγουν στην καταδίκη του από τα ποινικά δικαστήρια. Αυτό δεν σημαίνει ότι η αληθολογία δεν μπορεί να συνοδεύεται από επιπτώσεις για το υποκείμενο, αλλά τουλάχιστον το απαλλάσσει από την ψυχική αναστάτωση, την αβεβαιότητα, την αγωνία και τη φθορά που του προκαλεί η ψευδολογία. Με αυτή την έννοια τα «πράγματα θα είναι χειρότερα για σένα», εάν δεν είσαι ειλικρινής. 10. Να μην φθονείς την ευτυχία εκείνων που ζουν σε έναν παράδεισο ηλιθίων, γιατί μόνο ένας ηλίθιος θα θεωρούσε πως αυτό είναι η πραγματική ευτυχία. Ο Ράσελ δεν ευτύχησε να γνωρίσει τον νονό του, τον Τζον Στιούαρτ Μιλ, καθώς όταν αυτός πέθανε, ο ίδιος βρισκόταν σε βρεφική ηλικία.[5] Ωστόσο, σε αυτή την ηθική προτροπή αναγνωρίζει κανείς την θέση του Μιλ, ότι η ευτυχία δεν μπορεί να εξισωθεί με την έντονη ικανοποίηση που μπορεί να αισθάνεται κανείς ανεξαρτήτως από την πηγή που την προκαλεί. «Είναι προτιμότερο να είναι κανείς ένας ανικανοποίητος άνθρωπος παρά ένα ικανοποιημένο γουρούνι· ένας ανικανοποίητος Σωκράτης παρά ένας ικανοποιημένος ηλίθιος. Και εάν ο ηλίθιος ή το γουρούνι έχουν διαφορετική γνώμη, είναι επειδή βλέπουν μόνο τη μία όψη του ζητήματος, τη δική τους», θα γράψει χαρακτηριστικά.[6] Για τον Μιλ εκείνο που προέχει είναι η πραγμάτωση μιας σειράς από διανοητικές και ηθικές αριστείες και όχι η άμεση αναζήτηση της ευτυχίας. Με το ίδιο σκεπτικό ο Ράσελ είχε απαξιώσει παλαιότερα τον εκστατικό ηδονισμό που χαρακτήριζε τους παροικούντες [σ]τον δυστοπικό Γενναίο καινούργιο κόσμο του Άλντους Χάξλεϋ.[7] Για τον Ράσελ ευτυχισμένος είναι ό άνθρωπος «που ζει αντικειμενικά, νοιάζεται αβίαστα για τους άλλους, έχει μια ευρεία γκάμα ενδιαφερόντων, και διασφαλίζει την ευτυχία μέσα από αυτή τη μέριμνα και τα ενδιαφέροντα, καθώς και από το γεγονός ότι αυτά τα δύο τον καθιστούν αντικείμενο μέριμνας και ενδιαφέροντος για πολλούς άλλους».[8] [1] Βλ. Alan Ryan, Bertrand Russell: A Political Life, Penguin, London 1988, κεφάλαιο πρώτο. [2] Αναδημοσιεύεται στο The Collected Stories of Bertrand Russell, compiled and edited by Barry Feinberg, George Allen and Unwin, Λονδίνο 1972, σ. 333. [3] Immanuel Kant, «Απάντηση στο ερώτημα: “Τι είναι Διαφωτισμός;”» στο Τι είναι Διαφωτισμός, μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Κριτική, Αθήνα 1989, σσ. 19-29. [4] Οι βρετανικές αρχές το 1918 αναζητούσαν έναν πρόσχημα, προκειμένου να τιμωρήσουν τον Ράσελ για την ανυποχώρητη αντιπολεμική δράση του. Έτσι, βασίστηκαν σε ένα άρθρο του όπου υποστήριζε ότι οι αμερικανικές στρατιωτικές δυνάμεις που θα στρατοπέδευαν στην Αγγλία μετά την εμπλοκή της Ουάσιγκτον στον πόλεμο θα χρησιμοποιούνταν για τον έλεγχο της εργατικής τάξης, και τον καταδίκασαν για «προσβολή συμμάχου χώρας». Ryan, ό.π., κεφάλαιο τρίτο. [5] Ό.π., σ. 7. [6] John Stuart Mill, Ωφελιμισμός, εισαγωγή-μετάφραση-σχολιασμός Φ. Παιονίδης, Πόλις, Αθήνα 2002, σ. 85. [7] Ryan, ό.π., σ. 16. [8] Bertrand Russell, The Conquest of Happiness, Allen and Unwin, Λονδίνο 1932, σ. 243.

Μπέρτραντ Ράσελ: Ο δεκάλογος του φιλελευθέρου

Σύνδεση