Η πίστη του ελεύθερου ανθρώπου

Στο εργαστήριο του Δρ. Φάουστους, ο Μεφιστοφελής του διηγήθηκε την ιστορία της Δημιουργίας ως εξής: «Οι ατελείωτες ψαλμωδίες των χορωδών αγγέλων είχαν αρχίσει να γίνονται κουραστικές· διότι, άλλωστε, δεν άξιζε τους επαίνους τους; Δεν τους είχε χαρίσει ατέλειωτη ευδαιμονία; Δεν θα ήταν πιο διασκεδαστικό αν δοξαζόταν δίχως να το αξίζει, αν λατρευόταν από όντα που βασανίζει; Χαμογέλασε μέσα του και αποφάσισε ότι το μεγάλο δράμα έπρεπε να εκτελεστεί. » Για αμέτρητους αιώνες το καυτό νεφέλωμα στριφογύριζε άσκοπα στο Διάστημα. Τελικά άρχισε να παίρνει σχήμα, η κεντρική μάζα σκόρπισε πλανήτες, οι πλανήτες ψύχθηκαν, οι θάλασσες κόχλαζαν και τα φλεγόμενα βουνά ανασηκώθηκαν και εκτινάχθηκαν, καυτές καταρρακτώδεις βροχές από μαύρες μάζες νέφους κατέκλυσαν τον μόλις στερεοποιημένο φλοιό. Και τώρα ο πρώτος σπόρος ζωής μεγάλωνε μέσα στη γόνιμη θέρμη στα βάθη των ωκεανών και αναπτύχθηκε γοργά σε δένδρα αχανών δασών, σε τεράστιες φτέρες που ξεπρόβαλλαν από την υγρή μούχλα, σε θαλάσσια τέρατα που αναπαράγονταν, καταβρόχθιζαν και πέθαιναν. Και από τα τέρατα, ενώ εκτυλισσόταν το δράμα, γεννήθηκε ο Άνθρωπος, με τη δύναμη της σκέψης, τη γνώση του καλού και του κακού, και την ανηλεή δίψα για πίστη. Και ο Άνθρωπος κατάλαβε ότι όλα είναι παροδικά σε αυτό τον παράλογο, τερατώδη κόσμο, όλα παλεύουν να αρπάξουν, με κάθε κόστος, μερικές σύντομες στιγμές ζωής πριν από το αδυσώπητο διάταγμα του Θανάτου. Και ο Άνθρωπος είπε: “Υπάρχει κάποιος κρυμμένος σκοπός, ακόμα κι αν δεν μπορούμε να τον διακρίνουμε, και ο σκοπός είναι καλός· γιατί πρέπει κάτι να λατρέψουμε, και στον ορατό κόσμο δεν υπάρχει τίποτε άξιο λατρείας”. Και ο Άνθρωπος σταμάτησε να πολεμάει, αποφασίζοντας ότι ήταν θέλημα Θεού να προέλθει η αρμονία από το χάος μέσω των ανθρώπινων προσπαθειών. Και όταν άκουγε τα ένστικτα που ο Θεός του είχε μεταδώσει από την καταγωγή του από τα αρπακτικά ζώα, το αποκάλεσε Αμαρτία, και ζητούσε από τον Θεό να τον συγχωρέσει. Αλλά αμφέβαλλε για το αν μπορούσε δικαίως να συγχωρεθεί, ώσπου επινόησε ένα θεϊκό Σχέδιο σύμφωνα με το οποίο έπρεπε να κατευναστεί η οργή του Θεού. Και βλέποντας ότι το παρόν ήταν κακό, το έκανε ακόμα χειρότερο, έτσι ώστε το μέλλον να είναι καλύτερο. Και ευχαρίστησε τον Θεό για τη δύναμη που του επέτρεψε να απαρνιέται ακόμα και τις χαρές που ήταν πιθανές. Και ο Θεός χαμογέλασε· και όταν είδε πως ο Άνθρωπος είχε γίνει τέλειος στην απάρνηση και τη λατρεία, έστειλε έναν άλλο ήλιο στον ουρανό που συγκρούστηκε με τον ήλιο του Ανθρώπου· και όλα επέστρεψαν πάλι στο νεφέλωμα. » “Ναι”, μουρμούρησε, “ήταν ένα καλό έργο, θα το παίξω ξανά”». Τέτοιος, εν συντομία, αλλά ακόμα πιο άσκοπος, περισσότερο κενός νοήματος, είναι ο κόσμος που αντιπαραβάλλει η Επιστήμη στην πίστη. Σε έναν τέτοιο κόσμο, αν υπάρχει κάπου, πρέπει να βρουν στέγη τα ιδανικά μας από εδώ και στο εξής. Το ότι ο Άνθρωπος είναι προϊόν αιτιών που δεν λαμβάνουν υπόψη τον σκοπό στον οποίο αποβλέπουν· ότι η καταγωγή του, η ανάπτυξή του, οι ελπίδες και οι φόβοι του, οι αγάπες του και οι πεποιθήσεις του δεν είναι παρά το αποτέλεσμα τυχαίων συνενώσεων ατόμων· ότι ούτε το πάθος, ούτε ο ηρωισμός, ούτε η ένταση της σκέψης και του συναισθήματος δεν μπορούν να διατηρήσουν τη ζωή πέρα από τον τάφο· ότι όλοι οι κόποι των γενεών, όλη η αφοσίωση, όλη η έμπνευση, όλη η λάμψη μεσουρανήματος της ανθρώπινης ιδιοφυΐας, είναι καταδικασμένες να αφανιστούν στον απέραντο θάνατο του ηλιακού συστήματος, και ότι ολόκληρος ο ναός του επιτεύγματος του Ανθρώπου θα πρέπει αναπόφευκτα να θαφτεί κάτω από τα συντρίμμια ενός κατεστραμμένου σύμπαντος σε ερείπια – όλα αυτά, ακόμα κι αν όχι εντελώς αναμφισβήτητα, είναι ωστόσο σχεδόν τόσο βέβαια ώστε καμιά φιλοσοφία που τα απορρίπτει δεν μπορεί να ελπίζει να σταθεί όρθια. Μονάχα στο ικρίωμα αυτών των αληθειών, μονάχα πάνω στο στέρεο θεμέλιο της αδυσώπητης απελπισίας μπορεί να χτιστεί με ασφάλεια η κατοικία της ψυχής. Πώς σε έναν τέτοιο ξένο και απάνθρωπο κόσμο μπορεί ένα τόσο ανίσχυρο πλάσμα όπως ο Άνθρωπος να διατηρήσει ατόφιες τις φιλοδοξίες του; Το παράξενο μυστήριο είναι ότι η Φύση, παντοδύναμη αλλά τυφλή, στις επαναστάσεις των κοσμικών της αναδεύσεων μέσα από τις αβύσσους του Διαστήματος, γέννησε τελικά ένα παιδί, υποταγμένο ακόμα στη δύναμή της αλλά προικισμένο με όραση, με γνώση του καλού και του κακού, με την ικανότητα να κρίνει όλα τα έργα της άμυαλης Μητέρας του. Παρά τον Θάνατο, σημάδι και σφραγίδα της γονικής κυριαρχίας, ο Άνθρωπος είναι ωστόσο ελεύθερος, κατά τη σύντομη ζωή του, να εξετάζει, να ασκεί κριτική, να γνωρίζει, και να δημιουργεί με φαντασία. Αυτή η ελευθερία, μέσα στον κόσμο που αντιλαμβάνεται, ανήκει αποκλειστικά σε εκείνον· και σε αυτήν έγκειται η ανωτερότητά του ως προς τις ακατανίκητες δυνάμεις που διέπουν την εξωτερική του ζωή. Τόμας Κόουλ, Σχέδιο μελέτης μορφής για «Το ταξίδι της ζωής: παιδική ηλικία», μεταξύ 1801 και 1848. © Sepia Times / Getty Images / Ideal Image Ο πρωτόγονος, όπως κι εμείς, νιώθει την καταπίεση της ανημπόριας του απέναντι στις δυνάμεις της Φύσης· αλλά μη διαθέτοντας μέσα του τίποτα που να μην σέβεται περισσότερο από τη Δύναμη, είναι διατεθειμένος να προσκυνήσει τους θεούς του, χωρίς να αναρωτιέται εάν αξίζουν τη λατρεία του. Είναι αξιοθρήνητη και φρικτή η μακρά ιστορία απανθρωπιάς και βασάνων, εξαχρείωσης και ανθρώπινης θυσίας που υπέμειναν οι άνθρωποι ελπίζοντας να εξευμενίσουν τους ζηλόφθονους θεούς: ασφαλώς, σκέφτεται ο πιστός ριγώντας, όταν το πιο πολύτιμο έχει δοθεί ελεύθερα, η δίψα τους για αίμα πρέπει να κατευναστεί, για να μην απαιτηθεί παραπάνω. Η θρησκεία του Μολώχ –όπως γενικά αποκαλούνται τέτοιες δοξασίες– είναι ουσιαστικά η ποταπή υποταγή του δούλου, που δεν τολμάει, ούτε εν τη καρδία του, να επιτρέψει τη σκέψη ότι ο αφέντης του δεν αξίζει κανένα θαυμασμό. Εφόσον η ανεξαρτησία των ιδεών δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί, η Δύναμη μπορεί να λατρεύεται ελεύθερα και να χαίρει απεριόριστου σεβασμού, παρά την αλόγιστη οδύνη που προκαλεί. Αλλά σταδιακά, ενώ η ηθική γίνεται πιο τολμηρή, η αξίωση του ιδεώδους κόσμου αρχίζει να γίνεται αισθητή· και η λατρεία, αν δεν πρέπει να παύσει, πρέπει να έχει αντικείμενο θεούς άλλου είδους από αυτούς που επινόησε ο πρωτόγονος νους. Κάποιοι, αν και αισθάνονται τις απαιτήσεις του ιδανικού κόσμου, τις απορρίπτουν πάλι συνειδητά επιμένοντας ακόμα ότι η σκέτη Δύναμη είναι άξια λατρείας. Αυτή είναι η αντίληψη που αποτυπώνεται στην απάντηση του Θεού στον Ιώβ μέσα στη λαίλαπα: η θεϊκή δύναμη και γνώση παρελαύνουν αλλά χωρίς ίχνος θεϊκής καλοσύνης. Αυτή είναι επίσης η αντίληψη όσων, στις μέρες μας, βασίζουν την ηθική τους στην πάλη για επιβίωση, υποστηρίζοντας ότι αυτοί που επιβιώνουν είναι απαραίτητα και οι ισχυρότεροι. Αλλά άλλοι, μη ικανοποιημένοι από μια απάντηση τόσο απεχθή για το ηθικό αίσθημα, υιοθετούν τη θέση που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε ιδιαιτέρως θρησκευτική, υποστηρίζοντας ότι, με κάποιον άγνωστο τρόπο, ο κόσμος της πραγματικότητας βρίσκεται σε αρμονία με τον κόσμο των ιδανικών. Επομένως ο Άνθρωπος δημιουργεί τον Θεό, παντοδύναμο και πανάγαθο, τη μυστική ένωση αυτού που είναι με αυτό που πρέπει να είναι. Όμως ο κόσμος της πραγματικότητας τελικά δεν είναι αγαθός· και όταν υποτάσσουμε την κρίση μας σε αυτόν, υπάρχει ένα στοιχείο δουλοπρέπειας από το οποίο πρέπει να απαλλαγούν οι σκέψεις μας. Διότι είναι θεμιτό σε κάθε περίπτωση να εκθειάζουμε την αξιοπρέπεια του Ανθρώπου, απελευθερώνοντάς τον όσο είναι δυνατόν από την τυραννία της μη ανθρώπινης Δύναμης. Όταν συνειδητοποιήσουμε ότι η Δύναμη είναι κάτι εν γένει κακό, ότι ο άνθρωπος με τη γνώση του καλού και του κακού δεν είναι παρά ένα αβοήθητο «άτομο» σε έναν κόσμο που δεν διαθέτει τέτοια γνώση, τότε μας παρουσιάζεται εκ νέου η επιλογή: Πρέπει να λατρεύουμε τη Δύναμη ή πρέπει να λατρεύουμε την Καλοσύνη; Θα υπάρχει ο Θεός μας και θα είναι κακός, ή θα αναγνωριστεί ως δημιούργημα της δικής μας συνείδησης; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι πολύ καίρια και επηρεάζει βαθιά όλη μας την ηθική. Η λατρεία της Δύναμης, στην οποία ο Καρλάιλ, ο Νίτσε και η πίστη στον Μιλιταρισμό μάς έχουν συνηθίσει, είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας να μείνουμε πιστοί στα ιδανικά μας ενόψει ενός εχθρικού σύμπαντος· είναι από μόνο του μια γονυπετής υποταγή στο κακό, μια θυσία του καλύτερού μας εαυτού στον Μολώχ. Εάν πρέπει η Δύναμη να είναι σεβαστή, ας σεβαστούμε τη δύναμη όσων αρνούνται αυτή την ψευδή «αναγνώριση της πραγματικότητας» η οποία δεν αναγνωρίζει πως αυτή η πραγματικότητα συχνά είναι κακή. Ας παραδεχθούμε ότι πολλά πράγματα θα μπορούσαν να είναι καλύτερα στον κόσμο που γνωρίζουμε, και ότι τα ιδανικά στα οποία είμαστε και πρέπει να είμαστε αφοσιωμένοι δεν πραγματοποιούνται στο υλικό πεδίο. Ας διατηρήσουμε τον σεβασμό μας για την αλήθεια, την ομορφιά, το ιδανικό της τελειότητας που η ζωή δεν μας επιτρέπει να φθάσουμε, παρ’ όλο που κανένα από όλα αυτά δεν έχει την έγκριση του ασυνείδητου σύμπαντος. Εάν η Δύναμη είναι κακή, όπως φαίνεται να είναι, ας την απορρίψουμε από τις καρδιές μας. Σε αυτό έγκειται η πραγματική ελευθερία του Ανθρώπου: αποφασισμένοι να λατρεύουμε μόνο τον Θεό που δημιούργησε η δική μας αγάπη για το καλό, να σεβόμαστε μόνο τον ουρανό που εμπνέει την ενόραση των καλύτερων στιγμών μας. Στην πράξη, στην επιθυμία, πρέπει να υποτασσόμαστε αενάως στην τυραννία των εξωτερικών δυνάμεων· αλλά στη σκέψη, την φιλοδοξία, είμαστε ελεύθεροι, ελεύθεροι από τους συνανθρώπους μας, ελεύθεροι από αυτόν τον τιποτένιο πλανήτη στον οποίο ανίκανα σέρνονται τα σώματά μας, ελεύθεροι ακόμα, ενόσω ζούμε, από την τυραννία του θανάτου. Ας μάθουμε τότε, αυτή την ενέργεια της πίστης που μας επιτρέπει να ζούμε συνεχώς υπό το όραμα του καλού· και ας κατέβουμε, στην πράξη, στον κόσμο της πραγματικότητας έχοντας αυτό το όραμα πάντα μπροστά μας. Όταν η αντίθεση μεταξύ πραγματικότητας και ιδανικού γίνεται ολοφάνερη για πρώτη φορά, ένα πνεύμα φλογερής εξέγερσης, σφοδρού μίσους για τους θεούς, δείχνει απαραίτητο για τη διακήρυξη της ελευθερίας. Το να αψηφά κανείς ένα εχθρικό σύμπαν με προμηθεϊκή καρτερικότητα, να μην χάνει ποτέ από τα μάτια του το κακό και πάντα να το μισεί ενεργά, να μην αρνείται κανένα πόνο που η μοχθηρία της Δύναμης μπορεί να επινοήσει, αυτό φαίνεται πως είναι χρέος όλων όσων δεν υποκλίνονται στο αναπόφευκτο. Αλλά η αγανάκτηση είναι υποδούλωση γιατί αναγκάζει τις σκέψεις μας να ασχολούνται με έναν κακό κόσμο· και από τη σφοδρότητα της επιθυμίας απ’ όπου πηγάζει η εξέγερση υπάρχει ένα είδος αυτο-επιβεβαίωσης την οποία είναι αναγκαίο να ξεπεράσουν οι σοφοί. Η αγανάκτηση είναι υποταγή των σκέψεών μας αλλά όχι των επιθυμιών μας· η Στωική ελευθερία από την οποία αποτελείται η σοφία βρίσκεται στην υποταγή των επιθυμιών μας, αλλά όχι των σκέψεών μας. Από την υποταγή των επιθυμιών μας πηγάζει η αρετή της παραίτησης· από την ελευθερία των σκέψεών μας πηγάζει ολόκληρος ο κόσμος της τέχνης και της φιλοσοφίας, και το όραμα της ομορφιάς, με το οποίο, τελικά, κατακτούμε εν μέρει τον απρόθυμο κόσμο. Αλλά το όραμα της ομορφιάς είναι εφικτό μόνο στην απρόσκοπτη περισυλλογή, σε στοχασμούς που δεν βαρύνονται από διακαείς επιθυμίες· και επομένως η Ελευθερία έρχεται μόνο σε όσους δεν ζητούν από τη ζωή να τους δώσει κανένα από αυτά τα προσωπικά αγαθά που υπόκεινται στις μεταβολές του Χρόνου. Μολονότι η αναγκαιότητα της αποποίησης είναι απόδειξη της ύπαρξης του κακού, ωστόσο ο Χριστιανισμός, κηρύσσοντάς την, έχει επιδείξει μεγαλύτερη σοφία από την προμηθεϊκή φιλοσοφία της εξέγερσης. Οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι από τα πράγματα που επιθυμούμε, κάποια, αν και αποδεικνύονται αδύνατα, είναι ωστόσο πραγματικά αγαθά· άλλα, εξίσου με ζήλο πολυπόθητα, δεν αποτελούν μέρος κάποιου πλήρως εξαγνισμένου ιδανικού. Η πεποίθηση πως ό,τι πρέπει να απαρνηθούμε είναι κακό, αν και κάποιες φορές λανθασμένη, είναι λιγότερο συχνά εσφαλμένη απ’ όσο υποθέτει το αδάμαστο πάθος· και η θρησκευτική πίστη, παρέχοντας έναν λόγο προκειμένου να αποδείξει ότι δεν κάνει ποτέ λάθος, λειτουργεί ως μέσον εξαγνισμού των ελπίδων μας μέσω της ανακάλυψης πολλών αυστηρών αληθειών. Αλλά στην παραίτηση υπάρχει ένα επιπλέον θετικό στοιχείο: ακόμα και τα πραγματικά αγαθά, όταν δεν είναι εφικτά, δεν θα πρέπει να είναι αγωνιωδώς επιθυμητά. Για κάθε άνθρωπο, αργά ή γρήγορα, φτάνει η στιγμή της μεγάλης απάρνησης. Για τους νέους δεν υπάρχει τίποτα που να είναι ανέφικτο· ένα καλό πράγμα που είναι επιθυμητό με όλη τη δύναμη μιας παθιασμένης θέλησης, ωστόσο αδύνατο, για εκείνους δεν είναι εύλογο. Αλλά μέσω του θανάτου, της ασθένειας, της φτώχειας, ή της φωνής του χρέους, πρέπει να μάθουμε, ο καθένας από μας, ότι ο κόσμος δεν φτιάχτηκε για μας, και ότι, όσο όμορφα μπορεί να είναι τα πράγματα που λαχταρούμε, η Μοίρα ωστόσο μπορεί να μας τα απαγορεύει. Είναι σειρά του κουράγιου, όταν έρχεται η ατυχία, να υπομείνουμε αγόγγυστα τη συντριβή των ελπίδων μας, να στρέψουμε τις σκέψεις μας μακριά από ματαιόδοξες πικρίες. Η υποταγή αυτού του είδους στη Δύναμη δεν είναι μόνο σωστή και δίκαιη: είναι η ίδια η πύλη της σοφίας. Όμως η παθητική απάρνηση δεν είναι η σοφία όλη· αφού δεν μπορούμε να χτίσουμε ένα ναό για την λατρεία των δικών μας ιδανικών μόνο με απάρνηση. Απόκοσμα προαγγέλματα του ναού εμφανίζονται στη σφαίρα της φαντασίας, στη μουσική, στην αρχιτεκτονική και το ατάραχο βασίλειο της λογικής, και στη μαγεία του χρυσού ηλιοβασιλέματος των στίχων, όπου η ομορφιά αστράφτει και λάμπει, μακριά από το άγγιγμα της θλίψης, μακριά από τον φόβο της αλλαγής, μακριά από τις αποτυχίες και τις απογοητεύσεις του κόσμου της πραγματικότητας. Στην ενατένιση αυτών των πραγμάτων το όραμα της ουράνιας ευδαιμονίας παίρνει σχήμα στις καρδιές μας, προσφέροντας ταυτόχρονα μια λυδία λίθο για να κρίνουμε τον κόσμο γύρω μας, και μια έμπνευση για να διαμορφώνουμε σύμφωνα με τις ανάγκες μας οτιδήποτε μπορεί να χρησιμεύσει σαν πέτρα στον ιερό ναό. Τόμας Κόουλ, Προσχέδιο για «Το ταξίδι της ζωής: παιδική ηλικία», περ. 1838. Ινστιτούτο Ιστορίας και Τέχνης του Άλμπανι, Νέα Υόρκη. Εκτός από εκείνα τα σπάνια πνεύματα που έχουν γεννηθεί αναμάρτητα, υπάρχει ένα σπήλαιο σκότους που πρέπει να διασχίσουμε πριν μπορέσουμε να εισέλθουμε σε αυτόν τον ναό. Η πύλη του σπηλαίου είναι η απόγνωση, και το έδαφος είναι στρωμένο με τις ταφόπλακες των εγκαταλελειμμένων ελπίδων. Εκεί, ο Εαυτός πρέπει να πεθάνει· εκεί υπάρχει προθυμία, η απληστία της αδάμαστης επιθυμίας πρέπει να σφαγιαστεί, αφού μόνο έτσι μπορεί η ψυχή να ελευθερωθεί από την αυτοκρατορία της Μοίρας. Αλλά έξω από το σπήλαιο η Πύλη της Απάρνησης οδηγεί ξανά στο χάραμα της σοφίας, με τη λάμψη της οποίας μια νέα ενόραση, μια νέα χαρά, μια νέα τρυφερότητα, ακτινοβολεί για να ευφράνει την καρδιά του προσκυνητή. Όταν, χωρίς την πικρία της ανήμπορης εξέγερσης, έχουμε μάθει και να παραιτούμαστε στους εξωτερικούς νόμους της Μοίρας και να αναγνωρίζουμε ότι ο μη ανθρώπινος κόσμος δεν είναι αντάξιος της λατρείας μας, γίνεται επιτέλους εφικτό να μεταμορφώσουμε και να αναδιαμορφώσουμε το ασυνείδητο σύμπαν, για να το μεταπλάσουμε στο χωνευτήρι της φαντασίας, έτσι ώστε μια νέα εικόνα από λαμπερό χρυσό να αντικαταστήσει το παλιό είδωλο από πηλό. Σε όλα τα πολύμορφα γεγονότα του κόσμου –στα οπτικά σχήματα δέντρων και βουνών και σύννεφων, στα γεγονότα της ζωής του ανθρώπου, ακόμα και στην παντοδυναμία του Θανάτου– η ενόραση του δημιουργικού ιδεαλισμού μπορεί να βρει την αντανάκλαση μιας ομορφιάς την οποία οι δικές του σκέψεις έφτιαξαν για πρώτη φορά. Με αυτόν τον τρόπο ο νους επιβεβαιώνει τη λεπτή υπεροχή του έναντι των άλογων δυνάμεων της Φύσης. Όσο πιο κακό το υλικό με το οποίο δουλεύει, όσο πιο αποτρεπτικό για την ακατέργαστη επιθυμία, τόσο μεγαλύτερο το επίτευγμά της στο να προκαλεί τον απρόθυμο βράχο να παραδώσει τους κρυμμένους θησαυρούς του, τόσο πιο περήφανη η νίκη στο να αναγκάζει τις αντίθετες δυνάμεις να διογκώνουν την πομπή του θριάμβου του. Από όλες τις τέχνες, η Τραγωδία είναι η πιο υπερήφανη, η πιο θριαμβευτική· διότι χτίζει τη λαμπρή της ακρόπολη στο κέντρο της χώρας του εχθρού, στην κορυφή του υψηλότερου βουνού της· από τα απόρθητα προπύργιά της αποκαλύπτονται όλα τα στρατόπεδα και τα οπλοστάσιά του, όλες οι στήλες και τα οχυρά του· εντός των τειχών του ο ελεύθερος βίος συνεχίζεται, ενόσω οι λεγεώνες του Θανάτου και του Πόνου και της Απόγνωσης, και όλοι οι δουλοπρεπείς καπετάνιοι της τυραννικής Μοίρας προσφέρουν στους αστούς αυτής της απτόητης πόλης νέα θεάματα ομορφιάς. Μακάρια τα ιερά τείχη αυτά, ακόμα πιο μακάριοι οι κάτοικοι του πανθ’ ορώντος υψώματος. Τιμή σε αυτούς τους γενναίους πολεμιστές, οι οποίοι, μέσα από αναρίθμητους πολέμους, έχουν διαφυλάξει για εμάς την ανεκτίμητη κληρονομιά της ελευθερίας, και έχουν διατηρήσει αμόλυντη την πατρίδα των ανυπότακτων από ιερόσυλους εισβολείς. Αλλά η ομορφιά της Τραγωδίας κάνει ορατή μια ιδιότητα, η οποία, σε περισσότερο ή λιγότερο εμφανείς μορφές, είναι πανταχού παρούσα στη ζωή. Στο θέαμα του Θανάτου, στην αντοχή αβάσταχτου πόνου, και στο ανέκκλητο ενός παρελθόντος που έχει εξαφανιστεί, υπάρχει μια ιερότητα, ένα ακατανίκητο δέος, ένα αίσθημα του απέραντου, του βάθους, το ανεξάντλητο μυστήριο της ύπαρξης, στο οποίο, σαν σε μια περίεργη ένωση με τον πόνο, αυτός που υποφέρει συνδέεται με τον κόσμο με τα δεσμά της θλίψης. Σε αυτές τις στιγμές ενόρασης χάνουμε κάθε προθυμία προσωρινής επιθυμίας, κάθε μαχητικότητα και αγωνιστικότητα για μικροπρεπείς σκοπούς, κάθε έγνοια για τα μικρά, ασήμαντα πράγματα που, σύμφωνα με μια επιφανειακή άποψη, αποτελούν την κοινή ζωή από μέρα σε μέρα· βλέπουμε τη στενή σχεδία που φωτίζεται από το τρεμάμενο φως της ανθρώπινης συντροφικότητας να περιβάλλεται από τον σκοτεινό ωκεανό στα παφλάζοντα κύματα του οποίου περιπλανιόμαστε για σύντομο διάστημα· έξω, από τη μεγάλη νύχτα, μια έκρηξη ψύχους πλήττει το καταφύγιό μας· όλη η μοναξιά της ανθρωπότητας συγκεντρώνεται εν μέσω εχθρικών δυνάμεων σε μια μόνο ψυχή, η οποία πρέπει να παλέψει μόνη της, με όσο κουράγιο διαθέτει, εναντίον ολόκληρου του βάρους ενός σύμπαντος που ποσώς δεν νοιάζεται για τις ελπίδες και τους φόβους της. Η νίκη σε αυτή την πάλη με τις δυνάμεις του σκότους είναι το αληθινό βάπτισμα στην ένδοξη συντροφιά των ηρώων, η αληθινή μύηση στην κυρίαρχη ομορφιά της ανθρώπινης ύπαρξης. Από αυτή τη φρικτή συνάντηση της ψυχής με τον εξωτερικό κόσμο γεννήθηκαν η έκφραση, η σοφία, η ευσπλαχνία· και με τη γέννησή τους αρχίζει μια νέα ζωή. Για να δεχθούμε στον πιο μύχιο βωμό της ψυχής τις ακατανίκητες δυνάμεις, παίγνια των οποίων είμαστε –τον Θάνατο και την αλλαγή, το αμετάκλητο του παρελθόντος, και την ανικανότητα του ανθρώπου μπροστά στο τυφλό φευγιό του σύμπαντος από ματαιότητα σε ματαιότητα– για να νιώσουμε και να γνωρίσουμε αυτά τα πράγματα σημαίνει ότι τα κατακτάμε. Αυτός είναι ο λόγος που το Παρελθόν έχει τόσο μαγική δύναμη. Η ομορφιά των ακίνητων και σιωπηλών του εικόνων είναι σαν τη μαγεμένη αγνότητα του όψιμου φθινοπώρου, όταν τα φύλλα, ενώ μια πνοή μπορεί να τα κάνει να πέσουν, λάμπουν ακόμη με χρυσή αίγλη κόντρα στον ουρανό. Το Παρελθόν δεν αλλάζει ούτε προσπαθεί· σαν τον Ντάνκαν[1], κοιμάται καλά μετά από τον άστατο πυρετό της ζωής· ό,τι παράφορο και αδηφάγο, ό,τι μικροπρεπές και εφήμερο, έχει σβηστεί, όσα ήταν όμορφα και αιώνια λαμποκοπούν από μέσα του σαν αστέρια τη νύχτα. Η ομορφιά του είναι ανυπόφορη για την ψυχή που είναι ανάξιά της· αλλά για την ψυχή που έχει κατακτήσει τη Μοίρα είναι το κλειδί της θρησκείας. Η ζωή του Ανθρώπου, ιδωμένη εξωτερικά, δεν είναι παρά κάτι μικρό σε σύγκριση με τις δυνάμεις της Φύσης. Ο δούλος είναι καταδικασμένος να λατρεύει τον Χρόνο, τη Μοίρα και τον Θάνατο, γιατί είναι μεγαλύτερα από οτιδήποτε έχει μέσα του, και γιατί όλες του οι σκέψεις αφορούν πράγματα που εκείνα καταβροχθίζουν. Αλλά όσο μεγάλα κι αν είναι, το να τα σκεφτόμαστε πάρα πολύ, νιώθοντας το απαθές μεγαλείο τους, είναι ακόμα πιο σπουδαίο. Και τέτοια σκέψη μάς κάνει ελεύθερους ανθρώπους, δεν υποκλινόμαστε στο αναπόφευκτο με ανατολίτικη διάθεση υποταγής, αλλά το ενσωματώνουμε και το κάνουμε μέρος του εαυτού μας. Να εγκαταλείπουμε την πάλη για ιδιωτική ευτυχία, να αποβάλουμε κάθε ζήλο για προσωρινή επιθυμία, να φλεγόμαστε με πάθος για αιώνια πράγματα – αυτή είναι χειραφέτηση, αυτή είναι η λατρεία του ελεύθερου ανθρώπου. Και αυτή η απελευθέρωση πραγματοποιείται μέσω της ενατένισης της Μοίρας· γιατί η ίδια η Μοίρα υποτάσσεται στον νου ο οποίος δεν αφήνει τίποτε να εξαλειφθεί από την εξαγνιστική πυρά του Χρόνου. Ενωμένος με τους συνανθρώπους με τα πιο ισχυρά δεσμά, τα δεσμά της κοινής καταδίκης, ο ελεύθερος άνθρωπος διαπιστώνει ότι πάντα υπάρχει ένα νέο όραμα που τον συνοδεύει, ρίχνοντας σε κάθε καθημερινή ασχολία του το φως της αγάπης. Η ζωή του Ανθρώπου είναι μια μακρά πορεία στη νύχτα, περικυκλωμένη από αόρατους εχθρούς, βασανισμένη από την κούραση και τον πόνο, προς έναν στόχο που λίγοι μπορούν να ελπίζουν να φθάσουν και όπου κανείς δεν μπορεί να καθυστερήσει πολύ. Ένας ένας, όπως πορεύονται, οι σύντροφοί μας χάνονται από μπροστά μας, υπομένοντας τις σιωπηρές διαταγές του παντοδύναμου Θανάτου. Πολύ σύντομος είναι ο χρόνος στον οποίο μπορούμε να τους βοηθήσουμε, ενόσω κρίνεται η ευτυχία ή η δυστυχία τους. Ας είμαστε εμείς που θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε τον δρόμο τους, να απαλύνουμε τις λύπες τους με το βάλσαμο της συμπόνοιας, να τους προσφέρουμε την αγνή χαρά μιας ακούραστης τρυφερότητας, να ενισχύσουμε το θάρρος που τους εγκαταλείπει, να εμπνεύσουμε πίστη τις ώρες της απόγνωσης. Ας μην υπολογίζουμε στη ζυγαριά της δυσπιστίας τις αρετές και τα ελαττώματά τους, αλλά ας αναλογιζόμαστε μόνο την ανάγκη τους – τις λύπες, τις δυσκολίες, ίσως τις τυφλώσεις, που κάνουν τη ζωή τους δυστυχισμένη· ας θυμόμαστε ότι είναι σύντροφοι που υποφέρουν στο ίδιο σκοτάδι όπως εμείς, πρωταγωνιστές της ίδιας τραγωδίας όπως εμείς. Κι έτσι, όταν η μέρα τους τελειώσει, όταν το καλό και το κακό τους θα έχουν γίνει αιώνια χάρις στην αθανασία του παρελθόντος, ας μη νιώθουμε ότι εξαιτίας κάποιας δικής μας πράξης υπέφεραν και απέτυχαν· αλλά ότι, όπου μια σπίθα θεϊκής φωτιάς άναψε στην καρδιά τους, ήμασταν πρόθυμοι να τους εμψυχώσουμε, να τους συμπαρασταθούμε, με γενναία λόγια στα οποία έλαμπε μεγάλο θάρρος. Η ζωή του Ανθρώπου είναι σύντομη και ανίσχυρη· πάνω του και σε όλο το είδος του πέφτει ανελέητη και σκοτεινή η αργή, βέβαιη καταδίκη. Τυφλή στο καλό και στο κακό, αδιάφορη στην καταστροφή, η πανίσχυρη ύλη κυλάει στον αδυσώπητο δρόμο της· αφού ο Άνθρωπος, καταδικασμένος σήμερα να χάσει τους πιο αγαπημένους του, αύριο ο ίδιος να περάσει την πύλη του σκότους, μένει μόνο να απολαύσει, πριν ακόμα το δεχθεί το πλήγμα, τις υψηλές σκέψεις που εξευγενίζουν τη σύντομη ζωή του· περιφρονώντας τους δειλούς φόβους του δούλου της Μοίρας, να προσκυνήσει στον βωμό που έχτισαν τα δικά του χέρια, ακλόνητος από την αυτοκρατορία της τύχης, να διατηρήσει έναν νου ελεύθερο από την άσκοπη τυραννία που κυβερνά την εξωτερική του ζωή· να αψηφά με περηφάνια τις ακατανίκητες δυνάμεις που ανέχονται, για μια στιγμή, τη γνώση του και την περιφρόνησή του, για να στηρίξει, μόνος, κουρασμένος αλλά ανυποχώρητος Άτλαντας, τον κόσμο που έχουν πλάσει τα ίδια τα δικά του ιδανικά σε πείσμα της καταστροφικής προέλασης της ασυνείδητης δύναμης. © Bertrand Russell Peace Foundation / Taylor & Francis Group — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Ευχαριστούμε τον καθηγητή Αντώνη Χατζημωυσή για τις πολύ χρήσιμες παρατηρήσεις του. Σημ.: Το δοκίμιο “A Free Man’s Worship” γράφτηκε το 1902 και δημοσιεύθηκε τον Δεκέμβριο του 1903 στο Independent Review. Από το 1910 έως σήμερα περιλαμβάνεται σε δεκάδες εκδόσεις έργων του Ράσελ, αρχικά στο Philosophical Essays (1910) και στη συνέχεια στο Mysticism and Logic and other Essays (1917 κ.ε.). Τον Σεπτέμβριο του 1917, ένα περίπου χρόνο πριν από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στην α΄ έκδοση του Mysticism and Logic, ο Ράσελ αισθάνθηκε την ανάγκη να διευκρινίσει ότι η θεωρητική ηθική φιλοσοφία του για την αντικειμενικότητα των εννοιών του καλού και του κακού δεν παρέμενε ακριβώς η ίδια. Ωστόσο σημείωσε ότι αυτή εξακολουθεί να είναι σε δύσκολους καιρούς η ορθή στάση ζωής για όποιους δεν έχουν δογματικές θρησκευτικές πεποιθήσεις προκειμένου να αποφύγουν την εσωτερική ήττα. [1] Σ.τ.μ. Ο νόμιμος βασιλιάς της Σκωτίας που δολοφόνησε ο Μακμπέθ, στην ομώνυμη τραγωδία του Σαίξπηρ.

Η πίστη του ελεύθερου ανθρώπου

Σύνδεση