Ο μαύρος αξιωματικός

Ο ποιητής και συνθέτης Αρίγκο Μπόιτο (Arrigo Boito, 1842-1918) είναι περισσότερο γνωστός ως λιμπρετίστας, και μάλιστα των οπερών του Βέρντι Οθέλος (1887), Φάλσταφ (1893), καθώς και της αναθεωρημένης έκδοσης του Simon Boccanegra (1881). Ο ίδιος έχει γράψει την αμφιλεγόμενη στην εποχή της όπερα Mefistofele (1868). Πεθαίνοντας άφησε ημιτελή και την όπερα Nerone (Νέρων), την οποία ολοκλήρωσαν ο Τομαζίνι με τον Τοσκανίνι (1924). Το διήγημα που μεταφράζουμε εδώ («L’alfier nero»), έργο του 1867, ανήκει στα ιταλικά αριστουργήματα του 19ου αιώνα. Πρόκειται για μια σκακιστική νουβέλα, πολύ πριν από τον Τσβάιχ, μέσα στη δυϊστική λογική μαύρα - άσπρα (πιόνια) ή Μαύροι - Λευκοί στην πραγματική ζωή. Όπου ο μαύρος σκακιστής, ευγενικά προ(σ)καλούμενος, αντιμετωπίζει «μέχρι θανάτου» έναν λευκό Αμερικανό, πρωταθλητή σ’ αυτό το εκλεπτυσμένο διανοητικό και πολεμικό παιγνίδι. Το σκηνικό είναι ένα ονομαστό ξενοδοχείο spa της Γενεύης, στον απόηχο του Αμερικανικού Εμφυλίου που πρόσφατα τότε είχε λήξει. Τις ημέρες εκείνες επίσης είχε σημειωθεί μια εξέγερση στην Τζαμάικα, από την οποία κατάγεται ο μαύρος πρωταγωνιστής, γνωστός και ως Oncle Tom (Μπάρμπα Θωμάς στα καθ’ ημάς). Αρχηγός της εξέγερσης, όπως πληροφορούμαστε στο εκβάν της παρτίδας και της διήγησης, είναι ο μοναδικός αδελφός του μαύρου σκακιστή. Ο Μπόιτο ανήκε στο κίνημα των «Schapigliati» («ατημέλητων», «αναμαλλιασμένων», κάτι σαν Ιταλών μποέμ) ανήσυχων literati που επιδίωκαν ένα άνοιγμα της νησιωτικής και μάλλον αποκομμένη ιταλικής λογοτεχνίας και μουσικής προς την κεντρική Ευρώπη, ιδίως τη Γαλλία και τη Γερμανία. Ο ίδιος μετέφρασε γερμανικά έργα, όπως λ.χ. του Βάγκνερ, στα ιταλικά. Συνειδητοποιώντας ότι δεν θα μπορούσε να αποτελέσει έναν Ιταλό Μπωντλαίρ, προσπάθησε να καθιερωθεί ως ένας ιδιότυπος poète maudit, εκμεταλλευόμενος τα εξαιρετικά εκφραστικά χαρίσματα. Δείγμα αυτών των τελευταίων αποτελεί το σφιχτοδεμένο διήγημα που εδώ μεταφράζουμε. Χ.Ε. Μαραβέλιας Όποιος ξέρει σκάκι, ας πάρει μια σκακιέρα, ας την τακτοποιήσει όμορφα και με τη σωστή σειρά τα πιόνια μπροστά του, και μετά ας φανταστεί αυτά που πρόκειται να περιγράψω. Ας φανταστεί στην πλευρά με τα λευκά πούλια έναν άνθρωπο με έξυπνο πρόσωπο και δύο μεγάλα εξογκώματα στο μέτωπο λίγο πάνω από τις βλεφαρίδες, εκεί όπου ο Γκαλ[1] τοποθετεί την ικανότητα των νοητικών υπολογισμών. Τα ανοιχτόξανθα γένια του κομμένα γύρω από τον λαιμό μοιάζουν με κολάρο. Έχει ξυρισμένο το μουστάκι όπως συνηθίζουν πολλοί Αμερικανοί. Είναι ντυμένος στα λευκά και, παρ’ όλο που είναι νύχτα με το φως των κεριών να τρεμοπαίζει, φοράει ένα pince-nez[2] με φακούς φυμέ. Μέσα από αυτά τα γυαλιά εποπτεύει εξεταστικά τη σκακιέρα. Στη μεριά με τα μαύρα πιόνια κάθεται ένας μαύρος άνδρας, αληθινός Αιθίοπας, με χείλια χοντρά σαν πρησμένα. Και παρ’ ότι δεν υπάρχει ίχνος τρίχας στο πρόσωπό του, τα μαλλιά στο κεφάλι του μοιάζουν με κριαριού. Το περίγραμμα του κρανίου του σημαδεύουν κάτι προεξοχές (bosses) που μαρτυρούν οξυδέρκεια και επιμονή. Τα μάτια του δεν διακρίνονται γιατί έχει σκυμμένο το πρόσωπο πάνω στην παρτίδα που παίζει με τον άλλο. Τα ρούχα του είναι τόσο σκούρα που δείχνει σαν ντυμένος πένθιμα. Αυτοί οι δύο άντρες με τα αντίθετα χρώματα, σιωπηλοί, ακίνητοι, που παλεύουν με τις σκέψεις τους, ο λευκός με τα λευκά πούλια και ο μαύρος με τα μαύρα, είναι παράξενοι, σχεδόν επιβλητικοί και θα ’λεγες μοιραίοι. Για να μάθουμε ποιοι είναι, πρέπει να γυρίσουμε έξι ώρες πίσω και να αφουγκραστούμε τις συζητήσεις που έκαναν κάποιοι ξένοι στο αναγνωστήριο κεντρικού ξενοδοχείου ενός από τα πιο διάσημα μέρη με ιαματικές πηγές στην Ελβετία. Η ώρα είναι αυτή που οι Γάλλοι ονομάζουν entre chien et loup.[3] Οι σερβιτόροι του ξενοδοχείου δεν έχουν ακόμη ανάψει τις λάμπες. Τα έπιπλα της σάλας και τα άτομα που συνομιλούσαν εκεί ήταν σαν να βυθίζονταν σ’ ένα όλο και πιο πυκνό λυκόφως. Στο τραπέζι με τις εφημερίδες ένα σαμοβάρι έβραζε πάνω από μια μεγάλη φλόγα που έβγαζε το οινόπνευμα. Αυτό το μούχρωμα διευκόλυνε τη ροή της συζήτησης. Τα πρόσωπα δεν φαίνονταν. Ακούγονταν μόνο οι φωνές που έλεγαν λόγια όπως αυτά: – Στη λίστα των αφίξεων διάβασα σήμερα το βάρβαρο όνομα ενός ιθαγενή από τη Μόραντ-Μπέι.[4] – Α! ένας μαύρος! Ποιος θα μπορούσε άραγε να είναι; – Τον είδα, μυλαίδη: είναι ίδιος ο Σατανάς. – Εγώ τον πήρα για ουρακοτάγκο. – Όταν πέρασε δίπλα μου, νόμιζα ότι ήταν ένας ασσασίνος που είχε μουντζουρώσει το πρόσωπό του. – Και εγώ τον ξέρω, κύριοι. Και μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι αυτός ο μαύρος είναι ο καλύτερος gentleman πάνω σε τούτη τη γη. Αν δεν σας είναι γνωστό το βιογραφικό του, μπορώ να σας το διηγηθώ με λίγα λόγια. Αυτός ο μαύρος, ιθαγενής από τη Μόραντ-Μπέι, παιδί ακόμα, μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από έναν κερδοσκόπο, ο οποίος, βλέποντας ότι το δουλεμπόριο στην Αμερική γινόταν άβολο και δεν του απέφερε αρκετά κέρδη, σκέφτηκε να δημιουργήσει ένα εμπόριο μικρών grooms (ιπποκόμων) στην Ευρώπη. Μετάφερε λαθραία κάπου τριάντα μαύρους, παιδιά παλιών δούλων του, και τα πούλησε στο Λονδίνο, το Παρίσι και τη Μαδρίτη για δύο χιλιάδες δολάρια το καθένα. Ο μαύρος μας είναι ένα απ’ αυτά τα τριάντα παιδιά. Αλλά για καλή του τύχη έπεσε στα χέρια ενός γέρου λόρδου άκληρου, ο οποίος αφού τον είχε πίσω από την άμαξά του για πέντε χρόνια, συνειδητοποιώντας ότι το αγόρι ήταν έντιμο και έξυπνο, τον έκανε προσωπικό υπηρέτη του, μετά γραμματέα και τέλος φίλο του. Πεθαίνοντας τον ονόμασε κληρονόμο σ’ ολόκληρη την περιουσία του. Σήμερα αυτός ο μαύρος (που με τον θάνατο του κυρίου του άφησε την Αγγλία και ήρθε στην Ελβετία) είναι ένας από τους πλουσιότερους γαιοκτήμονες στο καντόνι της Γενεύης. Έχει εξαιρετικές φυτείες καπνού και λόγω κάποιου μυστικού στο μαύρισμα των φύλλων, φτιάχνει τα καλύτερα πούρα στη χώρα. Μάλιστα κοιτάξτε: αυτά τα «Βεβαί»[5] που καπνίζουμε τώρα προέρχονται από τις αποθήκες του. Τα ξεχωρίζουμε από το τριγωνικό σημάδι που είναι αποτυπωμένο στη μέση του πούρου. Οι άνθρωποι της Γενεύης αποκαλούν αυτόν τον καλοκάγαθο μαύρο Tom ή Oncle Tom (Θωμά ή Μπάρμπα Θωμά) επειδή είναι φιλάνθρωπος και μεγαλόψυχος. Οι αγρότες του τον σέβονται και τον ευλογούν. Κατά τα άλλα, ζει μόνος, αποφεύγοντας φίλους και γνωστούς. Έχει μονάχα έναν αδερφό στη Μόραντ-Μπέι, κανέναν άλλο συγγενή. Είναι ακόμη νέος, αλλά μια επίμονη φυματίωση τον σκοτώνει σιγά σιγά. Εδώ έρχεται κάθε χρόνο για λουτρά. Ο Αρίγκο Μπόιτο (1842-1918), τη δεκαετία του 1910. © Fine Art Images / Alamy / Visual Hellas – Τον καημένο τον Μπάρμπα Θωμά! Αυτός ο αδελφός του μπορεί ήδη να έχει χάσει το κεφάλι του από την γκιλοτίνα των Monklands. Τα τελευταία νέα από τις αποικίες λένε για έναν τρομερό ξεσηκωμό των δούλων τους οποίους πολεμάει με μανία ο Βρετανός κυβερνήτης. Ιδού τι γράφει σχετικά το τελευταίο φύλλο των Times: «Οι στρατιώτες της Βασίλισσας καταδιώκουν έναν νέγρο ονόματι Γκαλ-Ρακ που τέθηκε επικεφαλής της εξέγερσης με μια συμμορία 600 ανδρών κ.λπ., κ.λπ.». – Θεέ μου! –αναφώνησε μια γυναικεία φωνή– και πότε θα τελειώσουν αυτές οι φονικές μάχες μεταξύ λευκών και μαύρων;! – Ποτέ! – απάντησε κάποιος από το μισοσκόταδο. Όλοι γύρισαν προς το άτομο που είχε προφέρει αυτές τις δύο συλλαβές. Εκεί ήταν γερμένος σε μια πολυθρόνα, μ’ εκείνη την κομψή άνεση που ξεχωρίζει τον αληθινό κύριο από τον δήθεν κύριο, έναν σινιόρε που τον ξεχώριζες μέσα στη σκιά από τα κατάλευκα ρούχα του. – Ποτέ, –συνέχισε όταν ένιωσε ότι τον προσέχουν– ποτέ, γιατί ο Θεός έσπειρε το μίσος ανάμεσα στη φυλή του Χαμ κι εκείνη του Ιάφεθ. Γιατί ο Θεός χώρισε το χρώμα της ημέρας από το χρώμα της νύχτας. Θέλετε να ακούσετε ένα παράδειγμα αυτού του άγριου ανταγωνισμού μεταξύ των δύο χρωμάτων; Πριν από τρία χρόνια ήμουν στην Αμερική και αγωνιζόμουν κι εγώ για τον «καλό σκοπό». Ήθελα κι εγώ την ελευθερία των σκλάβων, την κατάργηση της αλυσίδας και του μαστίγιου, παρ’ όλο που ο ίδιος είχα πολλούς μαύρους στη δούλεψή μου στον Νότο. Όπλισα τους άντρες μου με τουφέκια, λέγοντάς τους: «Είστε ελεύθεροι. Εδώ είναι ένα μπρούντζινο τουφέκι και μολυβένιες σφαίρες. Σημαδέψτε καλά, πυροβολήστε σωστά, ελευθερώστε τους αδελφούς σας». Για να τους εκπαιδεύσω στις βολές είχα στήσει ένα στόχο μέσα στο αγρόκτημά μου. Ο στόχος ήταν μια μαύρη κουκκίδα, στο μέγεθος ανθρώπινου κεφαλιού, μέσα σε ένα λευκό κύκλο. Ο σκλάβος έχει ένα πολύ κοφτερό μάτι, ένα δυνατό και σταθερό μπράτσο, ένα ένστικτο ενέδρας όπως το τζάγκουαρ. Με μια λέξη έχει όλα τα προσόντα ενός καλού σκοπευτή. Αλλά κανένας από αυτούς τους μαύρους δεν πέτυχε το σημάδι και όλες οι σφαίρες αστοχούσαν. Μια μέρα, ο αρχηγός των σκλάβων με πλησίασε και μου έδωσε αυτή τη συμβουλή με την όλο μεταφορές και ευφάνταστη γλώσσα του: «Αφέντη, άλλαξε τα χρώματα. Αυτός ο στόχος έχει μαύρο πρόσωπο. Βάλ’ του ένα άσπρο πρόσωπο και θα βαρέσουμε σωστά». Άλλαξα τους κύκλους και έβαλα το λευκό στο κέντρο. Τότε από τους πενήντα μαύρους που πυροβολούσαν, οι σαράντα χτυπούσαν έτσι… – και λέγοντας αυτές τις τελευταίες λέξεις, ο αφηγητής πήρε ένα πιστολάκι που βρισκόταν στο τραπέζι της σάλας, σημάδεψε, όσο του επέτρεπε το σκοτάδι, έναν μικρό στόχο που ήταν κολλημένος στον απέναντι τοίχο, και πάτησε τη σκανδάλη. Οι κυρίες τρόμαξαν, οι άντρες έτρεξαν στη φλόγα που έκαιγε κάτω από το σαμοβάρι, πήραν το τάσι με τη φωτιά και έτρεξαν να δουν από κοντά το αποτέλεσμα της βολής. Ακριβώς στο κέντρο υπήρχε μια τρύπα λες και οι αριθμοί είχαν αφαιρεθεί με κουμπάσο.[6] Όλοι κοίταξαν έκπληκτοι τον άντρα, ο οποίος με περίσσια ευγένεια ζήτησε από τις κυρίες συγνώμη για τον ξαφνικό κρότο, προσθέτοντας: – «Ήθελα να τελειώσω τη σκηνή με έναν πάταγο, αλλιώς δεν θα με πιστεύατε». Και πραγματικά, κανένας δεν τόλμησε να αμφισβητήσει την αλήθεια της ιστορίας. Έπειτα ο Αμερικανός συνέχισε: – Μα παλεύοντας για την ελευθερία των μαύρων, πείσθηκα ότι αυτοί δεν είναι άξιοι της ελευθερίας. Έχουν στενό μυαλό και ένστικτα άγρια. Ο φρυγικός σκούφος της δημοκρατίας δεν ταιριάζει σε κεφάλι πιθήκου. – Εκπαιδεύστε τους –απάντησε μια κυρία– και το μυαλό τους θα ανοίξει. Μα επειδή συμβαίνει αυτό, μην τους καταπιέζετε με την τυραννία σας ως δούλους και με την περιφρόνησή σας ως ελεύθερους. Ανοίξτε τους τα σπίτια σας, δεχτείτε τους στα τραπέζια σας, στους συλλόγους σας, στα σχολεία σας, απλώστε τους το χέρι. – Πέρασα τη ζωή μου κάνοντας αυτό, κυρία. Είμαι ένα είδος Διογένη του Νέου Κόσμου: Ψάχνω για τον μαύρο, αλλά μέχρι στιγμής έχω βρει μονάχα το θηρίο. Εκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε στην πόρτα ένας σερβιτόρος με μια μεγάλη αναμμένη λάμπα. Όλη η αίθουσα φωτίστηκε μονομιάς. Τότε φάνηκε καθισμένος και ακίνητος σε μια γωνία ο Oncle Tom. Κανείς δεν είχε αντιληφθεί ότι βρισκόταν εκεί μιας και τον έκρυβε το σκοτάδι. Τότε όμως τον είδαν όλοι και επικράτησε μια αμήχανη σιωπή. Τα βλέμματα των θαμώνων κινήθηκαν από τον μαύρο στον Αμερικανό. Ο Αμερικανός σηκώθηκε, είπε κάτι στο αυτί του σερβιτόρου και κάθισε ξανά. Η σιωπή συνεχίστηκε. Ο σερβιτόρος επέστρεψε με ένα μπουκάλι Xeres[7] και δύο ποτήρια. Ο Αμερικανός γέμισε τα δύο ποτήρια ως επάνω και πήρε το ένα στο χέρι. Ο σερβιτόρος έδωσε το άλλο στον μαύρο. – Κύριε, στην υγειά σας! είπε ο Αμερικανός στον μαύρο, σηκώνοντας το ποτήρι προς τη μεριά του, όπως διδάσκει το τελετουργικό του αγγλικού τραπεζιού. – Ευχαριστώ, κύριε, επίσης! απάντησε ο μαύρος και ήπιαν και οι δύο ταυτόχρονα. Στην προφορά του νέγρου υπήρχε μια τρυφερή ευγένεια, ανάμικτη με ντροπαλότητα και βαθιά μελαγχολία. Μετά από αυτά τα λίγα λόγια βυθίστηκε ξανά στη σιωπή του. Ύστερα σηκώθηκε, πήρε από το τραπέζι των εφημερίδων το τελευταίο φύλλο των Times και διάβασε με μεγάλη προσοχή για δέκα λεπτά. Ο Αμερικανός, που γύρευε πρόσχημα για να ξαναπιάσει την κουβέντα, κατευθύνθηκε προς τη γωνία όπου διάβαζε ο Τομ και του είπε με λεπτή ευγένεια: – Αυτή η εφημερίδα δεν έχει τίποτα ευχάριστο για εσάς, κύριε. Θα μπορούσα να σας προτείνω κάτι που θα αποσπάσει την προσοχή σας; Ο μαύρος σταμάτησε το διάβασμα και σηκώθηκε με αξιοπρέπεια αλλά και σεβασμό μπροστά στον συνομιλητή του. – Στο μεταξύ, επιτρέψτε μου να σας σφίξω το χέρι, συνέχισε ο άλλος. Το όνομά μου, κύριε, είναι Τζωρτζ Άντερσεν. Μπορώ να σας προσφέρω ένα Αβάνας; – Όχι, ευχαριστώ. Το κάπνισμα με αρρωσταίνει. Τότε ο Αμερικανός σβήνοντας το πούρο που κρατούσε ανάμεσα στα χείλη του, ξαναρώτησε: – Επιτρέπετε να σας προτείνω μια παρτίδα μπιλιάρδο; – Δεν το ξέρω αυτό το παιχνίδι. Ωστόσο σας ευχαριστώ, κύριε. – Μπορώ να σας προτείνω μια παρτίδα σκάκι; Ο μαύρος δίστασε λίγο και μετά απάντησε: – Ναι, αυτό θα το δεχόμουν ευχαρίστως. Και κινήθηκαν προς ένα μικρό τραπέζι τυχερών παιχνιδιών που ήταν στην απέναντι γωνία της σάλας, πήραν δύο καρέκλες και κάθισαν ο ένας απέναντι στον άλλον. Ο Αμερικανός άδειασε τα κομμάτια και τα πιόνια στο πράσινο ύφασμα του μικρού τραπεζιού για να τα στήσει όμορφα στη σκακιέρα. Η σκακιέρα ήταν ένα συνηθισμένο ταμπλό με χοντρά ένθετα ξύλινα τετράγωνα. Αλλά τα πιόνια ήταν αληθινά έργα τέχνης. Τα λευκά κομμάτια ήταν από εξαιρετικό ελεφαντόδοντο και τα μαύρα από έβενο. Ο λευκός βασιλιάς και η βασίλισσα φορούσαν χρυσό στέμμα, ενώ ο μαύρος βασιλιάς και η μαύρη βασίλισσα ασημένια. Οι τέσσερις πύργοι στηρίζονταν πάνω σε τέσσερις ελέφαντες όπως στις παλιές περσικές σκακιέρες. Η λεπτοδουλειά αυτών των κομματιών τα έκανε πολύ εύθραυστα. Με τον κραδασμό που προκλήθηκε όταν ο Αμερικανός τα άδειασε στο τραπέζι, ο αξιωματικός των μαύρων έσπασε. – Κρίμα!, είπε ο Τομ. – Δεν είναι τίποτα, απάντησε ο άλλος. Θα διορθωθεί αμέσως. Σηκώθηκε, πήγε στο σεκρετέρι, άναψε ένα κερί, πήρε ένα κομμάτι κόκκινο βουλοκέρι, το ζέστανε, το άλειψε στα δύο κομμάτια του αξιωματικού όσο πιο προσεκτικά μπορούσε, τα ένωσε ξανά και έφερε το διορθωμένο πιόνι στον συμπαίκτη του. Μετά είπε γελώντας: – Ορίστε! Μακάρι και τα κεφάλια των ανθρώπων να μπορούσαν να συγκολληθούν έτσι εύκολα! – Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στα Μόνκλαντς που αυτό θα το χρειάζονταν στις μέρες μας, απάντησε ο μαύρος, μ’ ένα πικρό χαμόγελο. Η έμφαση αυτής της φράσης προκάλεσε στον Αμερικανό μια αίσθηση έκπληξης, συμπόνιας, προσβολής αλλά και αποστροφής. Ο Τομ συνέχισε: – Με τι χρώμα παίζετε, κύριε; – Με το ένα ή το άλλο, δεν έχω προτίμηση. – Αν αυτό δεν σας πειράζει, ας πάρει ο καθένας το δικό του χρώμα. Σε μένα τα μαύρα, αν επιτρέπετε. – Και σε μένα τα λευκά. Θαυμάσια. Και άρχισαν να τακτοποιούν τα πιόνια στις θέσεις τους. Βοηθούσαν ο ένας τον άλλον με μιαν άμιλλα ιπποτισμού στην τοποθέτηση των πιονιών. Ο μαύρος, όταν χρειάστηκε, έβαλε ένα λευκό κομμάτι στη θέση του, ενώ ο λευκός ανταπέδωσε την ευγένεια βάζοντας μερικά μαύρα κομμάτια στη δική τους θέση. Όταν παρατάχθηκαν και οι δύο «στρατοί», ο Άντερσεν είπε: – Σας προειδοποιώ ότι είμαι αρκετά δυνατός στο σκάκι. Θα μπορούσα να ζητήσω να σας δώσω το πλεονέκτημα μερικών κομματιών, ενός πύργου, για παράδειγμα; – Όχι. – Ένα άλογο; – Τίποτε από τα δύο. Μου αρέσουν τα ίδια όπλα ακόμα κι αν οι δυνάμεις είναι άνισες. Εκτιμώ την αβρότητά σας, αλλά προτιμώ να παίζω χωρίς κανένα απολύτως πλεονέκτημα. – Ας είναι. Η πρώτη κίνηση δική σας. – Ας το αφήσουμε στην τύχη! Και ο μαύρος έκλεισε ένα μαύρο πιόνι στη μια γροθιά και ένα λευκό στην άλλη. Μετά άφησε τον Αμερικανό να μαντέψει. – Αυτό. – Η πρώτη κίνηση στους λευκούς. Ας αρχίσουμε λοιπόν. Στο μεταξύ, οι θαμώνες που βρίσκονταν στη σάλα είχαν πλησιάσει ένας ένας στο τραπέζι των τυχερών παιχνιδιών. Ανάμεσά τους υπήρχαν κι εκείνοι που γνώριζαν το όνομα του Τζωρτζ Άντερσεν ως ενός από τους διασημότερους σκακιστές στην Αμερική. Έτσι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εξέλιξη του παιχνιδιού. Ο Τζωρτζ Άντερσεν, με καταγωγή από οικογένεια Άγγλων ευγενών που μετανάστευσε στην Ουάσιγκτον, είχε γίνει σχεδόν εκατομμυριούχος από το σκάκι. Νέος ακόμα, είχε ήδη κερδίσει τους Χάρβιτς, Χάμπε, Σζεν και όλους τους ικανότερους σκακιστές της εποχής. Αυτός ήταν ο άνθρωπος με τον οποίο αναμετριόταν ο δύστυχος Τομ. Άγνωστου καλλιτέχνη, Πορτραίτο ενός Νέγρου (Portrait of a Negro), 1885, Εθνική Πινακοθήκη της Τζαμάικας (NGJ), Κίνγκστον. Πριν προλάβει ο Άντερσεν να κινήσει το πρώτο πιόνι, ο μαύρος πήρε από τα δεξιά του το κερί που είχε μείνει αναμμένο στο τραπέζι του παιχνιδιού και το έβαλε στ’ αριστερά του. Ο Άντερσεν πρόσεξε την κίνηση και σκέφτηκε απορημένος: «Αυτός ο άνθρωπος σίγουρα έχει διαβάσει το Επανάληψη και τέχνη του σκακιού του Λουθένα[8] και τηρεί την αρχή που λέει: «Αν παίζετε βράδυ στο φως ενός κεριού, βάλτε το στα αριστερά σας. Έτσι τα μάτια σας θα είναι λιγότερο εκτεθειμένα στο φως και ήδη θα έχετε ένα μεγάλο πλεονέκτημα έναντι του αντιπάλου σας». Και μ’ αυτή τη σκέψη πήρε τα φυμέ γυαλιά του και τα στήριξε στη μύτη. Μετά έκανε την πρώτη κίνηση. Κατόπιν, γυρίζοντας προς όσους είχαν μαζευτεί τριγύρω, είπε ευδιάθετα: – Οι πρώτες κινήσεις της παρτίδας του σκακιού είναι σαν τις πρώτες λέξεις μιας συζήτησης· είναι παρόμοιες. Ιδού. Εδώ είναι λευκό πιόνι, δύο βήματα. μαύρο πιόνι, δύο βήματα, μετά το άνοιγμα του βασιλιά κ.λπ., κ.λπ. Και έτσι φλυαρώντας ανάλαφρα έκανε τη δεύτερη κίνηση μετακινώντας δύο βήματα μπροστά τον αξιωματικό του βασιλιά, περιμένοντας ότι ο αντίπαλος θα τον «φάει» με τον δικό του. Ο μαύρος όμως δεν πήρε το κομμάτι, αλλά αντίθετα με μια λιγότερο προβλέψιμη κίνηση υπερασπίστηκε το δικό του πιόνι ανεβάζοντας τον αξιωματικό του βασιλιά του τρία τετράγωνα από τη βασίλισσα. Ο Άντερσεν έμεινε κάπως έκπληκτος και από αυτή την κίνηση και σκέφτηκε: «Αυτός ο άνθρωπος κάνει οικονομία στα πιόνια. Ακολουθεί το σύστημα του Philidor που τα αποκαλεί “ψυχή του παιχνιδιού”». Ακολούθησαν άλλες πέντε-έξι κινήσεις ανοίγματος. Οι δύο παίκτες διερευνούσαν ο ένας τον άλλον σαν δύο στρατοί που προετοιμάζονται για επίθεση. Σαν δύο μποξέρ που στέκουν στη γωνία της παλαίστρας αναμετρώντας ο ένας τον άλλο πριν από τον αγώνα. Ο Αμερικανός, συνηθισμένος στις νίκες, δεν φοβήθηκε στο ελάχιστο τον δικό του αντίπαλο. Επίσης ήξερε τα όρια της διάνοιας ενός μαύρου, όσο μορφωμένος κι αν ήταν, όταν ανταγωνίζεται ασθενικά τη διάνοια ενός λευκού. Και πολύ λιγότερο του Τζωρτζ Άντερσεν, του νικητή των νικητών. Ωστόσο, δεν έχασε από τα μάτια του ούτε τo παραμικρό σημάδι του αντιπάλου του. Μια ορισμένη ανησυχία τον ανάγκαζε να τον μελετήσει και, χωρίς να δείχνει πως το προσέχει, συνέχισε να παρατηρεί περισσότερο το πρόσωπο του συμπαίκτη του παρά στη σκακιέρα. Είχε καταλάβει από την αρχή ποιες ήταν οι κινήσεις του μαύρου: παράλογες, ασθενικές, μπερδεμένες. Αλλά είχε προσέξει και το βλέμμα και τις συσπάσεις του προσώπου του, που ήταν έντονες. Το μάτι του λευκού παρατηρούσε το πρόσωπο του μαύρου, ενώ το μάτι του μαύρου έμενε προσηλωμένο στη σκακιέρα. Είχαν κάνει μόνο επτά ή οκτώ κινήσεις συνολικά και ήδη ήταν εμφανή δύο εκ διαμέτρου αντίθετα συστήματα στρατηγικής. Οι κινήσεις του Αμερικανού ήταν τόσο συμμετρικές και επιβλητικές που έμοιαζαν με τις πρώτες μανούβρες ενός μεγάλου στρατού που έμπαινε σε μεγάλη μάχη. Η τάξη, αυτό το πρώτο στοιχείο της δύναμης, κυριαρχούσε σε όλο το παιχνίδι των λευκών. Τα άλογα, που οι παλιοί αποκαλούσαν τα «πόδια του σκακιού», το ένα στο δεξιό άκρο, το άλλο στ’ αριστερό. Δύο πιόνια-στρατιώτες είχαν προωθηθεί για να ενισχύσουν και από τις δύο πλευρές το φυλάκιο που σχημάτιζαν τα πιόνια του βασιλιά. Η βασίλισσα απειλούσε από τη μια πλευρά, ο αξιωματικός του βασιλιά από την άλλη, και ο δεύτερος αξιωματικός κρατούσε το κέντρο δύο βήματα μπροστά από τον βασιλιά και πίσω από τα πιόνια. Η θέση των λευκών ήταν κάτι παραπάνω από συμμετρική. Ήταν γεωμετρική. Ο άνθρωπος που είχε βάλει έτσι αυτά τα κομμάτια ελεφαντόδοντου, δεν έπαιζε παιχνίδι· στοχαζόταν επιστημονικά. Το χέρι του αποδεικνυόταν σίγουρο, αλάνθαστο πάνω στη σκακιέρα. Διέτρεχε τα τετράγωνα κι ύστερα σταματούσε στο επιθυμητό σημείο με την ηρεμία ενός μαθηματικού που παρουσιάζει ένα πρόβλημα στον πίνακα. Η διάταξη των λευκών προσέβαλλε τα πάντα και υπερασπιζόταν τα πάντα. Ήταν τρομερό το πώς περιόριζε τον εχθρό σε ένα πολύ στενό πεδίο δράσης και, ας πούμε, τον έπνιγε. Φανταστείτε ένα κινούμενο τείχος που προχωράει μπροστά και εσύ νομίζεις ότι οι μαύροι συνθλίβονταν ανάμεσα σ’ αυτό και στην άκρη της σκακιέρας. Και αυτό το τείχος ήταν πανίσχυρο και ακλόνητο. Μερικές φορές φαίνεται πως ακόμη και τα άψυχα πράγματα παίρνουν στάσεις ανθρώπου. Το πιο ασήμαντο αντικείμενο μπορεί να λάβει έκφραση ανάλογα με τι το περιβάλλει. Να γιατί τα εβένινα κομμάτια που αποτελούσαν τον στρατό των μαύρων έδειχναν κι αυτά χτυπημένα από μια τραγική απογοήτευση πριν ακόμη από την ανελέητη επίθεση των λευκών. Τα άλογα, φοβισμένα έστρεφαν τα νώτα μπροστά στην επίθεση, τα έντρομα πιόνια είχαν χάσει τη στοίχισή τους, ο βασιλιάς που είχε σπεύσει να διαφύγει μπροστά στο ροκέ, έμοιαζε να θρηνεί στη γωνιά του την αισχύνη της φυγής του. Το χέρι του Τομ, σκοτεινό σαν τη νύχτα, περιπλανιόταν τρεμάμενο πάνω από τη σκακιέρα. Αυτή ήταν η εικόνα του αγώνα ιδωμένη από την πλευρά του Αμερικανού. Τώρα ας αλλάξουμε στρατόπεδο. Από την πλευρά των μαύρων ιδωμένη, η όψη του παιχνιδιού ήταν αντίστροφη. Στο τακτικό σύστημα που αναπτύχθηκε με το άνοιγμα του λευκού, ο μαύρος αντέτασσε ένα σύστημα της μεγαλύτερης δυνατής αταξίας. Ενώ οι λευκοί παρατάσσονταν συμμετρικά, οι μαύροι συνωστίζονταν άτακτα σαν μπουλούκι και έριχναν όλες τους τις δυνάμεις στην εξισορρόπηση επίθεσης και άμυνας. Οι μαύροι με κάθε κίνησή τους αύξαναν την ανισορροπία, που όσο γινόταν μεγαλύτερη μπροστά στη διάταξη μάχης των λευκών, τόσο μεταβαλλόταν σε μια πραγματική δύναμη, μια πραγματική απειλή. Εκεί υπήρχε η απειλή του καταπέλτη απέναντι στο τείχος του οχυρού, το γιουρούσι ενάντια στη συμμετρικά τετραγωνισμένη φάλαγγα που προχωρούσε μαζί με το κινούμενο τείχος των λευκών. Έτσι οι βολές των μαύρων γίνονταν πιο ισχυρές. Οι δύο στρατοί βρίσκονταν αντιμέτωποι ο ένας απέναντι στον άλλο. Δεν έλειπε ούτε ένα κομμάτι, ούτε ένα πιόνι. Και αυτή η ύπαρξη εφεδρειών και από τις δύο πλευρές έκανε τη μάχη πιο άγρια. Ο Αμερικανός αρχικά δεν είδε στη συμπεριφορά του Νέγρου παρά τη σύγχυση του ανίδεου που οφειλόταν στον φόβο και τον πανικό του καημένου του Τομ. Αυτή ακριβώς όμως η συμπεριφορά λόγω ανικανότητας αποτελούσε εμπόδιο σε μια οργανωμένη και αποφασιστική επίθεση. Αλλά ο μαύρος έβλεπε κάτι παραπάνω σ’ αυτή τη σύγχυση: όλες οι τακτικές του γεννημένου σκλάβου και όλη η πονηριά του Αφρικανού βρίσκονταν συμπυκνωμένες σ’ αυτές τις κινήσεις. Αυτή η αταξία ήταν ένα τέχνασμα για να κρυφτεί η ενέδρα. Τα πιόνια προσποιήθηκαν ότι αποσύρονταν ώστε να παγιδέψουν τον εχθρό. Τα άλογα προσποιήθηκαν τα τρομαγμένα και ο βασιλιάς προσποιήθηκε τη φυγή. Αυτή η ανισορροπία είχε έναν κινητήριο μοχλό. Η εξέγερση είχε έναν αρχηγό, η σύγχυση είχε κάποιο νόημα. Ο αξιωματικός που ο Τομ είχε τοποθετήσει από την αρχή τρία τετράγωνα από τη βασίλισσα, ήταν αυτός ο μοχλός, αυτός ο ηγέτης, αυτή η σύλληψη. Οι πύργοι, τα πιόνια, τα άλογα, η ίδια η βασίλισσα περιέβαλλαν, υπάκουαν και υπερασπίζονταν εκείνο τον αξιωματικό. Ήταν ακριβώς εκείνος ο αξιωματικός ο σπασμένος και ξανακολλημένος από τον Αμερικανό. Μια ματωμένη κλωστή από κερί σφράγισης σχημάτιζε κάτι σαν ρυτίδες στο μέτωπό του και κατηφόριζε προς το μάγουλό, φτάνοντας μέχρι γύρω από τον λαιμό. Εκείνο το μικρό κομμάτι του μαύρου ξύλου έμοιαζε με μια ηρωική μορφή. Έμοιαζε με λαβωμένο πολεμιστή που εξακολουθούσε να μάχεται μέχρι θανάτου. Με το κεφάλι ματωμένο να γέρνει λίγο προς το στέρνο και με μια τραγική απόγνωση. Φαινόταν σαν κι αυτό, όπως και ο μαύρος που το κινούσε, να κοιτάζει με χαμηλωμένα μάτια τη μοιραία σκακιέρα. Φαινόταν σαν να περιμένει στωικά την επίθεση ή να διαλογίζεται μ’ έναν μυστήριο τρόπο. Στο μυαλό του Τομ αυτό ήταν το σημαδεμένο κομμάτι του αγώνα. Είδε με την ευρηματική και οξυδερκή φαντασία του να διακλαδίζονται κάτω από τα πόδια του μαύρου αξιωματικού δύο κόκκινες κλωστές, που βυθίζονταν στο ξύλο της σκακιέρας και περνώντας κάτω από όλα τα εμπόδια του εχθρού, κατέληγαν σαν δύο φυτίλια ορυχείου στις δύο απέναντι γωνίες του λευκού στρατοπέδου. Αυτός περίμενε με αγωνία μια και μοναδική κίνηση: το ροκέ του αντίπαλου βασιλιά, για να υλοποιήσει τις κρυφές σκέψεις του. Χωρίς αυτή την κίνηση ολόκληρο το σχέδιο θα είχε αποτύχει. Αλλά ήταν σχεδόν αδιανόητο για τον Άντερσεν να κάνει αυτή την κίνηση. Μόνο ο Τομ έβλεπε και γνώριζε τη μυστική του συνωμοσία που κανένας παίκτης στον κόσμο δεν θα μπορούσε να έχει μαντέψει. Στην πλατιά και αρμονική αντίληψη του λευκού, ο μαύρος αντέτασσε αυτή την έμμονη ιδέα: τον σημαδεμένο αξιωματικό. Στην πανταχού παρουσία ευταξία των λευκών δυνάμεων οι μαύροι αντιπαρέτασσαν ένα συνονθύλευμα, στο ανοιχτό και λογικό παιχνίδι ένα κρυφό και μανιακό παιχνίδι. Ο Άντερσεν πολεμούσε με βοηθό την επιστήμη και τον επεξεργασμένο υπολογισμό, ο Τομ με τις εμπνεύσεις της στιγμής και στην τύχη. Ο ένας έπαιζε τη μάχη του Βατερλό, και ο άλλος την επανάσταση του Σαν Δομίνικο. Ο μαύρος αξιωματικός ήταν ο Ογκέ[9] αυτής της επανάστασης. Ο αγώνας είχε ήδη διαρκέσει κάπου δύο ώρες. Ήταν γύρω στις εννιά το βράδυ. Κάποιες κυρίες απομακρύνθηκαν από τη σκακιέρα, βαριεστημένες να παρακολουθούν, για να αφοσιωθούν σε κάποια δουλειά. Άλλες σε κάποιο κέντημα, ενώ άλλες γεμίζοντας και ξαναγεμίζοντας το μικρό πιστόλι του σαλονιού, διασκέδαζαν με τη σκοποβολή. Άγνωστος καλλιτέχνης, “Σκακιστικό πρόβλημα”, 14ος αιώνας, Μουσείο Ζαν-Πωλ Γκεττύ, Λος Άντζελες. Οι δύο αντίπαλοι ήταν πάντα καθηλωμένοι στις θέσεις τους. Ο Αμερικανός, που δεν έβλεπε ακόμα το ματ και που δεν καταλάβαινε την αλλοπρόσαλλη τακτική του μαύρου, άρχισε να βαριέται και να μετανιώνει για την υπερβολική ευγένεια που τον είχε σπρώξει σε εκείνο το παιγνίδι. Θα ήθελε να το τελειώσει νωρίς με κάθε κόστος, ακόμα και με τίμημα την ήττα. Αλλά από την άλλη πλευρά η φυλετική υπερηφάνεια τον εμπόδιζε. Έναν λευκό άντρα, έναν κύριο και αφέντη δεν μπορούσε να τον νικήσει ένας δούλος. Επιπλέον, η αυτοσυνείδηση του μεγάλου παίκτη και η μακροχρόνια σπουδή στο σκάκι δεν του επέτρεπαν να κάνει μια κίνηση που δεν θα μπορούσε να σκεφτεί. Έχοντας φτάσει στη δέκατη πέμπτη κίνηση, κατάλαβε ότι ο βασιλιάς του δεν είχε ακόμη κάνει ροκέ. Έτσι άπλωσε τα χέρια πάνω από τη σκακιέρα σηκώνοντας με το αριστερό χέρι τον βασιλιά και με το δεξί τον πύργο. Αλλά ενώ ήταν έτοιμος να ολοκληρώσει αυτή την κίνηση, όταν διέκρινε στο μάτι του μαύρου μια χαρωπή λάμψη ελπίδας δεν μάντεψε τον λόγο. Κρατούσε ακόμη τα δύο πιόνια στον αέρα και σκεπτόμενος την παρτίδα, δίστασε. Η ματιά του Τομ παρατηρούσε ανήσυχα, ανάμεσα στη χαρά και τον φόβο, ακόμη και τα πιο μικρά σημάδια στα δύο χέρια του Αμερικανού, λευκά σαν τα ελεφαντόδοντα που κρατούσαν. Ο Άντερσεν, προβληματισμένος, ήταν έτοιμος να ξαναβάλει τα δύο κομμάτια στην αρχική τους θέση, όταν ο μαύρος αναφώνησε ζωηρά: – Κομμάτι αγγιγμένο, κομμάτι παιγμένο. – Το γνωρίζω, απάντησε με έναν αστικό αλλά και στεγνό τρόπο ο άλλος, ενώ ακόμα έψαχνε μια δικαιολογία για να αποφύγει την κίνηση. Χωρίς ωστόσο να ξέρει τον συγκεκριμένο λόγο. Αλλά τα αγγιγμένα κομμάτια ήταν δύο, και έτσι έπρεπε να παιχτούν και τα δύο. Οι κανόνες του παιχνιδιού ήταν ξεκάθαροι. Έτσι δεν απέμενε άλλη κίνηση από την περιχαράκωση. Ο Άντερσεν κατέφυγε στην calabrista, όπως λέγεται στην ορολογία του σκακιού. Δηλαδή τοποθέτησε τον βασιλιά στο τετραγωνάκι του αλόγου και τον πύργο στη θέση του αξιωματικού. Μετά κάρφωσε τα μάτια στο πρόσωπο του εχθρού. Ο μαύρος, όταν είδε την κίνηση που ήλπιζε και τόσο περίμενε, έστρεψε το βλέμμα για να κοιτάξει πιο έντονα από ποτέ τον σημαδεμένο αξιωματικό. Ξαναμμένος από την ένταση και την τροπική του φύση, δεν τον ενδιέφερε καν να κρύψει τις παρορμητικές εκφράσεις στη φυσιογνωμία του. Διέτρεξε με το μάτι του πάνω και κάτω από τον μαύρο αξιωματικό στον λευκό βασιλιά, κάνοντας και επαναλαμβάνοντας την ίδια διαδρομή είκοσι φορές. Λες και ήθελε να αυλακώσει τη σκακιέρα. Ο Άντερσεν είδε αυτές τις ματιές, τις ακολούθησε, παρατήρησε τον αξιωματικό και μάντεψε τα πάντα. Αλλά στο πρόσωπό του δεν εμφανίστηκε καμία ένδειξη για αυτή την ανακάλυψη. Εξάλλου, ο Τομ δεν κοίταζε ποτέ τον Αμερικανό. Όλο και περισσότερο προσηλωμένος στην έμμονη ιδέα που τον είχε κυριέψει, ο Τομ δεν μπορούσε να δει σ’ εκείνο το δωμάτιο παρά μόνο τη σκακιέρα, και σε εκείνη τη σκακιέρα έβλεπε μόνο ένα πιόνι. Εκτός από αυτό το μικρό φθαρμένο σκούρο τετραγωνικό ταμπλό και αυτή την εβένινη φιγούρα, κανείς και τίποτα άλλο δεν υπήρχε γι' αυτόν. Με τους αγκώνες του ακουμπισμένους στις άκρες του τραπεζιού και τις γροθιές του σφιγμένες πίεζε τους κροτάφους του, στηρίζοντας έτσι το κεφάλι του ενώ με τις παλάμες έστρωσε σφιχτά τα σγουρά μαλλιά του,. Το δέρμα των κροτάφων του ήταν τεντωμένο από την πίεση. Οι καρποί των δύο χεριών του τσίτωναν το δέρμα του μετώπου του. Τα βλέφαρα, έτσι παράξενα σπρωγμένα προς τα πάνω, άφηναν να φανεί μεγάλο μέρος από τον κατάλευκο βολβό των ματιών του. Σε αυτή τη στάση έκλωθε το τέχνασμά του για σαράντα λεπτά, ακίνητος, άπληστος, θριαμβικός. Μετά επιτέθηκε. Πήρε ένα πιόνι από τον αντίπαλό του και τον απείλησε με ένα άλογο. Ο Αμερικανός είχε προβλέψει αυτή την κίνηση. Η φωτιά είχε ανάψει. Σ’ αυτό το πρώτο χτύπημα απάντησε με ένα άλλο ο Αμερικανός ο οποίος έφαγε το μαύρο πιόνι και απειλούσε τον πύργο του αντιπάλου. Πέντε, έξι κινήσεις διαδέχθηκαν η μία την άλλη πολύ γρήγορα και με σφοδρότητα. Ο πραγματικός αγώνας τώρα ξεκινούσε. Δεξιά και αριστερά της σκακιέρας μπορούσε να δει κανείς κομμάτια και πιόνια που είχαν τεθεί εκτός μάχης, τα πρώτα τρόπαια των αντιπάλων πολεμιστών. Η από ώρα απειλούμενη επίθεση ξέσπασε τώρα με όλη της τη δριμύτητα. Και στις δύο πλευρές οι τάξεις αραίωναν. Ένα πεσμένο κομμάτι έσερνε μαζί του ένα άλλο, οι λευκοί εκδικήθηκαν για λογαριασμό των δικών τους, οι μαύροι για τους μαύρους, ένα λευκό κομμάτι το έπιανε και το έπαιρνε ένας μαύρος, ένας μαύρος έκανε και δεχόταν επίθεση από έναν λευκό άνδρα. Ποτέ δεν δοξάστηκε καλύτερα ο νόμος των αντιποίνων. Ο Άντερσεν είχε αρχίσει κι αυτός να ενθουσιάζεται. Τα είχε προβλέψει όλα, τα είχε κανονίσει όλα. Μόλις αποκαλύφθηκε η πονηριά του Τομ, κατά τη διάρκεια εκείνων των σαράντα λεπτών μέσα στα οποία ο Τομ συνέλαβε το μοιραίο χτύπημά του, ο Άντερσεν είχε διαβάσει τις προθέσεις του και απάντησε στην πρώτη έφοδο με τέτοιο τρόπο ώστε να οδηγήσει τον μαύρο λίγο λίγο σε μια θέση αναμφίβολα πολύ δελεαστική και πολύ ευνοϊκή για τον ίδιο τον Τομ. Αλλά κατά βάθος ήθελε να τον παρασύρει σε μια τέτοια θέση ώστε να θυσιάσει τον αξιωματικό του. Ο Άντερσεν γνώριζε πια ότι από τη στιγμή που θα του έτρωγε τον αξιωματικό, ο Τομ δεν θα ήταν πια ικανός να συνεχίσει. Υπάρχουν κάποια έντομα που δεν ξέρουν να φτιάχνουν δύο φορές την προνύμφη τους, στοχαστές που δεν ξέρουν πώς να δομήσουν μια ιδέα από την αρχή, πολεμιστές που δεν ξέρουν πώς να ξαναρχίσουν τον αγώνα. Αυτά σκεφτόταν ο Άντερσεν για τον αντίπαλό του. Έχοντας φτάσει στην κίνηση που περίμενε ο Αμερικανός, ο Τομ δεν ταλαντεύτηκε στιγμή. Εγκατέλειψε τη θέση, θυσίασε ένα άλογο αντί για τον αξιωματικό, κάτι που είχε ως συνέπεια να χαθούν οι δύο βασίλισσες. Έτσι το παιχνίδι άλλαξε εντελώς. Η κορύφωση της σύγκρουσης είχε συντελεσθεί. Οι νεκροί κείτονταν σωριασμένοι στις δύο εχθρικές πλευρές, η σκακιέρα είχε σχεδόν αδειάσει. Την επική μανία των πολυάριθμων στρατών διαδέχθηκε ο υπέρτατος θυμός των τελευταίων επιζώντων. Η μάχη μετατράπηκε σε κάτι σαν πρόκληση σε μονομαχία. Στα λευκά είχαν απομείνει δύο άλογα, ένας πύργος και ο αξιωματικός του βασιλιά. Στα μαύρα είχαν απομείνει δύο πιόνια και ο σημαδεμένος αξιωματικός. Η ώρα είχε πάει έντεκα. Προφανώς ο μαύρος έπρεπε να έχει εγκαταλείψει το παιχνίδι. Οι θεατές που είχαν απομείνει, βλέποντας την παρτίδα να έχει πάρει αυτή την τροπή, χαιρέτησαν τους δύο παίκτες και συγχαίροντας τον Άντερσεν, βγήκαν από την αίθουσα και πήγαν να κοιμηθούν. Οι δύο αντίπαλοι απέμειναν μόνοι, πρόσωπο με πρόσωπο. Τότε ο Άντερσεν ρώτησε τον μαύρο: – Αρκετά; Ο μαύρος σχεδόν ούρλιαξε: – Όχι! Και έκανε μια κίνηση. Αλλά κατόπιν, μέσα στην ταραχή του θέλησε να την αλλάξει... Ο Άντερσεν τον διέκοψε λέγοντάς του με ειρωνική διάθεση: – Πιόνι που αγγίχτηκε πρέπει να παιχτεί. Ο Τομ υπάκουσε και οι αντίπαλοι ξανάπεσαν στην πιο νεκρική σιγή. Η βεβαιότητα της νίκης είχε κάνει τον Άντερσεν να αρχίζει να βαριέται και πάλι. Το κεφάλι του ήταν βαρύ και η νύστα του θόλωνε τη σκέψη. Ο Τομ ήταν όλο και πιο ξυπνητός, όλο και πιο ξαναμμένος, όλο και πιο δύσθυμος. Φρέντερικ Έντουιν Τσερτς, “Σύννεφα και ηλιοβασίλεμα στη Τζαμάικα”, 1865, Μουσείο Smithsonian Design (Κούπερ Χιούιτ), Νέα Υόρκη. Ο μαύρος αξιωματικός στεκόταν στη μέση τής σχεδόν αδειανής σκακιέρας, ορθός, έρημος, εγκαταλειμμένος από τους δικούς του. Μόνο ένα πιόνι είχε απομείνει για να τον υπερασπιστεί από τις επιθέσεις του πύργου. Τα άλλα δύο πιόνια ήταν πολύ προωθημένα στο στρατόπεδο των λευκών. Ένα από αυτά άγγιζε ήδη το προτελευταίο τετράγωνο. Ο Τομ σκεφτόταν. Οι λάμπες στο δωμάτιο είχαν σκοτεινιάσει. Δεν ακουγόταν τίποτα άλλο παρά ο θόρυβος ενός μεγάλου ρολογιού που θαρρείς μετρούσε τη σιωπή. Χτύπησε μεσάνυχτα όταν έσβησε και η τελευταία λάμπα. Τώρα εκείνη η μεγάλη αίθουσα φωτιζόταν μόνο από το ένα κερί που έκαιγε δίπλα στο τραπέζι των παικτών. Ο Άντερσεν είχε αρχίσει να νιώθει την ψύχρα της νύχτας. Ο Τομ ίδρωνε. Η δυσάρεστη μυρωδιά της μαύρης φυλής προσέβαλλε τα ρουθούνια του Αμερικανού. Υπήρξε μια στιγμή που στο βάθος του κήπου ακουγόταν το bananiero του Γκότσολκ[10] από έναν ξένο που επέστρεφε καθυστερημένος στο ξενοδοχείο. Ο Τομ το θυμήθηκε αυτό το τραγούδι και ένα νέφος από μακρινές αναμνήσεις εμφανίστηκε στις σκέψεις του. Είδε μια τεράστια μπανανιά να τη φωτίζει η αυγή των τροπικών και ανάμεσα στα κλαδιά της ένα hamac να λικνίζεται στον άνεμο. Μέσα σ’ αυτή των αιώρα ήταν δύο κοιμισμένα μαύρα μωρά, ενώ η μάνα γονατιστή προσευχόταν και τραγουδούσε εκείνο το τρυφερό νανούρισμα. Ο Τομ έμεινε έτσι για δέκα λεπτά, συνεπαρμένος από αυτές τις αναμνήσεις και αυτό το όραμα. Όταν επανήλθε η βαθιά νυχτερινή σιωπή, συνέχισε να συγκεντρώνει την προσοχή του στον αξιωματικό. Υπάρχει ένα είδος μαγνητικής ψευδαίσθησης που η νέα υπνολογία ταξινόμησε με το όνομα του υπνωτισμού. Είναι μια καταληπτική έκσταση, που προέρχεται από μακρά και έντονη προσήλωση σε οποιοδήποτε αντικείμενο. Εάν αυτό το φαινόμενο μπορούσε να επιβεβαιωθεί με σαφήνεια, οι επιστήμες της ψυχολογίας θα είχαν καταγάγει έναν ακόμη θρίαμβο: θα υπήρχε ο μαγνητισμός, που αποδεικνύει τη μεταβίβαση της σκέψης, ο λεγόμενος πνευματισμός που αποδεικνύει τη μετάδοση της απλής θέλησης του ανθρώπου σε άψυχα αντικείμενα, ο υπνωτισμός που θα αποδείκνυε τη μαγνητική επιρροή των άψυχων αντικειμένων στον άνθρωπο. Ο Τομ έδειχνε συνεπαρμένος από αυτό το φαινόμενο. Ο μαύρος αξιωματικός τον είχε υπνωτίσει. Ο Τομ ήταν τρομερός να τον κοιτάξεις: δάγκωνε σπασμωδικά τα χείλη του, τα μάτια του είχαν γουρλώσει, σταγόνες ιδρώτα έπεφταν από το μέτωπό του στη σκακιέρα. Ο Άντερσεν δεν τον κοίταζε πια, γιατί το σκοτάδι ήταν πολύ πυκνό και επειδή και αυτός, σαν να ελκόταν από τον ίδιο ηλεκτρισμό, κοίταζε τον μαύρο αξιωματικό. Επίθεση στο Δικαστικό Μέγαρο κατά την διάρκεια της εξέγερσης του Μόραντ Μπέυ της Τζαμάικας στις 11 Οκτωβρίου 1865. Της εξέγερσης ηγήθηκε ο Πωλ Μπογκλ έπειτα από την φυλάκιση ενός άνδρα για παραβίαση μιας εγκαταλελειμμένης φυτείας. Πηγή: “Ιστορία της Αγγλίας”, του Κάσσελ, τόμ. 6. © Culture Club / Hulton / Getty Images / Ideal Image Θα μπορούσαμε να πούμε ότι για τον Τομ το παιχνίδι ήταν χαμένο. Δεν ήταν μόνο οι συσχετισμοί του παιχνιδιού που το έκαναν τόσο συγκινητικό. Ήταν και η παραίσθηση. Το μαύρο πιόνι για τον Τομ που το κοίταζε, δεν ήταν πια ένα πιόνι μα ένας άνθρωπος. Δεν ήταν πια ένας μαύρος, ήταν ένας νέγρος. Το κόκκινο βουλοκέρι ήταν ζωντανό αίμα και το πληγωμένο εβένινο κεφάλι ένα πραγματικά πληγωμένο κεφάλι. Το ήξερε αυτό το πιόνι. Είχε δει το πρόσωπό του πριν από πολλά χρόνια. Αυτό το πιόνι ήταν ένας ζωντανός άνθρωπος... Ή ίσως ένας νεκρός; Όχι! Εκείνο το πιόνι ήταν ένας ετοιμοθάνατος, μια αγαπημένη ύπαρξη μετέωρη μεταξύ ζωής και θανάτου. Έπρεπε να τον σώσει! Να τον σώσει με όλο το κουράγιο και τις εμπνεύσεις που θα μπορούσε να έχει. Στα αυτιά του μαύρου βούιζε έντονα σαν φρικτό ραβδί, εκείνη η φράση που ο Αμερικανός είχε πει γελώντας πριν ξεκινήσει το παιχνίδι: Αν μπορούσαμε ξανακολλήσουμε το κεφάλι ενός ανθρώπου! Και αυτός ο εφιάλτης αύξανε τις παραισθήσεις του. Το μέτωπο αυτής της ξύλινης φιγούρας γινόταν όλο και πιο ανθρώπινο, όλο και πιο ηρωικό. Σχεδόν άγγιζε το ιδανικό και περνώντας από τη μεταμόρφωση στη μετανθρώπιση, από ένας άντρας έγινε μια ιδέα, όπως είχε γίνει από πιόνι άνθρωπος. Η έμμονη ιδέα ήταν ακόμα εκεί, στο κέντρο της ψυχής του νέγρου όλο και πιο ανυψωμένη, όλο και πιο εξαϋλωμένη. Είχε μεταβληθεί από μανία σε δεισιδαιμονία και από δεισιδαιμονία σε φανατισμό. Ο Τομ αποτελούσε εκείνη τη νύχτα, εκείνη τη στιγμή, τη σύνθεση ολόκληρης της φυλής του. Άλλες τέσσερις ώρες πέρασαν έτσι, σιωπηλές σαν τάφος. Δύο νεκροί ή δύο κοιμισμένοι θα έκαναν περισσότερο θόρυβο από αυτούς τους δύο άνδρες που μάχονταν με τόση μανία. Η πυγμαχία της σκέψης δεν θα μπορούσε να είναι πιο βίαιη. Οι ιδέες συγκρούονταν μεταξύ τους. Οι έννοιες έπεφταν στραγγαλισμένες από τη μια και από την άλλη πλευρά. Τα πρόσωπα δεν κοίταζαν πια το ένα το άλλο. Τα δύο στόματα σιωπούσαν. Σε μια συγκεκριμένη κίνηση ο μαύρος αξιωματικός έχασε έδαφος. Ο λευκός πύργος με τη δυνατή και αδυσώπητη πορεία του τον απειλούσε και σε κάθε βήμα του κινδύνευε να τον πιάσει. Ο αξιωματικός λοξοδρομώντας απέφυγε τον αμείλικτο διώκτη του. Ο Άντερσεν ακολούθησε σαστισμένος το έξαλλο τρέξιμο του αξιωματικού, κινώντας ακόμα πιο μπροστά το κομμάτι του και σπρώχνοντας το αντίπαλο κομμάτι προς τη μια γωνία της σκακιέρας. Αυτή η πυρετώδης και χωρίς ανάσα καταδίωξη διήρκεσε μισή ώρα. Σ’ αυτή την ξέφρενη ξιφομαχία συμμετείχαν και οι δύο βασιλιάδες. Έτσι, πολεμώντας ο ένας εναντίον του άλλου, έμοιαζαν με εκείνους τους αρχαίους θρυλικούς βασιλιάδες της Ανατολής, που μετά τη μάχη τους έβλεπαν να περιφέρονται στο εγκαταλελειμμένο πεδίο αναζητώντας ο ένας τον άλλον και να επιτίθενται ο ένας στον άλλον σαν σε αρχαίο δράμα. Μετά από μισή ώρα η σκακιέρα είχε αλλάξει ξανά όψη. Η διαφυγή του αξιωματικού και η εμπλοκή των δύο βασιλιάδων, των πύργων και των πιονιών είχαν παρασύρει τα κομμάτια έξω από τα κέντρα τους, έτσι που ο λευκός βασιλιάς είχε καταλήξει στο μαύρο στρατόπεδο, στο τελευταίο τετράγωνο αριστερά. Ο μαύρος βασιλιάς ήταν δύο βήματα μακριά από το τετράγωνο του αξιωματικού του. Ο Άντερσεν, έκπληκτος από τις φανταστικές κινήσεις του μαύρου αξιωματικού, συνέχισε το κυνήγι του προσπαθώντας να τον κλείσει και να τον πνίξει. Ξαφνικά τον έπιασε! Άρπαξε το κομμάτι και το πέταξε έξω από τη σκακιέρα μαζί με τα άλλα φαγωμένα κομμάτια. Κέρδισε. Και κοίταξε κατάματα με μια θριαμβευτική έκφραση τον κατατροπωμένο εχθρό. Ήταν πέντε το πρωί. Η αυγή χάραζε. Στο πρόσωπο του μαύρου έλαμπε ένα μεγαλείο αγαλλίασης. Ο Άντερσεν στην έξαψη του κυνηγιού για το μοιραίο κομμάτι, είχε ξεχάσει το μαύρο πιόνι που βρισκόταν στο προτελευταίο λευκό τετράγωνο στα δεξιά του. Αυτό το πιόνι ήταν εκεί για τέσσερις ώρες ήδη και ο Άντερσεν ανέβαλλε συνεχώς την εκτέλεσή του. Όταν ο Άντερσεν είδε αυτή τη μεγάλη χαρά στο πρόσωπο του μαύρου άρχισε να τρέμει και γρήγορα χαμήλωσε τα μάτια του στη σκακιέρα. Ο Τομ είχε ήδη κάνει την κίνησή του. Το πιόνι είχε πάρει το ρόλο της βασίλισσας; Όχι. Το πιόνι είχε αντικαταστήσει τον αξιωματικό και ήδη ο σημαδεμένος αξιωματικός, ο μαύρος αξιωματικός, ο αιμόφυρτος αξιωματικός, είχε ξανασηκωθεί και απειλούσε τον λευκό βασιλιά. Ο μαύρος παίκτης κοίταξε τώρα με τη σειρά του υπερήφανα και εποπτικά το ταμπλό. Ο Άντερσεν έμεινε έκπληκτος για ένα ακόμη δευτερόλεπτο. Ο βασιλιάς του προσβλήθηκε λοξά καθ’ όλο το μαύρο διαγώνιο μήκος της σκακιέρας. Από την άλλη πλευρά ο άλλος βασιλιάς δεν μπορούσε να διαφύγει, αφού τον εμπόδιζε ένα δικό του πιόνι. Το τέχνασμα ήταν υπέροχο! Ρουά ματ! Ο Τομ απολάμβανε τώρα εκστασιασμένος τη νίκη του. Ο Τζωρτζ Άντερσεν έκανε ένα άλμα και έτρεξε στον τοίχο με το στόχο, άρπαξε το πιστόλι και πυροβόλησε. Στη στιγμή ο Τομ έπεσε καταγής. Η σφαίρα τον βρήκε στο κεφάλι. Μια σταγόνα αίματος έτρεξε στο μαύρο πρόσωπό του, και κυλώντας στο μάγουλο, έβαψε κόκκινο το μάγουλο και το λαιμό. Ο Άντερσεν είδε σε αυτόν τον άντρα, τον πεσμένο καταγής, τον μαύρο αξιωματικό που τον είχε νικήσει. Ο Τομ στον επιθανάτιο ρόγχο του είπε τούτα τα λόγια: – Ο Γκαλ-Ρακ έχει σωθεί... Ο Θεός να προστατεύει τους νέγρους. Και πέθανε. Δύο ώρες αργότερα ο σερβιτόρος που μπήκε στη σάλα για να τακτοποιήσει τα έπιπλα βρήκε το πτώμα του μαύρου στο πάτωμα δίπλα στη σκακιέρα με το ματ. Ο Τζωρτζ Άντερσεν είχε τραπεί σε φυγή. Είκοσι μέρες αργότερα έφτασε στη Νέα Υόρκη. Εκεί, οδηγημένος από τις τύψεις, πήγε και παραδόθηκε ως δολοφόνος του Τομ. Το δικαστήριο τον απάλλαξε. Πρώτον, γιατί το θύμα δεν ήταν παρά ένας μαύρος, αλλά και διότι δεν μπορούσε να σταθεί κατηγορία φόνου εκ προμελέτης. Επίσης διότι ο διάσημος Τζωρτζ Άντερσεν είχε δηλώσει ο ίδιος την πράξη του. Και, τέλος, επειδή οι δικαστικές έρευνες είχαν ανακαλύψει ότι ο σκοτωμένος μαύρος ήταν αδερφός κάποιου Γκαλ-Ρακ που είχε υποκινήσει την τελευταία εξέγερση των δούλων στις αγγλικές αποικίες. Εκείνου του Γκαλ-Ρακ που πάντα τον κυνηγούσαν και ποτέ δεν μπόρεσαν να τον βρουν. Ο Άντερσεν γύρισε στα κτήματά του με τύψεις στην καρδιά, που δεν είχε ξαλαφρώσει με την υποτυπώδη καταδίκη. Μετά την καταστροφή που περιγράψαμε, έπαιξε ξανά σκάκι, αλλά δεν κέρδιζε πια. Όποτε ετοιμαζόταν να παίξει, ο μαύρος αξιωματικός εμφανιζόταν μπροστά του σαν φάντασμα. Και ο Τομ καθόταν πάντα απέναντί του στη σκακιέρα! Ο Άντερσεν παίζοντας σκάκι έχασε όλα τα πλούτη που είχε κερδίσει με αυτό το παιγνίδι. Σ’ εκείνα τα τελευταία του χρόνια, φτωχός, εγκαταλειμμένος από όλους, χλευασμένος, τρελός, περπατούσε στους δρόμους της Νέας Υόρκης κάνοντας όλες τις σκακιστικές κινήσεις στο μαρμάρινο πλακόστρωτο του πεζοδρομίου. Πότε πηδώντας σαν άλογο, πότε τρέχοντας ευθεία σαν πύργος, άλλοτε στριφογυρίζοντας από εδώ κι από κει σαν βασιλιάς και τρέχοντας μακριά από κάθε μαύρο που συναντούσε. Δεν ξέρω αν ζει ακόμα. ― Μετάφραση-εισαγωγή: Χ.Ε. Μαραβέλιας [1] Franz Joseph Gall (1758-1828): Γερμανός νευροανατόμος, ιδρυτής της επιστήμης της φρενολογίας. [2] Γυαλιά βοηθητικά της όρασης που στηρίζονται στη μύτη, χωρίς βραχίονες. [3] «Μεταξύ σκύλου και λύκου». Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια ωραία έκφραση: Περί λύχνων αφάς (Η ώρα που ανάβουν τα λυχνάρια). [4] Morant-Bay: πόλη της Τζαμάικας, κέντρο δουλεμπορίου. Εκεί έγινε στα 1865 η εξέγερση που αναφέρει ο Μπόιτο. [5] Vevey: πόλη της Ελβετίας στο καντόνι του Vaud, στη βορεινή όχθη της λίμνης Λεμάν. Πβ. επίσης τη λ. Αβάνα ως συνώνυμο του αντίστοιχου πούρου. [6] Ναυτικός διαβήτης. [7] Γνωστή μάρκα λικέρ. [8] Luis Ramírez de Lucena (1465-1530): Ισπανός συγγραφέας μιας από τις παλαιότερες πραγματείες για το σκάκι. Ο πρωτότυπος τίτλος της είναι Repetición de amores y Arte de ajedrez (Επανάληψη ερώτων και Τέχνη του σκακιού). [9] Vincent Ogé (1755-1791): μιγάδας δουλοκτήτης που ηγήθηκε της επανάστασης στον Άγιο Δομίνικο (σημερινή Αϊτή) εναντίον της Γαλλίας. Σήμανε την επανάσταση της Αϊτής που κατάργησε το αποικιακό καθεστώς. [10] Louis Moreau Gottschalk (1829-1869). Αμερικανός πιανίστας και συνθέτης γαλλικής καταγωγής. Η μπανανιά (1850), ένα πολύ γνωστό κομμάτι για πιάνο τον ανέδειξε ως βιρτουόζο και κίνησε το ενδιαφέρον αναγνωρισμένων συνθετών όπως ο Μπερλιόζ.

Σύνδεση