Ιούλιος Καίσαρ: Το λογοτεχνικό και ιστοριογραφικό έργο

Στρατηγός και πολιτικός που αγαπήθηκε από τους συγχρόνους του σε βαθμό λατρείας αλλά και μισήθηκε όσο ελάχιστοι, που συνέβαλε αποφασιστικά στην αλλαγή της ρωμαϊκής πολιτείας από δημοκρατία σε ηγεμονία, που είχε πλήρη επίγνωση της συμβολής του στη διαμόρφωση της ρωμαϊκής ιστορίας και επέλεξε συνειδητά να την καταγράψει, και που αναμφίβολα έχει ταυτίσει το όνομά του με τη Ρώμη για περισσότερα από 2000 χρόνια, ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρ (100-44 π.Χ.) άφησε το δικό του διακριτό στίγμα στη λατινική γραμματειακή παραγωγή. Η γνώση μας για το συγγραφικό έργο του προέρχεται από τα ιστορικά έργα του που έχουν σωθεί, από αποσπάσματα έργων του που έχουν παραδοθεί ως παραθέματα σε έργα μεταγενέστερων συγγραφέων, και από αναφορές σε έργα του από σύγχρονους και μεταγενέστερους συγγραφείς, περιλαμβανομένων και των βιογράφων του. Η κρίση που διατυπώνει ο Κικέρων για τη ρητορική δεινότητα του Καίσαρα έχει ιδιαίτερη αξία, δεδομένης τόσο της ρητορικής δεξιοτεχνίας του ίδιου του Κικέρωνα όσο και των εχθρικών μεταξύ τους σχέσεων κατά την ύστερη περίοδο της ζωής τους. Στον ρητορικό διάλογό του Brutus 251-260, γραμμένο το 46 π.Χ., ο Κικέρων διατυπώνει μέσω των χαρακτήρων του Τίτου Πομπώνιου Αττικού και του Μάρκου Ιουνίου Βρούτου τη γνώμη του για τον Καίσαρα ως ρήτορα: «… από όλους σχεδόν τους ρήτορές μας είναι ο κομψότερος χρήστης της λατινικής γλώσσας … διαθέτει ένα λαμπρό και καθόλου επιτηδευμένο ύφος ομιλίας, έξοχο και ευγενές, κατά κάποιον τρόπο, στη φωνή, την κίνηση και στη στάση του ακόμη … οι λόγοι του είναι πράγματι απολύτως αξιοθαύμαστοι».[1] Η αναγνώριση από τον Κικέρωνα της ευγλωττίας, της καθαρότητας και της κομψότητας του λόγου του Καίσαρα, προφορικού και γραπτού, αναμφίβολα τον κατατάσσουν μεταξύ των σημαντικών ρητόρων της εποχής του. Δυστυχώς, δεν έχει σωθεί κανένας ρητορικός λόγος του, παρά μόνον αναφορές σε κάποιους από αυτούς από μεταγενέστερους βιογράφους του. Ο Σουητώνιος (Iul. 6.1) αναφέρεται στους επικήδειους λόγους που εκφώνησε ο Καίσαρ το 69 π.Χ. προς τιμήν της θείας του και συζύγου του Γάιου Μάριου, Ιουλίας, και της δικής του συζύγου, Κορνηλίας. Το απόσπασμα από τον λόγο του για τη θεία του Ιουλία, όπως παρατίθεται από τον Σουητώνιο, είναι ενδεικτικό τόσο του ύφους του Καίσαρα –αναπόφευκτα εγκωμιαστικού λόγω της περίπτωσης και του είδους του λόγου– όσο κυρίως της επίγνωσης που έχει ο ίδιος ο Καίσαρ για τη σημαντικότητα της καταγωγής του: Ο Ιούλιος Καίσαρ ξεφεύγει κολυμπώντας από τη νήσο Φάρο, ενώ κρατάει επιστολή στο χέρι του. Μικρογραφία από χειρόγραφο του έργου “Περί της τύχης ενδόξων ανδρών και γυναικών” του Βοκκάκιου, περ. 1413-1415. Μουσείο Ζαν-Πωλ Γκεττύ, Λος Άντζελες. «Ως δημόσιος θησαυροφύλακας εκφώνησε από του δημοσίου βήματος τους κατά το έθος λόγους προς τιμήν της θείας του Ιουλίας και της συζύγου του Κορνηλίας που είχαν πεθάνει. Και στο εγκώμιο βεβαίως της θείας του μίλησε ως εξής για την εκ μητρός και πατρός καταγωγή του ιδίου και του πατέρα του: “Το γένος της θείας μου Ιουλίας κατάγεται εκ μητρός από βασιλείς και εκ πατρός συνδέεται με τους αθάνατους θεούς· διότι οι Μάρκιοι Ρήγες, όπως ήταν το επώνυμο της μητέρας της, έλκουν την καταγωγή τους από τον Άγκο Μάρκιο, και οι Ιούλιοι, στο γένος των οποίων ανήκει η οικογένειά μας, ανάγονται στην Αφροδίτη. Η οικογένειά μας επομένως διαθέτει και την ιερότητα των βασιλέων, των οποίων η ισχύς είναι υπέρτατη μεταξύ των θνητών, και τον σεβασμό που αξίζει στους θεούς, στων οποίων την εξουσία υπάγονται οι ίδιοι οι βασιλείς.”»[2] Ο Πλούταρχος (Καίσ. 5.4-5) κάνει λόγο μόνο για τον επικήδειο λόγο του Καίσαρα προς τιμήν της συζύγου του Κορνηλίας, και μάλιστα προσθέτει ότι ο Καίσαρ ήταν ο πρώτος που εκφώνησε έναν τέτοιο λόγο για γυναίκα νεαρής ηλικίας, κάτι που συνέβαλε στην αύξηση της δημοφιλίας του Καίσαρα ως ανδρός ευγενικού και πλήρους συναισθημάτων και ήθους.[3] Το ενδιαφέρον του Καίσαρα για τη ρητορική δεν περιορίζεται μόνο στους λόγους του, αλλά εκτείνεται και στη συγγραφή μιας ρητορικής/γραμματικής πραγματείας, από την οποία σήμερα σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα. Στο Brut. 253, ο Κικέρων αναφέρεται σε αυτήν με τον τίτλο Περί της τέχνης της ομιλίας της λατινικής γλώσσας (De ratione Latine loquendi),[4] αν και ο Καίσαρ την είχε συνθέσει υπό τον ελληνικό τίτλο Περί αναλογίας (De analogia).[5] Την πραγματεία είχε αφιερώσει ο Καίσαρ στον Κικέρωνα, και η συγγραφή της σε δύο Βιβλία, ενώ ο Καίσαρ και ο στρατός του διέβαιναν τις Άλπεις (55/54 π.Χ.), σύμφωνα με τον Σουητώνιο (Iul. 56.5),[6] άρα εντός σύντομου σχετικά χρονικού διαστήματος, υποδεικνύει ότι ο Καίσαρ διέθετε τις γνώσεις και το υλικό για τη σύνθεση ενός τέτοιου έργου, το οποίο επαινείται για την ακρίβεια του περιεχομένου του από τον Κικέρωνα.[7] Στη ρητορική επίσης εντάσσεται ένα έργο του Καίσαρα υπό τον τίτλο Αντικάτων (Anticato) ή στον πληθυντικό Αντικάτωνες (Anticatones), όπως το αναφέρει και ο Σουητώνιος,[8] καθώς αποτελείτο από τουλάχιστον δύο Βιβλία, γραμμένο το 45 π.Χ.· το έργο αποτελούσε ουσιαστικά απάντηση στον έπαινο του Κάτωνα του Νεώτερου από τον Κικέρωνα με αφορμή την αυτοκτονία του Κάτωνα τον Απρίλιο του 46 π.Χ. μετά από την ήττα του ως συμμάχου του Κόιντου Καικίλιου Μέτελλου Σκιπίωνα από τον Καίσαρα στη μάχη της Θαψού και ως δεδηλωμένου εχθρού του Καίσαρα μετά από τη διάβαση του Ρουβίκωνα στις αρχές του 49 π.Χ., που αποτέλεσε το έναυσμα του εμφυλίου πολέμου μεταξύ Καίσαρα και Γναίου Πομπήιου (49-45 π.Χ.).[9] Στην ίδια περίοδο, αυτή του τέλους του εμφυλίου πολέμου, εντάσσεται το πιο γνωστό από τα αποδιδόμενα από μεταγενέστερους συγγραφείς στον Καίσαρα ποιήματα, από τα οποία επίσης έχουν παραδοθεί ελάχιστα αποσπάσματα.[10] Πρόκειται για ένα οδοιπορικό ποίημα υπό τον τίτλο Το ταξίδι (Iter), το οποίο συνέθεσε κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού είκοσι τεσσάρων ημερών από τη Ρώμη στην Ισπανία στα τέλη του 46 π.Χ. (Suet. Iul. 56.5),[11] μάλλον ως ποιητική αφήγηση του ταξιδιού αυτού και μάλιστα μερικούς μήνες πριν από τη μάχη της Μούνδας, την τελευταία του εμφυλίου πολέμου, τον Μάρτιο του 45 π.Χ.[12] Αναφορές επίσης υπάρχουν για δύο νεανικά ποιητικά έργα του Καίσαρα, τα Εγκώμια του Ηρακλή (Laudes Herculis) και μία τραγωδία υπό τον τίτλο Οιδίπους (Oedipus), όπως και κάποια συλλογή αποφθεγμάτων.[13] Η ενασχόληση του Καίσαρα με την ποίηση δεν περιορίζεται ωστόσο μόνο στη σύνθεση στίχων και ποιημάτων, αλλά, σύμφωνα με τον Καζάλι,[14] πάσχιζε να καλλιεργεί σχέσεις με συγχρόνους του ποιητές, όπως με τον Γάιο Λικίνιο Κάλβο και τον Κάτουλλο, ενώ άλλοι, μεταξύ των οποίων και ο Κικέρων, συνέθεσαν εγκωμιαστικά ποιήματα για τις στρατιωτικές επιτυχίες του Καίσαρα. Τις στρατιωτικές εμπειρίες και επιτυχίες του τις κατέγραψε και ο ίδιος ο Καίσαρ στα δύο Απομνημονεύματα ή Υπομνήματά του (Commentarii) περί του Γαλατικού πολέμου (De bello Gallico) και του εμφυλίου πολέμου (De bello civili). Τα Απομνημονεύματα του Καίσαρα εντάσσονται σε μία μακρά ιστοριογραφική παράδοση, τόσο ελληνική (π.χ. τα ιστορικά-βιογραφικά έργα του Ξενοφώντα, ιδίως η Κύρου Ανάβασις και τα Ελληνικά) όσο και ρωμαϊκή (π.χ. το Υπόμνημα της Υπατείας –Commentarius Consulatus– του Κικέρωνα, με θέμα την περίοδο της υπατείας του, αρχικά γραμμένο στην ελληνική, αλλά με σκοπό να το μεταφράσει στη λατινική).[15] Παρότι τα δύο έργα του Καίσαρα έχουν κάποια από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά στοιχεία του είδους αυτού (π.χ. η απουσία προοιμίου, η αυτοπαρουσίαση με τη χρήση τρίτου προσώπου, η λιτότητα στο ύφος, κ.ά.), τα Απομνημονεύματά του αποτελούν πλήρη και ολοκληρωμένα έργα και όχι μια πρόχειρη καταγραφή ή συλλογή υλικού για μελλοντική αξιοποίηση και επεξεργασία του με σκοπό τη σύνθεση ενός ιστορικού έργου με λογοτεχνικές αξιώσεις, ενώ έχουν εισαχθεί σε αυτά και στοιχεία από τη λογοτεχνική ιστοριογραφία, όπως οι εθνογραφικές παρεκβάσεις για τη Γαλατία, τη Βρετανία και τη Γερμανία, η παράθεση εκφωνημένων λόγων, η ενάργεια στην περιγραφή με τη χρήση λογοτεχνικών σχημάτων και άλλων μέσων, κ.ά. Παρ’ όλο που για τον Καίσαρα κύριος στόχος των Απομνημονευμάτων του είναι η διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας του ή η διατήρηση και η ενίσχυσή της ιδίως σε περιόδους μακράς απουσίας του από τη Ρώμη, και όχι η ανάδειξη ή η καταξίωσή του ως συγγραφέα, ο Καίσαρ κατόρθωσε να δώσει μία έντονη και διακριτή λογοτεχνική ισχύ σε αυτό το είδος της γραμματείας.[16] Ειδικότερα, ο στόχος των Απομνημονευμάτων περί του Γαλατικού πολέμου, που δεν ήταν άλλος από μία διακήρυξη των επιτευγμάτων του κατά το διάστημα από το 58 έως το 52 π.Χ., επιβεβαιώνεται κατά κάποιον τρόπο από το ότι μόνο μετά από τις στρατιωτικές επιτυχίες του 52 π.Χ. θα πρέπει να θεώρησε αναγκαία την όποια λογοτεχνική και ιδίως πολιτική επεξεργασία των μέχρι τότε πρόχειρων αναφορών του ώστε να πάρουν τη μορφή με την οποία δημοσιεύθηκαν τα Απομνημονεύματά του. «Ο χρόνος της δημοσίευσης των Υπομνημάτων είχε επιλεγεί για να βεβαιώσει την ευγνωμοσύνη του προς τους συμπατριώτες του και να δείξει την dignitas του, τη Ρωμαϊκή αρετή της επιτυχίας που κερδίζει την αναγνώριση με την απονομή υψηλής δημόσιας θέσης. Επίσης θα διήγειρε … τη φαντασία ενός μορφωμένου κοινού, γοητευμένου από το μακρινό και το άγνωστο, όπως ήταν τότε η Γαλατία».[17] Ο διακαής πόθος του Καίσαρα να εξασφαλίσει την υπατεία του 49 π.Χ. και οι δυσκολίες που αντιμετώπιζε στην επίτευξη αυτού του στόχου του από το ρωμαϊκό νομοθετικό πλαίσιο (θα έπρεπε να παραιτηθεί από την ηγεσία του στρατεύματος πριν διεκδικήσει την εκλογή του ως υπάτου) και από ενδεχόμενες ποινικές διώξεις από πολιτικούς αντιπάλους του, θα πρέπει να τον ώθησαν στην επεξεργασία του υλικού που είχε στη διάθεσή του και στη δημοσίευση των Απομνημονευμάτων του το 51 π.Χ., υπενθυμίζοντας με αυτόν τον τρόπο στον ρωμαϊκό λαό ότι ενήργησε προς το συμφέρον της ρωμαϊκής πολιτείας και βάσει των αρχών λειτουργίας της. Η εσωτερική οργάνωση του περιεχομένου των επτά Βιβλίων των Απομνημονευμάτων περί του Γαλατικού πολέμου υποδεικνύει μια συνειδητή προεργασία και συνολική σύλληψη της τελικής μορφής τους. Τα Βιβλία καλύπτουν τα έτη από το 58 μέχρι το 52 π.Χ., ένα για κάθε έτος της εκστρατείας του Καίσαρα στη Γαλατία, περιλαμβανομένων και των δύο εκστρατειών του στη νότια Βρετανία. Ένα όγδοο Βιβλίο, το οποίο συνήθως περιλαμβάνεται στις εκδόσεις των Απομνημονευμάτων περί του Γαλατικού πολέμου του Καίσαρα, γράφτηκε από τον αξιωματικό του Αύλο Ίρτιο και εξιστορεί τα γεγονότα των ετών 51 και 50 π.Χ. ως ενός είδους συνδετικός κρίκος με τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου. Τα Απομνημονεύματα περί του εμφυλίου πολέμου (Commentarii de bello civili) αποτελούνται από τρία Βιβλία και καλύπτουν τα γεγονότα του πολέμου ανάμεσα στον Καίσαρα και στον Γναίο Πομπήιο και τη ρωμαϊκή Σύγκλητο της περιόδου από το 49 π.Χ. (λίγο πριν από την κατάληψη της Ιταλίας από τον Καίσαρα) μέχρι το 48 π.Χ., με την ήττα του Πομπήιου στη Φάρσαλο (9 Αυγούστου), τη φυγή του και τον θάνατό του στην Αίγυπτο στις 29 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους. Το έργο θεωρείται ημιτελές, καθώς το τρίτο Βιβλίο τελειώνει με τη φράση «αυτή ήταν η αρχή του Αλεξανδρινού πολέμου»,[18] του πολέμου δηλαδή που διεξήγαγε ο Καίσαρ στην Αλεξάνδρεια μεταξύ του 48 και του 47 π.Χ. με την υποστήριξη της Κλεοπάτρας εναντίον των αδελφών της, Πτολεμαίου και Αρσινόης, ο οποίος ωστόσο δεν εξιστορείται από τον Καίσαρα. Παρ’ όλο που το ύφος και η παρουσίαση των Απομνημονευμάτων περί του εμφυλίου πολέμου είναι ίδιο με αυτά των Απομνημονευμάτων περί του Γαλατικού πολέμου, και προφανώς συντάχθηκαν και αυτά σε σύντομο χρονικό διάστημα, πιθανώς το 47 π.Χ., «σε μια περίοδο που ο Καίσαρ νόμιζε ότι ο Εμφύλιος Πόλεμος είχε τελειώσει και ότι η δική του άποψη για το θέμα αυτό χρειαζόταν να ακουστεί αν επρόκειτο να αποκατασταθεί μια σταθερή κοινωνία»,[19] παρατηρείται μία αντικειμενικότερη αντιμετώπιση των γεγονότων και των προσώπων που συμμετέχουν σε αυτά. Η υφολογική και γλωσσική καθαρότητα του Καίσαρα στα δύο Απομνημονεύματά του συνέβαλε στην απόδειξη της μη αυθεντικότητας τριών άλλων απομνημονευμάτων (όπως και του όγδοου Βιβλίου των Απομνημονευμάτων περί του Γαλατικού πολέμου), τα οποία εξιστορούν τις εκστρατείες του Καίσαρα στην Αίγυπτο (Commentarii de bello Alexandrino), τη βόρεια Αφρική (Commentarii de bello Africo) και την Ισπανία (Commentarii de bello Hispaniensi) στο πλαίσιο του εμφυλίου πολέμου (49-45 π.Χ.), και αποδόθηκαν στον Καίσαρα, αλλά έχει αποδειχθεί ότι γράφτηκαν από αξιωματικούς του.[20] Η σημασία των δύο ιστορικών έργων του Καίσαρα, τόσο για το περιεχόμενό τους όσο και για τη γλώσσα, το ύφος και την εν γένει συμβολή τους στη λατινική λογοτεχνία και γραμματεία, αναγνωρίστηκε κυρίως από την περίοδο της Αναγέννησης και μετά. Παρά την πολύ εύστοχη παρατήρηση του φον Άλμπρεχτ[21] για τη σημασία τους, ότι «οι Commentarii ως πολύ υψηλής λογοτεχνικής αξίας προσωπικό δημιούργημα ενός από τους μεγαλύτερους πρωταγωνιστές της παγκόσμιας ιστορίας είναι κάτι μοναδικό. Αποτελούν ορόσημο στη λογοτεχνία απομνημονευμάτων». Και δεδομένης της μη διάσωσης –πέραν κάποιων αποσπασμάτων– άλλων από τα έργα του (ρητορικά, λογοτεχνικά, επιστολές, κτλ.), δεν μπορεί να παραβλεφθεί η αποτίμηση του ιστοριογραφικού έργου του ως σχεδόν αποκλειστικά συνυφασμένου με τις στρατιωτικές δράσεις του και προσανατολισμένου προς τις πολιτικές φιλοδοξίες του ή κατευθυνόμενου από αυτές. Η ιστορική προσωπικότητα του Καίσαρα ως πολιτικού και στρατιωτικού ηγέτη, αναμφίβολα μεγαλοφυής και αξεπέραστη στο στίγμα που άφησε, φαίνεται ότι επισκίασε το συγγραφικό έργο του και την όποια αξία του. [1] Cic. Brut. 251-260: … illum omnium fere oratorum Latine loqui elegantissume … splendidam quandam minimeque veteratoriam rationem dicendi tenet, voce motu forma etiam magnificam et generosam quodam modo … orationes quidem eius mihi vehementer probantur. [2] Suet. Iul. 6.1: Quaestor Iuliam amitam uxoremque Corneliam defunctas laudauit e more pro rostris. [s]et in amitae quidem laudatione de eius ac patris sui utraque origine sic refert: ‘Amitae meae Iuliae maternum genus ab regibus ortum, paternum cum diis inmortalibus coniunctum est. nam ab Anco Marcio sunt Marcii Reges, quo nomine fuit mater; a Venere Iulii, cuius gentis familia est nostra. est ergo in genere et sanctitas regum, qui plurimum inter homines pollent, et caerimonia deorum, quorum ipsi in potestate sunt reges.’ [3] Πλούτ. Καίσ. 5.4-5: τὸ μὲν οὖν ἐπὶ γυναιξὶ πρεσβυτέραις λόγους ἐπιταφίους διεξιέναι πάτριον ἦν Ῥωμαίοις, νέαις δ’ οὐκ ὂν ἐν ἔθει, πρῶτος εἶπε Καῖσαρ ἐπὶ τῆς ἑαυτοῦ γυναικὸς ἀποθανούσης. καὶ τοῦτ’ ἤνεγκεν αὐτῷ χάριν τινα καὶ συνεδημαγώγησε τῷ πάθει τοὺς πολλοὺς ὡς ἥμερον ἄνδρα καὶ περίμεστον ἤθους ἀγαπᾶν. [4] Cic. Brut. 253: … qui[n] etiam in maxumis occupationibus ad te ipsum … de ratione Latine loquendi accuratissume scripserit primoque in libro dixerit verborum dilectum originem esse eloquentiae … [5] Βλ. A. Garcea, Caesar’s De analogia: Edition, Translation, and Commentary. Oxford University Press, Νέα Υόρκη 2012· G. L. Hendrickson, “The De analogia of Julius Caesar; its Occasion, Nature, and Date, with Additional Fragments,” Classical Philology 1 (1906), σσ. 97-120· H. Dahlmann, “Caesars Schrift über die Analogie,” Rhenisches Museum 84 (1935), σσ. 258-275. [6] Suet. Iul. 56.5: reliquit et ‘de analogia’ duos libros et ‘Anticatones’ totidem ac praeterea poema quod inscribitur ‘Iter’. quorum librorum primos in transitu Alpium, cum ex citeriore Gallia conuentibus peractis ad exercitum rediret, sequentes sub tempus Mundensis proelii fecit; nouissimum, dum ab urbe in Hispaniam ulteriorem quarto et uicensimo die peruenit. [7] Βλ. σημ. 4. [8] Βλ. σημ. 6. [9] A. Corbeil, “Anticato”, στο L. Grillo και C. B. Krebs (επιμ.), The Cambridge Companion to the Writings of Julius Caesar, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2017, σσ. 215-222. [10] Πβ., π.χ., Suet. Poet. frg. 11, Isid. Etym. 4.12.7, και Plin. HN 19.144. [11] Βλ. σημ. 6. [12] Η μάχη δόθηκε μεταξύ του Καίσαρα και των Γναίου Πομπήιου του νεώτερου, γιου του Πομπήιου του Μεγάλου, και Τίτου Λαβιηνού, οι οποίοι σκοτώθηκαν στη μάχη. [13] Suet. Iul. 56.7: feruntur a puero et ab adulescentulo quaedam scripta, ut ‘Laudes Herculis,’ tragoedia ‘Oedipus,’ item ‘Dicta collectanea’. [14] S. Casali, “Caesar’s Poetry in its Context”, στο L. Grillo και C. B. Krebs (επιμ.), ό.π., σσ. 206-214. [15] Cic. Att. 1.19.10 και 2.1.1. [16] Για περισσότερες λεπτομέρειες για το περιεχόμενο, το είδος, τη γλώσσα και το ύφος των Απομνημονευμάτων του Καίσαρα, βλ. E. J. Kenney και W. V. Clausen, Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας (μτφρ. Θ. Γ. Πίκουλας και Α. Γ. Σιδέρη-Τόλια, επιμ. Α. Δ. Στεφανής), Εκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1998, σσ. 387-392, και M. von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας. Από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια (μτφρ. - επιμ. Δ. Ζ. Νικήτας), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002, σσ. 458-483. [17] Kenney και Clausen, ό.π., σ. 388. [18] Caes. B Civ. 3.112.12: haec initia belli Alexandrini fuerunt. [19] Kenney και Clausen, ό.π., σ. 391. [20] Η πιο πρόσφατη μελέτη, βασισμένη σε υφολογική ανάλυση με τη βοήθεια υπολογιστή, είναι αυτή των O. R. Zhang, T. Cohen, και S. McGill, “Did Gaius Julius Caesar Write De Bello Hispaniensi? A Computational Study of Latin Classics Authorship”, Human IT: Journal for Information Technology Studies as a Human Science 14.1 (2018), 28-58. [21] M. von Albrecht, ό.π., σ. 479.

Ιούλιος Καίσαρ: Το λογοτεχνικό και ιστοριογραφικό έργο

Σύνδεση