Ο Καίσαρ στην ποίηση και στη σκηνή

1. Ο Καίσαρ στο Λίμπο και στον Παράδεισο Στα λογοτεχνικά χρονικά της Ευρώπης, η πρώτη ποιητική προσωπογραφία του Ιουλίου Καίσαρα ανευρίσκεται στη Θεία Κωμωδία, το μεγάλο μεταφυσικό οδοιπορικό του Δάντη Αλιγκιέρι. Στο τέταρτο άσμα της Κόλασης ο ποιητής, ακολουθώντας τον δάσκαλο και οδηγό του, τον Βιργίλιο, περιηγείται το λεγόμενο Λίμπο, τον πρώτο κύκλο που λειτουργεί κάπως σαν προθάλαμος του Κάτω Κόσμου. Ο τόπος αυτός είναι προορισμένος για τις ενάρετες ψυχές που εκ των πραγμάτων δεν είχαν την ευκαιρία να ακούσουν το μήνυμα του Χριστού και να ασπαστούν την ορθή πίστη. Συγκεντρώνονται λοιπόν εκεί αφενός τα βρέφη που πέθαναν αβάφτιστα, αφετέρου οι άξιοι και αγαθοί άνθρωποι που έζησαν πριν από την έλευση του Χριστού στον κόσμο. Οι ψυχές αυτές δεν φέρουν το βάρος της αμαρτίας ούτε υφίστανται καμία τιμωρία. Παρά ταύτα, δεν είναι δυνατόν να γίνουν δεκτές στον Παράδεισο, καθώς δεν γνώρισαν τη χριστιανική θρησκεία και συνεπώς δεν δέχτηκαν ποτέ τη Θεία Χάρη. Είναι, θα έλεγε κανείς, οι παράπλευρες απώλειες του προπατορικού αμαρτήματος και της μακραίωνης τιμωρίας που επιβλήθηκε θεόθεν στην ανθρωπότητα, από την πτώση των πρωτοπλάστων έως την έλευση του Σωτήρα. Όπως είναι αναμενόμενο, στον πολυπληθή αυτό κύκλο συνωστίζονται οι πιο δοξασμένες και αξιοθαύμαστες μορφές του αρχαίου ειδωλολατρικού κόσμου. Εκεί, ανάμεσα στους άλλους μεγάλους ήρωες της ρωμαϊκής ιστορίας –δίπλα στον γενάρχη των Ρωμαίων Αινεία, τον βασιλιά Λατίνο και τον τυραννοκτόνο Λεύκιο Ιούνιο, που έδιωξε τους αυταρχικούς βασιλείς και εγκαθίδρυσε τη ρωμαϊκή δημοκρατία, πλάι ακόμη στις σπουδαίες κυρίες της αρχαίας Ρώμης, την Καμίλλα, τη Λαβίνια, τη Λουκρητία, την Κορνηλία που γέννησε τους Γράκχους– ο Δάντης αντικρίζει το πνεύμα του Καίσαρα. Στη μορφή του αφιερώνει έναν μόνο σημαδιακό στίχο (Κόλαση 4.123): «Ο Καίσαρας, αρματωμένος, με μάτια γερακιού». Σε αυτήν την πρώιμη φάση της σύνθεσής του, ο Δάντης δεν τολμάει ακόμη να ανοίξει διάλογο με τα ένδοξα φαντάσματα του αρχαίου παρελθόντος και των θρύλων, όπως θα κάνει με τις ψυχές των οικείων και των συγκαιρινών του. Μας λείπει, είναι αλήθεια, από τούτο το κάπως ξερό και περιγραφικό άσμα μια συζήτηση του ποιητή με τα κορυφαία πνεύματα που παρατηρεί από μακριά – τον περήφανο Καίσαρα ή τον μοναχικό Σαλαδίνο, τον Αριστοτέλη, τον άρχοντα της γνώσης, ή τον Όμηρο ο οποίος αδράχνει το ξίφος της ποίησης. Πάντως, το γερακίσιο βλέμμα του Καίσαρα αφήνει ισχυρή εντύπωση στον αναγνώστη και θα συνοδεύει την πνευματική περιπλάνηση του Δάντη μέχρι το τέλος σχεδόν της μεγάλης σύνθεσης. Ξανά και ξανά ο μεταφυσικός προσκυνητής θα βρίσκει στον δρόμο του εικόνες και ενσαρκώσεις του πνεύματος του Καίσαρα και της μεγάλης ιδέας που αντιπροσωπεύει. Για τον Δάντη ο Καίσαρ είναι ο θεμελιωτής της αυτοκρατορίας, η εμβληματική επιτομή του κοσμοκρατορικού Ιμπέριουμ που θα συνενώσει τους λαούς της Ευρώπης κάτω από τη φωτισμένη εξουσία του ευλογημένου, θεόσταλτου ηγεμόνα. Το ιδεώδες αυτό έχει ύψιστη σημασία για το κοσμοείδωλο της Θείας Κωμωδίας: ο ποιητής προσβλέπει στον αυτοκράτορα σαν σε εγκόσμιο σωτήρα, σχεδόν το αντίστοιχο του Χριστού στο πεδίο της υλικής πραγματικότητας και της πολιτικής εμπειρίας. Η μεγάλη υπερεθνική αυτοκρατορία, στο πρότυπο του αρχαίου ρωμαϊκού κράτους, θα εξαλείψει τις τοπικές διαμάχες μεταξύ των επιμέρους πόλεων ή πληθυσμών, θα συμφιλιώσει όλους τους υπηκόους της πελώριας επικράτειάς της υπό τη διακυβέρνηση του δικαίου, θα εξασφαλίσει την ειρήνη και την αρμονία στον επίγειο βίο. Ο κατακερματισμένος και αλληλοσπαρασσόμενος κόσμος του Μεσαίωνα, όπου έζησε και υπέφερε ο Δάντης, βρισκόταν τόσο μακριά από το θαυμάσιο αυτό ιδανικό όσο και η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση, που παραπαίει βουτηγμένη στη μικρότητα των τοπικιστικών ανταγωνισμών και των κοντόφθαλμων τραπεζιτικών πλάνων της. Πάνω από όλα, ο Δάντης έβλεπε την εγκόσμια εξουσία των Καισάρων ως αντίρροπη δύναμη που θα αντιστάθμιζε την πνευματική ισχύ της χριστιανικής Εκκλησίας και την κυριαρχία της στη σφαίρα της πίστης. Οι ηγεμονικές φιλοδοξίες των Παπών της εποχής, που ορέγονταν να ελέγχουν συλλήβδην τους μονάρχες και τα βασίλεια της Χριστιανοσύνης, προξενούσαν έκδηλη ανησυχία στον Δάντη, όπως και σε άλλα φωτισμένα πνεύματα. Με όλη τη βαθιά του πίστη και τη θρησκευτικότητά του (ή μάλλον ακριβώς εξαιτίας τους), ο ποιητής ήταν αντίθετος προς την εγκόσμια επιβολή του Πάπα και του ιερατείου, η οποία ξεστράτιζε από την αυθεντική πνευματική και μεταφυσική αποστολή του Χριστιανισμού. Σκοπός της Εκκλησίας, κατά την οπτική του Δάντη, ήταν να διαδίδει τον θείο λόγο και να φροντίζει για τις ψυχές των ανθρώπων, για τη φιλανθρωπία και την τήρηση της χριστιανικής αρετής – όχι να ανακατεύεται στις υποθέσεις της κοσμικής διακυβέρνησης και να ανεβοκατεβάζει ηγεμόνες στους κατά τόπους θρόνους. Για τους αρχιερείς και αρχιεπισκόπους που καμώνονται τον εθνάρχη και εποφθαλμιούν την πολιτική ηγεσία, ο Δάντης είχε προβλέψει ειδικό χώρο στην Κόλαση, όπου τους βάζει να τιμωρούνται με αιώνια μαρτύρια για την ανάρμοστη εξουσιομανία τους (βλ. Κόλαση 19). Ο Καίσαρ ενσάρκωνε την αυτοκρατορική αρχή, η οποία μπορούσε να εφαρμόσει την πιο ενδεδειγμένη διοίκηση στον κόσμο των ανθρώπων, να εδραιώσει την επί γης ειρήνη και δικαιοσύνη, και να αφήσει έτσι την Εκκλησία να αφοσιωθεί απερίσπαστη στο πνευματικό της έργο και μόνο. Γι’ αυτό η μεγάλη σύνθεση του Δάντη είναι διάσπαρτη με σύμβολα και αποτυπώσεις της παρουσίας του Καίσαρα, τόσο στο ιστορικό γίγνεσθαι όσο και στο μεταφυσικό του αντικαθρέφτισμα. Στο δέκατο όγδοο άσμα του Παραδείσου ο ποιητής ανέρχεται στον ουράνιο κύκλο του Πλανήτη Δία και συναντά εκεί τα πνεύματα των δίκαιων βασιλιάδων. Οι ακτινοβόλες ψυχές τους, σαν αναρίθμητες φωτεινές σπίθες, διατάσσονται και σχηματίζουν την εικόνα ενός πελώριου αετού – το έμβλημα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της παγκόσμιας κυριαρχίας της (Παράδεισος 18.100-117, 19.1-39). Τα γερακίσια μάτια του Καίσαρα γιγαντώνονται στον ουρανό και προικίζονται με ολόκληρο το σώμα του ηγεμονικού πτηνού, που οι φτερούγες του είναι καμωμένες από φως. Οι σκιές των ιστορικών εστεμμένων και μοναρχών, τις οποίες συναντάει ο Δάντης κατά το οδοιπορικό του στο επέκεινα, αποτελούν επίσης τους άμεσους επιγόνους και συνεχιστές της κληρονομιάς του Καίσαρα: ο Ιουστινιανός (Παράδεισος 5.115-7.9) και ο Μέγας Κωνσταντίνος (Παράδεισος 20.55-60), ο κρυπτοχριστιανός αυτοκράτορας Τραϊανός (Παράδεισος 20.44-48), ακόμη και ο κακότυχος αφορισμένος Μάνφρεντ (Καθαρτήριο 3.103-145) και οι ταλαίπωρες ψυχές των μετανιωμένων βασιλέων που καρτερούν στην πλαγιά του Καθαρτηρίου (Καθαρτήριο 7.82-136), είναι όλοι τους προσωπικότητες που προσπάθησαν να επουλώσουν τις πληγές ενός κόσμου κατακερματισμένου από τη διχόνοια, να πραγματοποιήσουν το ηγεμονικό όραμα του Καίσαρα σε μεταγενέστερες εποχές, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία. Η πιο τρανταχτή απόδειξη για το κύρος του Καίσαρα στο υπερφυσικό σύμπαν του Δάντη απαντάται στον βαθύτερο μυχό της Κόλασης, στο εσωτερικό κέντρο της γήινης σφαίρας, όπου βρίσκεται εγκλωβισμένος εις τον αιώνα ο Σατανάς, ο πάλαι ποτέ Εωσφόρος Άγγελος, ύστερα από την έκπτωσή του από τον ουρανό. Με τρεις τερατώδεις κεφαλές στο γιγάντιο κορμί του (βλάσφημη αντιστροφή της Αγίας Τριάδας), ο Σατανάς διαθέτει τρία θηριώδη στόματα. Το καθένα τους είναι μπουκωμένο με το κορμί ενός φοβερού προδότη, που ο Σατανάς το βασανίζει ξεσκίζοντάς το αενάως με τα υπερμεγέθη και κοφτερά δόντια του. Στο ένα στόμα κολάζεται ο Ιούδας, ο καταδότης του Χριστού· στα άλλα δύο μουσούδια είναι παραχωμένοι ο Βρούτος και ο Κάσσιος, οι δολοφόνοι του Καίσαρα (Κόλαση 34.28-69). Αυτή είναι η τελειωτική βεβαίωση για το μεγαλείο του Ρωμαίου ηγέτη: οι άσπονδοι εχθροί του τίθενται στην ίδια ακριβώς μοίρα με τον θεοκατάρατο που πρόδωσε τον Μεσσία και Σωτήρα. Ο Καίσαρ είναι για την εγκόσμια τάξη ό,τι ο Θεός για την υπερκόσμια, και οι αντίπαλοί τους θα έχουν όμοια τύχη. Ο Χριστός και ο Καίσαρ είναι η Αγία Δυάδα του Ιταλού ποιητή, οι θεμέλιοι λίθοι της Θείας Κωμωδίας, οι δύο απαρασάλευτοι κίονες πάνω στους οποίους έχει οικοδομηθεί η δαντική κοσμοαντίληψη. Ο Δάντης και ο αυτοκρατορικός ρωμαϊκός αετός (“Παράδεισος”, άσματα 18 και 19). Επιχρωματισμένη ξυλογραφία από έκδοση της “Θείας Κωμωδίας”, Βενετία 1544. Καθώς προχωρούσε με τη σύνθεση του μεγάλου ποιήματός του, ο Δάντης φαίνεται πως αισθάνθηκε την έλλειψη μιας άμεσης συνομιλίας ανάμεσα στο ποιητικό του εγώ και στη σκιά του Καίσαρα. Μετάνιωσε που δεν είχε σκηνοθετήσει έναν διάλογο μεταξύ τους στο αρμόζον σημείο, στο τέταρτο άσμα της Κόλασης, που το έγραφε όταν η πρώιμη ποιητική του τέχνη δεν είχε ακόμη ανοίξει πλήρως τα φτερά της. Γι’ αυτό προσπάθησε να αναπληρώσει το κενό με μια συμπληρωματική σκιαγράφηση της δοξασμένης πορείας του Καίσαρα, τοποθετημένη στα χείλη ενός από τους κορυφαίους διαδόχους του. Στο έκτο άσμα του Παραδείσου ο ποιητής έχει φτάσει στην επουράνια τροχιά του πλανήτη Ερμή, όπου διαβιούν οι ψυχές των ανθρώπων οι οποίοι επιτέλεσαν σπουδαία έργα από φιλοτιμία και επιθυμία για τον καλόν έπαινο. Εκεί τού συστήνεται το πνεύμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, του μεγάλου νομοθέτη, που η λαμπρή μορφή του ήταν οικεία στα μάτια του Δάντη από το περίφημο ψηφιδωτό του ναού της Ραβέννας, της πόλης όπου ο ποιητής πέρασε τις πιο υποφερτές ημέρες της μακράς εξορίας του. Ο Ιουστινιανός, στον λόγο του, επισκοπεί τα σημαντικότερα κεφάλαια της ιστορίας του ρωμαϊκού κράτους ως τμήματα της προαιώνιας χριστιανικής τελεολογίας, η οποία επέπρωτο να οδηγήσει στη λύτρωση της ανθρωπότητας μέσω του Υιού του Θεού. Κεντρική θέση στη μακρά ιστορική αναφορά κατέχουν τα κατορθώματα του Ιουλίου Καίσαρα, υπό το σεβάσμιο έμβλημα του ρωμαϊκού αυτοκρατορικού αετού (Παράδεισος 6.55-81). Τον καιρό που είχε καθοριστεί από τη θεία βούληση να μπει σε εφαρμογή το σχέδιο σωτηρίας της πλάσης, αναφάνηκε στον κόσμο ο Καίσαρ και σήκωσε ψηλά το λάβαρο του αετού, για να το οδηγήσει ώς τα πέρατα της γης. Κυρίεψε όλες τις επαρχίες, από τη Γαλατία μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα, και έκανε τα ρωμαϊκά άρματα να αντικαθρεφτιστούν στα νερά του Σηκουάνα και του Νείλου, του Ροδανού και του Σκαμάνδρου. Πάτησε την Ισπανία και τις άμμους της μαυριτανικής ερήμου, συντάραξε την Αίγυπτο και την πεδιάδα των Φαρσάλων· και όσα ακολούθησαν ύστερα από τη διάβαση του Ρουβίκωνα, δεν υπάρχει γλώσσα ή γραφίδα που να μπορεί να τα περιγράψει επαρκώς. Οι θρίαμβοι του Καίσαρα ενοποίησαν Δύση και Ανατολή και εδραίωσαν στον κόσμο τη μακροχρόνια και απαρασάλευτη ειρήνη που ήταν απαραίτητη, ώστε να ωριμάσουν οι συνθήκες και να γεννηθεί ο Λυτρωτής. Ο Καίσαρ, λοιπόν, ήταν ο πραγματικός πρόδρομος του Χριστού, το δραστικό εργαλείο στα χέρια του Θεού, με το οποίο σμιλεύτηκε το ιστορικό περιβάλλον για να δεχτεί την έλευση του Μεσσία. Η πολιτική παγκοσμιοποίηση της Pax Romana υπήρξε, κατά τον Δάντη, η αναγκαία συνθήκη για την πνευματική αδελφοσύνη της πανανθρώπινης χριστιανικής πίστης. Έτσι ο Καίσαρ συνάπτεται για μία ακόμη φορά με τον Χριστό, σαν εγκόσμιο απείκασμα της υπέρτατης επουράνιας βασιλείας. Ο λόγος του Ιουστινιανού αναδεικνύει τη θεολογική σημασία της μορφής του Καίσαρα και συμπληρώνει την ποιητική προσωπογραφία του στη Θεία Κωμωδία, έστω και αν δεν μπορεί εντέλει να αντισταθμίσει την ομιλία που θα περιμέναμε να έχει εκφωνήσει αυτοπροσώπως ο Καίσαρ στο Λίμπο. Αυτή η τελευταία θα μείνει να συγκαταλέγεται ανάμεσα στα μεγάλα ακατόρθωτα της παγκόσμιας ποιητικής δημιουργίας, στις ωραιότερες χαμένες ευκαιρίες της τέχνης του λόγου – μαζί με τα νυχτερινά ερωτόλογα που θα ψιθύριζε ο Οδυσσέας στην Κίρκη, τα ξεπλανέματα με τα οποία η Ελένη ξανακέρδισε την καρδιά του Μενέλαου μετά την άλωση της Τροίας, την οργισμένη λογομαχία μεταξύ Λαΐου και Οιδίποδα στο μοιραίο τρίστρατο, τον θρήνο του Τρελού πάνω από το κουφάρι του Ληρ, τις εξομολογήσεις του Σέρλοκ Χολμς στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή και μερικές εκλεκτές σελίδες από τα προσωπικά ημερολόγια του πρίγκιπα Μίσκιν. Στους αιώνες που ακολούθησαν, ύστερα από τη Θεία Κωμωδία, η μορφή του Καίσαρα γνώρισε απήχηση σε όλες τις τέχνες της Δύσης, καθώς και εν γένει στο λαϊκό φαντασιακό. Στη συλλογική μνήμη έχουν χαραχθεί ανεξίτηλα μερικές από τις πολυπληθείς ενσαρκώσεις του: από τον οπερατικό Ιούλιο Καίσαρα του Χαίντελ, τον οποίο ερμήνευε (κατά τον συρμό της εποχής) καστράτος τραγουδιστής με αγγελική άλτο φωνή, έως την αμίμητη γελοιογραφία της σειράς του Αστερίξ, όπου ο ασπρομάλλης και καμπουρομύτης Καίσαρ μιλάει για τον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο· από τον χολιγουντιανό Καίσαρα του Ρεξ Χάρισον, στο πλευρό μιας εκθαμβωτικής Κλεοπάτρας, μέχρι τον αυτοσαρκαστικό ρόλο του Αλαίν Ντελόν στην κινηματογραφική μεταφορά του Αστερίξ· από τους αναγεννησιακούς Καίσαρες του Μαντένια και του Γκιρλαντάιο, οι οποίοι προχωρούν στρατιωτικά και θριαμβεύουν, μέχρι τους πολυπληθείς νεοκλασικούς καμβάδες που ζωγραφίζουν τη δολοφονία του μεγάλου στρατηγού. Στην ιστορία της λογοτεχνίας, πάντως, δύο είναι οι σπουδαιότερες απεικονίσεις του Ιουλίου Καίσαρα, και ανήκουν αμφότερες στην παραγωγή της βρετανικής θεατρικής σκηνής: η ομώνυμη τραγωδία του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ και η ιστορική κομεντί Καίσαρ και Κλεοπάτρα του Μπέρναρντ Σω. 2. Ο Καίσαρ του Σαίξπηρ: θνητός αθάνατος Ο Ιούλιος Καίσαρ του Σαίξπηρ πρωτοπαίχτηκε γύρω στον Σεπτέμβριο του 1599 και πρέπει να γράφτηκε λίγο νωρίτερα εκείνη τη χρονιά. Η σύνθεση του έργου πέφτει χρονικά ανάμεσα στον Βασιλέα Ερρίκο Ε΄, το προτελευταίο ιστορικό δράμα του Σαίξπηρ, και στον Άμλετ, την πρώτη μείζονα τραγωδία του, που ίσως να παρουσιάστηκε και αυτή περί τα τέλη της ίδιας χρονιάς. Ο Ιούλιος Καίσαρ, με τη δραματική του δύναμη και την κλασική αλλά φορτισμένη απλότητα του ποιητικού του λόγου, εγκαινιάζει επαξίως την περίοδο της ωριμότητας του Σαίξπηρ. Αν και δεν ανήκει ακριβώς στην κατηγορία των «προβληματικών έργων» του ποιητή, θέτει αρκετά αινίγματα στους μελετητές, θεματικά όσο και ιδεολογικά. Το πρώτο και κύριο αφορά τον ίδιο τον τίτλο του δράματος: ο Καίσαρ δίνει το όνομά του στο έργο, παρ’ όλο που αποτελεί δευτερεύον πρόσωπο από την άποψη της σκηνικής παρουσίας και του μεγέθους του ρόλου του. Εμφανίζεται σε τρεις σκηνές όλες κι όλες, δολοφονείται λίγο πριν από τα μισά του έργου (στη μακρόπνοη πρώτη σκηνή της τρίτης πράξης) και εκφωνεί συνολικά εκατόν πενήντα στίχους στο κείμενο – τη στιγμή που ο Βρούτος έχει πάνω από επτακόσιους στίχους, ο Κάσσιος περίπου πεντακόσιους και ο Μάρκος Αντώνιος, ο εκδικητής του Καίσαρα, τριακόσιους τριάντα. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, η τρίτη πράξη συνεχίζεται για αρκετή ώρα και ολοκληρώνεται με τη δημόσια κηδεία του και τους ρητορικούς λόγους του Βρούτου και του Αντώνιου, που διχάζουν τον ρωμαϊκό λαό. Οι δύο τελευταίες πράξεις του έργου σκηνοθετούνται μακριά από τη Ρώμη και είναι αφιερωμένες στον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στους υποστηρικτές του Καίσαρα (τον Αντώνιο και τον Οκταβιανό) αφενός και στους δολοφόνους του αφετέρου: ο Βρούτος και ο Κάσσιος διαφεύγουν στην Ασία, μαζεύουν στρατό και αντιμετωπίζουν τις δυνάμεις των αντιπάλων τους στους Φιλίππους της Μακεδονίας, όπου ηττώνται και αυτοκτονούν στο πεδίο της μάχης. Με αυτά τα δεδομένα, αρκετοί μελετητές θεωρούν πως ο Ιούλιος Καίσαρ είναι στην πραγματικότητα η τραγωδία του τυραννοκτόνου Βρούτου, ή έστω ένα δράμα αγώνα και αναμέτρησης ανάμεσα στον Βρούτο, τον έντιμο δημοκράτη που τα υπαρξιακά διλήμματά του θυμίζουν (αχνά, πολύ αχνά) τον Άμλετ, και στον πανούργο πολιτικάντη Αντώνιο, που η αδίστακτη ρητορική και ο αμοραλισμός του προαναγγέλλουν τους πιο ιδιοφυείς κακούς της σαιξπηρικής σκηνής, σαν τον Εδμόνδο και τον Ιάγο. Ο Καίσαρ προσφέρει απλώς την αφορμή για να ξεδιπλωθεί η δραματική αυτή σύγκρουση, με όλη της την ένταση και την αγωνία. Αν η τραγωδία φέρει το όνομά του, αυτό πρέπει να οφείλεται στις δραματουργικές και ποιητικές συμβάσεις της εποχής: ήταν καθιερωμένη συνήθεια να τιτλοφορείται το έργο από τον θεατρικό χαρακτήρα που είχε την ανώτερη θέση στην ιεραρχία της εξουσίας, τον σπουδαιότερο βασιλέα ή ηγεμόνα της διανομής. Με τον ίδιο τρόπο, για παράδειγμα, οι αυθεντικοί πρωταγωνιστές στα δύο μέρη του Ερρίκου Δ΄ είναι ο Φάλσταφ και ο πρίγκιπας Χαλ, αλλά το ιστορικό δράμα φέρει το όνομα του βασιλιά Ερρίκου, που είναι ο υπέρτατος άρχοντας μεταξύ των προσώπων. Όμως σε αυτή τη ρωμαϊκή τραγωδία του Σαίξπηρ υπάρχει μια επιπλέον, συμβολική διάσταση, που πρέπει να ληφθεί υπόψη. Ο Καίσαρ, ως δραματικός χαρακτήρας και επί σκηνής παρουσία, όντως δεν καλύπτει πολύν από τον χρόνο της παράστασης. Η επίδραση και η σημασία της μορφής του, ωστόσο, διαπερνούν και εμποτίζουν ολόκληρο το δράμα, απ’ αρχής μέχρι τέλους. Τα πεπραγμένα και η προσωπικότητά του συνιστούν το θεματικό κέντρο σε κάθε σκηνή και κάθε επεισόδιο της πλοκής – από την έναρξη της πρώτης πράξης, όταν συγκεντρώνονται οι κουφιοκέφαλοι πληβείοι για να χαζέψουν την παρέλαση του θριάμβου του, μέχρι το τέρμα της πέμπτης, όταν ηχούν οι σάλπιγγες για να σημαδέψουν την ταφή των εχθρών και δολοφόνων του. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της δράσης και των διαλόγων, τα άλλα πρόσωπα μιλούν για τη μεγαλοσύνη ή τις αδυναμίες του Καίσαρα, για την προσφορά του στον λαό ή τον κίνδυνο που διατρέχει εξαιτίας του η Ρώμη, για τη δόξα της ζωής του ή τις επιπτώσεις της δολοφονίας του. Ας μην κοιτάζουμε πόσους στίχους εκφέρει ο Καίσαρ αυτοπροσώπως στο έργο· το πιο σημαντικό είναι ότι σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι στίχοι πάλι σε εκείνον αναφέρονται και από εκείνον παίρνουν αφορμή. Οι δύο πρώτες πράξεις του δράματος αναλώνονται στην προετοιμασία και τον σχεδιασμό της συνωμοσίας εναντίον του Καίσαρα. Οι υπόλοιποι συνωμότες προσεγγίζουν και στρατολογούν τον Βρούτο, ο οποίος παλεύει για λίγο με το ψυχικό του δίλημμα, αλλά γρήγορα αποφασίζει πως ο θάνατος του Καίσαρα είναι η μόνη ασφαλής οδός για τη Ρώμη. Ο ίδιος ο Καίσαρ παρατηρεί τρομακτικά φαινόμενα και δυσοίωνα σημάδια τη νύχτα πριν από τις Ειδούς του Μαρτίου. Στέκει για λίγο δίβουλος και αφήνεται να παρασυρθεί από τους φόβους της προληπτικής γυναίκας του· εντέλει αποφασίζει με σταθερότητα να πάει στη Σύγκλητο. Η μεγάλη τρίτη πράξη, η αληθινή καρδιά της τραγωδίας, αρχίζει με τη μεγαλοπρεπή εμφάνιση του Καίσαρα στο Καπιτώλιο, που κορυφώνεται με τη δολοφονία του. Το εναπομένον τμήμα της καλύπτεται από τη ρητορική αντιπαράθεση ανάμεσα στον συνωμότη Βρούτο και στον καισαρικό Μάρκο Αντώνιο μπροστά στο πλήθος των Ρωμαίων. Ο Εωσφόρος, στον βαθύτερο μυχό της Κόλασης, βασανίζει τον Βρούτο, τον Κάσσιο και τον Ιούδα. Σχέδιο σε περγαμηνή του Σάντρο Μποτιτσέλλι, περ. 1481-1488. Μουσείο του Βερολίνου. Ο Βρούτος, με την καλοζυγισμένη αλλά ψυχρή πρόζα του (υπόδειγμα αρχαϊκής ρητορείας), ξεσηκώνει τις φιλελεύθερες διαθέσεις των πολιτών κατά της τυραννίας και κατορθώνει προσώρας να πάρει με το μέρος του την κοινή γνώμη. Όμως ο Αντώνιος, μάγος των λέξεων και άριστος κάτοχος των μυστικών της δημαγωγίας, μεταστρέφει εύκολα το πλήθος, το οποίο ρίχνεται ολόψυχα στη λατρεία του νεκρού ηγέτη και στην καταδίωξη των δολοφόνων του. Προτού τελειώσει η πράξη, ο Βρούτος και οι σύντροφοί του αναγκάζονται να καλπάσουν σαν τρελοί έξω από τις πύλες της Ρώμης, καθώς ο αφηνιασμένος όχλος επιτίθεται, ρημάζει τα σπίτια τους και λυντσάρει τους οπαδούς τους. Το σώμα του Καίσαρα κείται νεκρό στο φόρουμ και ακόμη δεν έχει κρυώσει, όταν το φάντασμά του ξεσηκώνεται, καίει με την ανάσα του τα νώτα των συνωμοτών και τους κυνηγάει σαν Ερινύα βγαλμένη από τον Άδη. Στις δύο τελευταίες πράξεις σκηνοθετείται η εμφύλια σύρραξη ανάμεσα στις δύο αντίπαλες πλευρές, με αποκορύφωμα τη μάχη στην πεδιάδα των Φιλίππων. Όλα όσα βλέπουμε επί σκηνής, σε αυτό το τελευταίο τρίτο του έργου, είναι η άμεση απόρροια και απόληξη της θανάτωσης του Καίσαρα στην τρίτη πράξη. Η σκιά του δολοφονημένου ηγέτη πέφτει βαριά πάνω στα τεκταινόμενα, και η παρουσία του, αόρατη αλλά ακατάλυτη, κατευθύνει τις εξελίξεις και καθορίζει τη μοίρα των προσώπων. Στη μεγάλη σκηνή της λογομαχίας μεταξύ του Βρούτου και του Κάσσιου, στην τέταρτη πράξη, η διένεξη των δύο στρατηγών, η οποία απειλεί να διασπάσει το στρατόπεδό τους, υποκινείται ουσιαστικά από την ανάμνηση του τρομερού έργου που διέπραξαν από κοινού. Ο Βρούτος είναι χολωμένος εναντίον του Κάσσιου, επειδή αυτός ο τελευταίος κατηγορείται για δωροληψία, διαφθορά και ευνοιοκρατία στην κατανομή των αξιωμάτων του στρατού. «Να θυμηθείς τον Μάρτη, τις Ειδούς του Μάρτη», φωνάζει στον Κάσσιο, και ανατρέχει ευθύς στο αιτιολογικό της εξόντωσης του τυράννου, τη μόνη ιδεολογία που μπορεί να δικαιώσει το ανήκουστο έγκλημα (Δ΄ 3.18-24): Ο μέγας Ιούλιος δεν μάτωσε για χάρη του δικαίου; Τι αχρείοι θα ήμασταν που τον αγγίξαμε και τον καρφώσαμε, αν δεν το κάναμε για τη δικαιοσύνη; Χτυπήσαμε τον κορυφαίο ολόκληρου του κόσμου, μόνο και μόνο γιατί υποστήριζε ληστές – και τώρα εμείς οι ίδιοι θα βρομίσουμε τα δάχτυλά μας με ευτελείς δωροδοκίες; Ο Βρούτος και ο Κάσσιος συμφιλιώνονται εντέλει, για να πολεμήσουν μαζί τις δυνάμεις των καισαρικών, αλλά η πικρή διαφωνία τους δεν επουλώνεται ολότελα, και η αιτία της είναι ο μέγας Ιούλιος. Το ρήγμα που άνοιξε ανάμεσα στους δύο αρχηγούς αφήνει να φανεί στο υπέδαφος το ιδεολογικό υπόστρωμα της δολοφονίας του Ρωμαίου ηγέτη. Λίγο αργότερα κάνει την εμφάνισή του στα μάτια του Βρούτου το πνεύμα του Καίσαρα, σε ένα ανατριχιαστικό επεισόδιο το οποίο εμπνέεται από τον Πλούταρχο και προαναγγέλλει με τη σειρά του τις αιματοβαμμένες οπτασίες του Μακμπέθ. Μετά την εξαντλητική αντιπαράθεσή του με τον Κάσσιο, ο Βρούτος προσπαθεί μάταια να αναπαυθεί στο στρατιωτικό του αντίσκηνο. Την ταραγμένη ψυχή του δεν κατορθώνουν να την γαληνέψουν ούτε η μουσική ούτε τα φιλοσοφικά αναγνώσματα, και ο ύπνος έχει πολύ καιρό να τον αγγίξει. Τότε, στις μικρές ώρες της νύχτας πριν από το χάραμα, παρουσιάζεται μπροστά του το φάντασμα του δολοφονημένου Καίσαρα, κάνοντας το αίμα του να παγώσει και τις τρίχες του να σηκωθούν όρθιες. «Είμαι ο κακός σου δαίμονας, Βρούτε», αποκαλύπτει το φριχτό είδωλο, και προειδοποιεί: «Θα με δεις ξανά στους Φιλίππους» – εκεί όπου ο Βρούτος πέπρωται να πεθάνει στη μάχη, πληρώνοντας το κρίμα του (Δ΄ 3.273-286). Ο τυραννοκτόνος ανακαλύπτει το απαράγραπτο δίδαγμα του εγκλήματος, από το οποίο δεν εξαιρούνται ούτε η πολιτική δολοφονία ούτε η ανθρωποκτονία λόγω ιδεολογίας ούτε η τρομοκρατία των μαινόμενων ιδεαλιστών: οι νεκροί επιστρέφουν και στοιχειώνουν τους φονιάδες. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο κορμί που εξολοθρεύεται. Υπάρχει κάτι που απομένει ύστερα από τον αφανισμό του σώματος, και αυτό θα επανέλθει και θα κυνηγήσει τον ένοχο. Στο τέλος, και οι δύο συνωμότες βρίσκουν τον θάνατο στο πεδίο της σύρραξης, πάλι υπό την υψηλή υπερφυσική εποπτεία του Καίσαρα και με τον φασματικό απόηχο της παρουσίας του. Ξεψυχούν και οι δύο με όμοιο τρόπο, αυτοκτονώντας με το σπαθί τους, και με το όνομα του Καίσαρα σαν τελευταία λέξη στα χείλη τους. Ο Κάσσιος ορμάει πάνω στο ξίφος που του κρατάει ο πιστός δούλος του, και κραυγάζει: «Καίσαρα, πήρες την εκδίκησή σου με το ίδιο το σπαθί που σε φόνευσε!» (Ε΄ 3.45-46). Εκατόν πενήντα στίχους πιο κάτω, έχει το ίδιο τέλος ο Βρούτος, που πεθαίνει αναφωνώντας: «Καίσαρα, τώρα ησύχασε. Προθυμία τόση / δεν έδειξα όταν εσένα είχα σκοτώσει» (Ε΄ 5.50-51). Πρόκειται για την πιο επακριβή και αμείλικτη μορφή ανταποδοτικής τιμωρίας, που μας είναι γνωστή ήδη από τις διηγήσεις του Ηρόδοτου για παράφρονες δυνάστες και επανέρχεται στον μεταφυσικό ποινικό κώδικα της Θείας Κωμωδίας: ο σφαγέας σκοτώνεται από το ίδιο όπλο με το οποίο εξόντωσε το θύμα του. Η μάχαιρα, όταν την έδωσες ή όταν θα την λάβεις, αλλάζει στόχο, όχι όμως αποτέλεσμα. Επικαλούμενοι το όνομα του Καίσαρα, καθώς δέχονται το ανταποδοτικό πλήγμα του θανάτου, οι συνωμότες είναι σαν να αναγνωρίζουν ότι ο δολοφονημένος στρατηγός είναι ο απώτερος αυτουργός της τιμωρίας τους. Ο Καίσαρ, ακόμη και νεκρός, νικάει και επικρατεί στο φινάλε του δράματος. Ο Σαίξπηρ μεταπλάθει σε σκηνική δράση το δεινό συμπέρασμα του Πλούταρχου (Βίος Καίσαρος 69.2) προκειμένου για τη μοίρα των δολοφόνων του μεγάλου άνδρα: «Όμως η ισχυρή θεότητα που ήταν ο καλός δαίμονας του Καίσαρα και τον παράστεκε σε όλη του τη ζωή, τον ακολούθησε και μετά θάνατον και εκδικήθηκε τον φόνο του. Σ’ ολόκληρη τη γη και τη θάλασσα κυνήγησε και εντόπισε τους αυτουργούς, μέχρι που δεν άφησε κανέναν· όλοι όσοι έβαλαν το χέρι τους στην πράξη ή συμμετείχαν στον σχεδιασμό της, τιμωρήθηκαν». Κοντά στην αρχή του δράματος, όσο εκκολάπτεται το ανόσιο σχέδιο, ο ιδεαλιστής Βρούτος διατυπώνει την πιο εξιδανικευμένη εκδοχή για τον στόχο των συνωμοτών, που είναι όχι ο άνθρωπος αλλά η ιδέα. Το πνεύμα του Καίσαρα, αυτό πρέπει να χτυπηθεί (Β΄ 1.165-170): Να είμαστε θύτες, φίλε μου, όχι χασάπηδες. Ξεσηκωθήκαμε όλοι ενάντια στου Καίσαρα το πνεύμα, και αίμα δεν έχει το πνεύμα των ανθρώπων. Αχ, να μπορούσαμε να φτάναμε στου Καίσαρα το πνεύμα δίχως να κομματιάσουμε τον Καίσαρα! Μα αλίμονο, είναι ανάγκη του Καίσαρα το αίμα να χυθεί. Ο Βρούτος λαθεύει στην εκτίμησή του, όπως κάνει διαρκώς στο έργο. Το πνεύμα του Καίσαρα δεν μπορεί κανείς τους να το αγγίξει και να το εξολοθρεύσει. Το μόνο που κατορθώνουν οι συνωμότες είναι να χύσουν το αίμα ενός ανθρώπου. Το πνεύμα του παραμένει ζωντανό μετά τον θάνατο, για να ζητήσει σε αντίποινα το αίμα των δολοφόνων. Ο Βρούτος θανατώνει τον πιο αγαπημένο φίλο του, αλλά η ιδέα του Καίσαρα βρίσκεται έξω από την εμβέλεια των φονικών εγχειριδίων. Το πνεύμα του Καίσαρα διατρέχει ολόκληρο το δράμα του Σαίξπηρ, και γίνεται ακόμη ισχυρότερο όταν ο κάτοχός του είναι νεκρός παρά όσο ήταν ζωντανός. Αυτή είναι η βαθύτερη αιτιολογία για τον τίτλο της τραγωδίας, ο οποίος εκφράζει όχι απλώς μια λογοτεχνική σύμβαση αλλά την αληθινή και πιο κραταιά πνευματική δύναμη της δράσης. Ο σαιξπηρικός Καίσαρ, ως δραματικός χαρακτήρας, αποτελεί ένα ακόμη από τα αινίγματα του έργου. Η μορφή του συνίσταται από μια παράδοξη ανάμιξη μεγαλοσύνης και ταπεινών αδυναμιών: σαν να θέλει ο δραματουργός να υποβάλει την ιδέα ότι το μεγαλείο δεν είναι άμοιρο κοινών ελαττωμάτων – αλλά και αντίστροφα, ότι τα ατομικά ψεγάδια δεν έχουν σημασία όταν απαντούν σε έναν αληθινά σπουδαίο άνθρωπο· ο μεγαλοφυής δεν θα κριθεί από τις ώρες του στο υπνοδωμάτιο, στην κουζίνα ή στην τουαλέτα. Στο έργο του Σαίξπηρ, ο Καίσαρ είναι ένας άνδρας που γερνάει, με κράση κλονισμένη. Όταν ταράζεται ή ταλαιπωρείται σωματικά, λιγοθυμάει και πέφτει κάτω με σπασμούς, παθαίνοντας επιληπτική κρίση καταμεσής του κόσμου (Α΄ 2.248-254). Το αριστερό του αυτί είναι κουφό, ακούει μονάχα από το δεξί (Α΄ 2.213). Ο Κάσσιος θυμάται με χαιρεκακία πώς ο Καίσαρ κάποτε δεν άντεξε να κολυμπήσει μέχρι το σημάδι που είχε βάλει ο ίδιος μέσα στα φουρτουνιασμένα νερά του Τίβερη: οι φυσικές δυνάμεις του τον εγκατέλειψαν, άρχισε να βουλιάζει, και αναγκάστηκε να φωνάξει τον Κάσσιο, για να τον κουβαλήσει στην πλάτη του σαν άλλος Αινείας και να τον σώσει από τα κύματα (Α΄ 2.101-116). Η Κλεοπάτρα κοιτάζεται στον καθρέφτη. Σκηνή από παράσταση του ιστορικού δράματος “Αντώνιος και Κλεοπάτρα” του Σαίξπηρ, με τη Λίλλι Λάνγκτρυ στον ρόλο της Κλεοπάτρας (Λονδίνο, 1891). Ο μεγάλος καημός του Καίσαρα είναι η ατεκνία του: ο Καίσαρ του Σαίξπηρ είναι άκληρος και το φέρει βαρέως. Εξαιτίας αυτού ενδίδει στη μικρόνοια της δεισιδαιμονίας: στην αρχή κιόλας του έργου ικετεύει επίμονα τον Αντώνιο, που ετοιμάζεται να τρέξει στον αγώνα δρόμου μιας θρησκευτικής γιορτής, να μη λησμονήσει να αγγίξει την Καλπουρνία, τη σύζυγο του Καίσαρα, καθώς θα περνάει από μπροστά της. Μια παλιά πρόληψη ορίζει πως η στείρα γυναίκα μπορεί να πιάσει παιδί, αν την αγγίξει δρομέας στο ιερό αυτό αγώνισμα (Α΄ 2.1-9). Τέτοια απλοϊκή πίστη στις λαϊκές δοξασίες δεν είναι τυπικό χαρακτηριστικό του σαιξπηρικού Καίσαρα. Σε άλλες σκηνές του έργου παραμένει απτόητος απέναντι στους φρικτότερους οιωνούς και στις κινδυνολογίες των μάντεων: αρνείται να τους δώσει σημασία και να αλλάξει το δημόσιο πρόγραμμά του εξαιτίας τους. Μόνο για χάρη της γυναίκας του συγκατατίθεται να απουσιάσει ένα πρωί από τη Σύγκλητο, επειδή εκείνη έχει τρομάξει από άσχημο όνειρο και τον εκλιπαρεί με αγωνία να μείνει στο σπίτι και να φυλαχτεί (Β΄ 2.8-82). Απέναντι στην Καλπουρνία ο Καίσαρ επιδεικνύει συγκινητική στοργή, έστω με μια δόση συγκατάβασης – μία από τις πιο αξιαγάπητες πλευρές της ανθρώπινης αδυναμίας του. Όμως αυτές οι «ευτελείς συνήθειες και μικροπρέπειες» δεν είναι παρά μικρά στίγματα πάνω στη λάμψη της μεγαλοσύνης του ήρωα, σαν τα μυγάκια που γεννά μπροστά στα μάτια το εκτυφλωτικό φως. Ο Καίσαρ είναι ο άνθρωπος που κατέκτησε τον κόσμο, και τούτο δεν το ξεχνάει κανείς ούτε στιγμή στο δράμα. Ο Αντώνιος μένει αποσβολωμένος όταν βλέπει το πτώμα του σωριασμένο στην αγορά: «Οι κατακτήσεις σου όλες, δόξες, θρίαμβοι, λάφυρα, πώς χώρεσαν σε κτήμα τόσο δα μικρό;» (Γ΄ 1.149-150). Ακόμη και ο άσπονδος εχθρός του, ο κιτρινισμένος από τον φθόνο Κάσσιος, είναι αναγκασμένος να παρομοιάσει τον Καίσαρα με γίγαντα: «Αυτός τον στενεμένο κόσμο δρασκελίζει σαν κολοσσός, κι εμείς, μικρά ανθρωπάκια, βαδίζουμε κάτω απ’ τα πελώρια σκέλη του» (Α΄ 2.135-137). Ο ίδιος ο Καίσαρ έχει συναίσθηση του μεγαλείου του και το δείχνει. Σε όλους σχεδόν απευθύνεται σαν ημίθεος· μιλάει σαν ανώτερη οντότητα που βρίσκεται πάνω από τη συνήθη ανθρώπινη κατάσταση και τα πάθη των θνητών. «Δρόμο από δω! Τον Όλυμπο θες να ξεθεμελιώσεις;» – έτσι αποπαίρνει έναν ενοχλητικό ικέτη λίγο πριν από τη δολοφονία του (Γ΄ 1.74). Ώρες-ώρες η στάση του προδίδει υπεροψία και έπαρση. Ιδού πώς αποκρίνεται στον πατρίκιο Μέτελλο, που του προσπέφτει για κάποιο αίτημα: «Ο αδελφός σου εξορίστηκε με διάταγμα. Αν σκύβεις και παρακαλείς και κωλοτρίβεσαι για χάρη του, σαν το κουτάβι σε κλωτσάω έξω απ’ τον δρόμο μου» (Γ΄ 1.44-46). Ιδίως όταν μιλάει στο τρίτο πρόσωπο για το εγώ του, τα λόγια του ακούγονται σχεδόν πομπώδη, σαν καυχησιές του αλαζόνα παλικαρά της κωμωδίας (Β΄ 2.42-48): Ο Καίσαρ θα ’ταν ζώο δίχως καρδιά αν έμενε σήμερα σπίτι από τον φόβο του. Όχι ο Καίσαρ, ποτέ! Ο κίνδυνος αυτοπροσώπως ξέρει ότι ο Καίσαρ είναι απ’ τον ίδιον πιο επικίνδυνος. Οι δυο μας είμαστε λιοντάρια γεννημένα την ίδια μέρα, κι εγώ είμαι το πρεσβύτερο, το πιο τρομακτικό. Ο Καίσαρ θα πάει έξω! Κι όμως, στις καλύτερες στιγμές του ο σαιξπηρικός Καίσαρ φανερώνει αυθεντική μεγαλοφροσύνη και μια δύναμη βούλησης που προξενεί δέος. Σε αυτές τις περιπτώσεις το αισθανόμαστε πως έχουμε μπροστά μας τον κορυφαίο των αιώνων, εκείνον που υπέταξε την οικουμένη και έγινε ο θεμελιωτής της λαμπρότερης αυτοκρατορίας του κόσμου. Στα χείλη του τοποθετεί ο ποιητής τους πιο μνημειώδεις στίχους του έργου, ένα επίγραμμα που μοιάζει καμωμένο από μάρμαρο (Β΄ 2.32-37): Ο δειλός, πριν βρει τον θάνατο, χίλιες φορές πεθαίνει· ο ανδρείος θάνατο δεν γεύεται ειμή άπαξ. Από όλα τα πολλά δεινά που άκουσα ποτέ, το πιο παράξενο μού φαίνεται που οι άνθρωποι φοβούνται. Δεν βλέπουν πως ο θάνατος είναι αναγκαίο τέλος και θα ’ρθει όταν είναι να ’ρθει. Τέτοια λόγια μαρτυρούν πως ο Καίσαρ δεν γνωρίζει την αίσθηση του φόβου, λες και είναι καμωμένος από ξεχωριστό υλικό, όχι από σάρκα και νεύρα ανθρώπινα. Ο Καίσαρ στέκει πράγματι πιο πάνω από τους κοινούς θνητούς· έχει τη στιβαρότητα γεωγραφικού ορόσημου, την ισχύ και την επιβολή φυσικού φαινομένου. Ο τελευταίος λόγος του στο Καπιτώλιο, όταν απορρίπτει τελεσίδικα τις ικεσίες για την ανάκληση ενός εξορίστου, αποκαλύπτει τι είναι στ’ αλήθεια ο μεγάλος ηγέτης, και γιατί ο Καίσαρ είναι προορισμένος από τη φύση για αυτόν τον ρόλο. Δεν πρόκειται για αναλγησία ούτε για πεισματική εμμονή. Ο σιδερένιος σκελετός που βαστάει την οικοδομή της πολιτείας χρειάζεται να είναι αλύγιστος, γιατί αν καμφθεί, ολόκληρο το κτίσμα θα καταρρεύσει. Έτσι μιλάει ο αυθεντικός ηγεμόνας, που είναι ο σταθερός άξονας και το μόνιμο σημείο αναφοράς για τον λαό και για το κράτος (Γ΄ 1.58-73): Μπορεί ασφαλώς να συγκινιόμουν, αν ήμουν σαν εσάς· αν ήξερα να ικετεύω για να συγκινήσω άλλους, θα συγκινούσανε και μένα οι ικεσίες. Μα εγώ είμαι σταθερός σαν το άστρο του βορρά, που η αμετάβλητη και πάγια φύση του δεν έχει ταίρι μέσα στο στερέωμα. Οι ουρανοί ζωγραφιστήκαν με σπίθες αμέτρητες· όλες είναι φωτιά και καθεμιά τους λάμπει, μα μόνο μία από όλες τους κρατεί τη θέση της. Έτσι και ο κόσμος: γεμάτος είναι ανθρώπους, κι οι άνθρωποι είναι σάρκα και αίμα και αίσθηση. Μα από το πλήθος τους ξέρω έναν μοναχά που τη γραμμή του την φυλάει απρόσβλητος, ακλόνητος μέσα στην κίνηση. Εγώ είμ’ αυτός, κι αφήστε με να σας το δείξω λιγουλάκι, έστω σε τούτη την υπόθεση. Ήμουν σταθερός σαν είπα να εξοριστεί ο Κίμβρος. Τώρα πάλι κρατιέμαι σταθερός: εξόριστος να μείνει. 3. Μια Ρώμη στα μέτρα μας Η αξία του Καίσαρα, στην τραγωδία του Σαίξπηρ, διακρίνεται ακόμη σε σύγκριση με τα άλλα πρόσωπα του περιγύρου του, τόσο τους συνωμότες και εχθρούς του όσο και τους φίλους. Όλοι τους αποδεικνύονται τύποι σκοτεινοί και αμφίσημοι, αν όχι ολότελα φαύλοι και διεφθαρμένοι. Ο Κάσσιος, ο ιθύνων νους της δολοπλοκίας, υποκινείται ολοκάθαρα από προσωπικό φθόνο και αθεράπευτο σύμπλεγμα κατωτερότητας. Λυσσάει από οργή και ζήλια επειδή ο Καίσαρ είναι καταφανώς ανώτερος από τον ίδιο και απολαμβάνει τις μέγιστες τιμές. Με κακεντρέχεια τονίζει διαρκώς τις σωματικές αδυναμίες και την κακή κράση του Καίσαρα. Χαίρεται να περιγράφει πώς ο μεγάλος άνδρας, πάνω στην αρρώστια του, έτρεμε από τον πυρετό και τα χείλη του πάνιαζαν· πώς βογκούσε και γούρλωνε τα μάτια του τη στιγμή που τον έπιανε κρίση· πόσο χαμηλές είναι οι αθλητικές του επιδόσεις και πώς κράζει για βοήθεια, σαν φοβισμένη παιδούλα, όταν τον εγκαταλείπει το σθένος. Η μόνιμη επωδός του Κάσσιου, σε όλο το πρώτο μέρος του έργου, είναι αυτή: ο Καίσαρ είναι θνητός, σαν όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους, τίποτε παραπάνω, τίποτε ξεχωριστό. Γιατί να εξουσιάζει τους άλλους, να διατάζει και να δοξάζεται τόσο; Σαν όλες τις απελπιστικές μετριότητες, ο Κάσσιος δεν μπορεί να χωνέψει την ύπαρξη της μεγαλοφυΐας. Ο Καίσαρ, με το αλάθητο ένστικτό του (το οποίο μόνο στην περίπτωση του Βρούτου τον προδίδει), έχει ψυχολογήσει τον Κάσσιο άριστα. Δίνει το χαρακτηρολογικό πορτρέτο του σε λίγες γραμμές, με την οξύνοια και την ακρίβεια ψυχιάτρου της εγκληματολογικής υπηρεσίας. Κάτισχνος και χλωμός, ο Κάσσιος έχει όψη πεινασμένη και λιπόσαρκη ψυχή. Δεν κοιμάται τις νύχτες, παρά διαβάζει και σκέφτεται πολύ – ένας διανοούμενος ραδιούργος που προαναγγέλλει τον τύπο του Ρασκόλνικωφ. Δεν χαίρεται, δεν ξεφαντώνει με τη μουσική, δεν γελάει καν, μόνο χαμογελάει στραβά με αυτοσαρκασμό, σαν να καταφρονεί το ίδιο του το πνεύμα που καταδέχτηκε να χαμογελάσει. Το μυαλό του τρώει τον εαυτό του, καθώς η ζήλια καταναλώνει και αδυνατίζει το κορμί του. Η καρδιά του δεν μπορεί ποτέ να ησυχάσει όσο βλέπει να υπάρχουν στον κόσμο άλλοι ανώτεροι από δαύτον (Α΄ 2.192-210). Στις τελευταίες πράξεις του δράματος, αποκαλύπτεται επιπλέον η βαθιά διαφθορά και η ηθική σαθρότητά του. Μόλις αναλαμβάνει τη στρατιωτική αρχηγία, ο Κάσσιος δωροδοκείται και χρηματίζεται, εκβιάζει ή υπόσχεται θέσεις για να μαζέψει παράνομο πλούτο (Δ΄ 3.6-28). Η δολοφονία του Καίσαρα. Πίνακας του Ζαν-Λεόν Ζερόμ, περ. 1859-1867. Μουσείο Ουώλτερς, Βαλτιμόρη. Ο Κάσσιος βέβαια, όπως και οι άλλοι συνωμότες, αυτοσυστήνεται σαν υπερασπιστής των δημοκρατικών αξιών και πολέμιος του αυταρχισμού και της τυραννίας. Ο μελλοντικός αρχηγός της κλεψιάς και της αρπαγής διακηρύσσει πως πασχίζει να λυτρώσει τη Ρώμη από την πλεονεξία και την αυθαίρετη δεσποτεία του Καίσαρα. Δεν είναι δύσκολο να διαβλέψει κανείς το ύποπτο υπόστρωμα των δήθεν φιλελεύθερων φρονημάτων του. Ο Κάσσιος είναι από εκείνους που ζητάνε τη δημοκρατία επειδή δεν αντέχουν να είναι κανείς ανώτερός τους. «Ελευθερία!» είναι το σύνθημα που κραυγάζει μόλις βάφει τα χέρια του με το αίμα του Καίσαρα. Όμως από τα ιδεώδη της κατοπινής Γαλλικής Επανάστασης, άλλο είναι εκείνο που τον συγκινεί κατεξοχήν: η ισότητα, καθότι αυτή καθησυχάζει το σύμπλεγμα της μετριότητάς του. Ο Κάσσιος απεχθάνεται την αριστεία και τους αρίστους, επειδή δεν μπορεί να τους φτάσει, και αγανακτεί όταν οι καλύτεροί του δεν τον αντιμετωπίζουν σαν ισότιμό τους. Μπορούμε να μαντέψουμε τι θα ψήφιζε, αν ήταν πολίτης στη σύγχρονη Ελλάδα. Όντας στην αρχαία Ρώμη, ψηφίζει θάνατο για τον Καίσαρα. Ο Βρούτος, από τη δική του πλευρά, απολαμβάνει εδραιωμένη φήμη για την εντιμότητα και την αρετή του. Σε όλο το δράμα επευφημείται ως η ενσάρκωση των θεμελιωδών αξιών της Ρώμης, ο πιο αγνός δημοκράτης, το καμάρι της πολιτείας και ο υπερασπιστής των προαιώνιων παραδόσεών της. «Σκότωσα τον πιο αγαπημένο μου άνθρωπο για το καλό της Ρώμης, και φυλάω το ίδιο μαχαίρι για μένα τον ίδιο, όταν θα έχει την ευχαρίστηση η πατρίδα μου να χρειαστεί τον θάνατό μου», αποφθέγγεται σαν τέρας ακεραιότητας, δίχως να υποψιάζεται ακόμη πως τα λόγια του θα αληθέψουν ώς το τέλος του έργου (Γ΄ 2.44-47). Ακόμη και ο εχθρός του, ο Οκταβιανός, θα τον τιμήσει στο φινάλε, όταν ο Βρούτος θα κείται σκοτωμένος και δεν θα έχουν πια λόγο να τον φοβούνται: «Αυτός ήταν ο πιο ευγενής Ρωμαίος από όλους», λέγει. «Οι άλλοι συνωμότες κάναν ό,τι κάναν από φθόνο για τον Καίσαρα. Τούτος μόνο ενώθηκε μαζί τους από πλατιά και τίμια έγνοια για το κοινό καλό των πάντων» (Ε΄ 5.68-72). Καθρεφτίζεται όμως όλη η αλήθεια σε αυτήν την εξιδανικευμένη και μονόπλευρη εικόνα; Υπάρχει κάτι πιο σκοτεινό στην προσωπικότητα του Βρούτου, το οποίο αχνοφαίνεται κάτω από την πολυδιαφημισμένη τιμιότητά του. Επανειλημμένα διαλαλεί την έντονη αγάπη του για τον Καίσαρα – και ο Καίσαρας ο ίδιος μένει έκπληκτος όταν τον αντικρίζει μεταξύ των δολοφόνων, καθώς είναι κοινός τόπος και στην ιστορική παράδοση. Παρ’ όλα αυτά, τον διχασμό ανάμεσα στο βαθύ προσωπικό αίσθημα και στο πολιτικό καθήκον ο Βρούτος φαίνεται να τον ξεπερνάει με υπερβολική ευκολία. Λίγα εγκωμιαστικά λόγια του Κάσσιου, λίγοι στοχασμοί πάνω στο όνειδος της δικτατορίας, και ο εντιμότερος των Ρωμαίων έχει πάρει την απόφασή του: «Πρέπει να γίνει με τον θάνατο του Καίσαρα» (Β΄ 1.10). Σε σχέση με τους παρατεταμένους δισταγμούς και τις παλιμβουλίες του Άμλετ, τις οποίες θα φέρει στην σκηνή ο Σαίξπηρ λίγους μήνες αργότερα, ο Βρούτος είναι ταχύτατος στη σκέψη και στην πράξη – το πιο γρήγορο μαχαίρι της Ρώμης. Η ψύχραιμη και έξοχα ορθολογική ομιλία του πάνω από το πτώμα του μεγάλου θύματος (Γ΄ 2.13-47), όσο ακόμη αχνίζει το αίμα που ο ίδιος έχυσε, δεν παραπέμπει ούτε κατ’ ελάχιστον στο ψυχικό μαρτύριο κάποιου που αναγκάστηκε να θυσιάσει αγαπημένον φίλο για πολυτιμότερο ιδανικό. Ασφαλώς ο Βρούτος δεν θα έκανε καλή παρέα με τον Ε. Μ. Φόρστερ, που είχε παραδεχτεί, πολύ ανθρώπινα, ότι «σιχαίνομαι τα ιδεολογικά αιτήματα, και αν έπρεπε να διαλέξω να προδώσω είτε έναν φίλο είτε την πατρίδα μου, ελπίζω πως θα είχα το θάρρος να προδώσω την πατρίδα μου». Ακόμη χειρότερα, στον κρίσιμο μονόλογό του προτού προσχωρήσει στη συνωμοσία, ο Βρούτος παραδέχεται στον εαυτό του ότι δεν υπάρχουν ακόμη ενδείξεις για αυθαιρεσία και δεσποτεία του Καίσαρα. Ο μεγάλος ηγέτης δεν έχει δώσει δείγματα ότι τα πάθη του τον κυβερνούν πιο πολύ από το λογικό του. Κανείς δεν γνωρίζει αν ο Καίσαρ θα γίνει αυταρχικός τύραννος όταν αποκτήσει περαιτέρω εξουσία. Απλώς όλοι τον φοβούνται και θα προτιμούσαν να ανακόψουν την πορεία του ως μέτρο προφύλαξης, μη τυχόν και εξελιχθεί άσχημα στο μέλλον. Πολύ εύκολα ο Βρούτος δέχεται να φονεύσει τον φίλο του για μια υποψία και μόνο. Εκεί φανερώνεται επίσης η ικανότητά του στη σοφιστική δημαγωγία, όταν καταστρώνει σχέδιο για το πώς θα δικαιολογηθεί η δολοφονία ενώπιον του πλήθους (Β΄ 1.27-34): Έτσι μπορεί και ο Καίσαρ. Τότε, για να μη μπορέσει, ας τον προφτάσουμε. Κι αφού η διαμάχη δεν βρίσκει αφορμή σ’ αυτό που όντως είναι εκείνος, ας την διαμορφώσουμε ως εξής: Αυτό που είναι τώρα, αν μεγαλώσει, θα έφτανε στις τάδε και στις δείνα ακρότητες. Στοχάσου τον λοιπόν σαν ένα αυγό φιδιού, που αν σκάσει, θα θεριέψει επιζήμια, κατά τη φύση του, και σκότωσέ τον ήδη μες στο τσόφλι. Ο πολιτικός κυνισμός αυτής της συλλογιστικής είναι σκανδαλώδης. Δεν είναι γνωστό τι θα εκκολαφθεί από το αυγό, αλλά επειδή φοβόμαστε μην βγει κανένας δράκος από μέσα του, πρέπει να ορμηνευτεί για αυτό ο κόσμος και να χειραγωγηθεί κατάλληλα εκ των προτέρων, ώστε να δικαιωθεί η αιματοχυσία. Οι σκιές και τα χάσματα κάτω από την παροιμιώδη πατριωτική αρετή του Βρούτου αρχίζουν να γίνονται ορατά. Αργότερα, στις σκηνές του εμφυλίου πολέμου, θα διαφανεί και η υποκρισία του. Ο ευγενής πατρίκιος Βρούτος δεν καταδέχεται φυσικά να μετέλθει δωροληψίες, χρηματισμό και εκβιασμούς για να συγκεντρώσει χρήματα, όπως κάνει ο σύντροφός του ο Κάσσιος. Όταν οι πόροι του εξαντλούνται και δεν έχει να πληρώσει τα στρατεύματά του, απλώς ζητεί να δανειστεί χρυσάφι από τον Κάσσιο – ο οποίος έχει μαζέψει τον πλούτο του με δωροληψίες, χρηματισμό και εκβιασμούς (Δ΄ 3.69-82). Η ηθική ακεραιότητα του Βρούτου έχει και αυτή τα ρήγματά της. Ο Βρούτος, καθώς φαίνεται, επιθυμεί τόσο πολύ να ηγηθεί της συνωμοσίας κατά του Καίσαρα, ώστε είναι έτοιμος να παραγκωνίσει όχι μόνο τα προσωπικά του αισθήματα αλλά και στοιχειώδεις αρχές του δικαίου. Κατά βάθος τον διαπνέει και αυτόν φιλοδοξία τόσο ισχυρή όσο και εκείνη του Καίσαρα: μόνο που, αντί για απόλυτος δυνάστης και δικτάτωρ, ο Βρούτος θέλει να δοξαστεί ως σωτήρας της Ρώμης και πρόμαχος των πολιτικών θεσμών. Η υπαινικτική τέχνη του δραματουργού ίσως αφήνει να υπονοηθούν ακόμη πιο απόκρυφα κίνητρα, θαμμένα στο μελανό ψυχικό υπέδαφος του Βρούτου. Είναι παράξενο που ο Σαίξπηρ δεν αναφέρεται καθόλου στη διαβόητη φήμη την οποία καταγράφουν οι αρχαίες πηγές, ότι ο Βρούτος ήταν φυσικός γιος του Καίσαρα. Όπως όμως επισημάνθηκε ήδη, στο κείμενο γίνεται πολύς λόγος για τη σφοδρή αγάπη που συνδέει τους δύο άνδρες, και αυτό από μόνο του είναι σημαδιακό. Στον εσώτατο μυχό της σκοτεινής ψυχής του Βρούτου κρύβεται ενδεχομένως μια ανομολόγητη ορμή προς την πατροκτονία, κυριολεκτική ή εικονική. Η αντιπαραβολή με τον Άμλετ, ο οποίος στοίχειωνε ήδη τις σκέψεις του ποιητή καθώς ετοιμαζόταν η τραγωδία του Καίσαρα, είναι πάλι διδακτική. Όσο για τους καισαρικούς οπαδούς, τους αντιπάλους των συνωμοτών, αυτοί δεν διαθέτουν τίποτε από το μεγαλείο και τα προσόντα του σπουδαίου πάτρωνά τους. Ο Οκταβιανός, στον περιορισμένο ρόλο του σε αυτό το έργο, παρουσιάζεται σαν ψυχρός και υπολογιστικός νεαρός καιροσκόπος, που το βασικό προσόν του είναι η συγγενική του σχέση με τον Καίσαρα. Ο Αντώνιος είναι προικισμένος δημαγωγός, ικανότατος στη χειραγώγηση του ευμετάβλητου πλήθους. Υποκριτικός και αδίστακτος, εκμεταλλεύεται την παλιομοδίτικη απλοχεριά του Βρούτου και τα πάθη του όχλου για να ξεσηκώσει αιματηρή πολιτική αναταραχή, διότι ξέρει πως ο ίδιος θα επιπλεύσει καλύτερα στα φουρτουνιασμένα και θολωμένα νερά. Εντέλει, οι διάδοχοι του Καίσαρα και νικητές των Φιλίππων, οι εκφραστές της νέας τάξης πραγμάτων στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αποδεικνύονται και αυτοί μια συμμορία αχρείων, ολότελα ανάξια του προκατόχου τους. Ο Καίσαρ ήταν γενναιόδωρος, δίκαιος και μεγαλόψυχος. Με τους πολεμικούς θριάμβους του γέμιζε τα δημόσια ταμεία της Ρώμης, για ωφέλεια του λαού. Στη διαθήκη του μοίρασε τα χρήματά του σε όλους τους πολίτες και χάρισε τους κήπους και τις αλέες του στην κοινότητα, για να κάνουν περιπάτους και να ψυχαγωγούνται οι Ρωμαίοι. Όταν τιμωρούσε, το έκανε με επίσημα διατάγματα και επέβαλε τιμωρίες ανέκκλητες αλλά καλοζυγισμένες και μετρημένες, όπως η εξορία. Με τον Αντώνιο και τον Οκτάβιο, όλα αυτά ανατρέπονται. Η δική τους εξουσία είναι βουτηγμένη στην πλεονεξία και την αγριότητα. Το πρώτο που κοιτάζουν, μόλις επικρατούν στη Ρώμη, είναι να κάνουν προγραφές: καταρτίζουν καταλόγους των αντιπάλων τους και θέτουν πλάι στα ονόματά τους το σημάδι του θανάτου, για να τους εξολοθρεύσουν. Δίχως καμία νομότυπη διαδικασία, επιβάλλουν αφειδώς την εσχάτη των ποινών, ακόμη και σε συγγενείς τους που δεν υποτάσσονται. Έπειτα κάνουν αλλαγές στη διαθήκη του Καίσαρα και μαγειρεύουν ξανά τους όρους της, για να παρακρατήσουν οι ίδιοι τις παροχές που προόριζε ο μεγάλος νεκρός για τον λαό. Η μεγαλοπρεπής ηγεμονία του Καίσαρα έδωσε τη θέση της σε στυγνή τυραννία. Απομένει ο λαός της Ρώμης, οι πολίτες και οι πληβείοι, που αποτελούν το διαρκές φόντο στο πρώτο μέρος του δράματος. Άλλωστε, για τη δική τους λευτεριά υποτίθεται, κατ’ όνομα τουλάχιστον, πως διενεργείται η συνωμοσία και η δολοφονία του δυνάστη. «Ελευθερία! Ξεσκλάβωμα! Κάτω η τυραννία!», διακηρύσσουν οι δολοφόνοι μόλις πέφτει ο Καίσαρ (Γ΄ 1.78-81). «Αν ζούσε ο Καίσαρ, θα ήσασταν όλοι σκλάβοι, ενώ τώρα που σκοτώθηκε, είστε ελεύθεροι άνθρωποι», λέγει στον συγκεντρωμένο κόσμο ο Βρούτος (Γ΄ 2.22-24). Τι είναι όμως ο ρωμαϊκός λαός σε αυτό το έργο; Πώς φέρεται, ποιες είναι οι ιδιότητές του, και πόσο αξίζει αυτήν την περιβόητη ελευθερία, για την οποία κάποιοι τόσο πρόθυμα σκοτώνουν και σκοτώνονται; Είναι δύσκολο να βρεθεί άλλο δράμα του Σαίξπηρ όπου η εικόνα του πλήθους να είναι πιο μελανή και χαμερπής. Η αθλιότητα και η αβελτηρία τους διακρίνεται από την πρώτη κιόλας σκηνή (Α΄ 1), όταν μια ομάδα τεμπέληδων και χωρατατζήδων πληβείων μαζεύονται στους δρόμους για να παρακολουθήσουν τη θριαμβευτική παρέλαση του Καίσαρα, με τη λεία και τους αιχμαλώτους από τον εμφύλιο πόλεμο κατά του Πομπήιου. Οι δήμαρχοι της Ρώμης, που πασχίζουν να συνετίσουν και να συγκρατήσουν το πλήθος, τους ελεεινολογούν: να, αυτός ο ίδιος λαουτζίκος ζητωκραύγαζε τόσες και τόσες φορές τον Πομπήιο· πήγαιναν φορώντας τα καλά τους στις δικές του παρελάσεις, έστρωναν άνθη στον δρόμο του και τον αποθέωναν. Τώρα οι ίδιοι άνθρωποι συνωστίζονται και ξερογλείφονται για να χαζέψουν την πτώση του πάλαι ποτέ ένδοξου Πομπήιου και να επευφημήσουν παρομοίως τον μεγάλο αντίπαλό του. Το πλήθος δεν ξέρει ούτε πίστη ούτε αφοσίωση, ακολουθεί μόνο σαν κοπάδι τον ισχυρό της κάθε ώρας. «Πέτρες εσείς, κοτρόνια, κατώτεροι κι από τα αναίσθητα αντικείμενα!», τους επιπλήττει ο απαυδισμένος δήμαρχος (Α΄ 1.36). Οι κεντρικές σκηνές της κηδείας του Καίσαρα, στην τρίτη πράξη, αναπτύσσουν το ίδιο θέαμα σε πιο πλατιά τοιχογραφία. Εδώ ο λαός της Ρώμης αλλάζει διαθέσεις και πεποιθήσεις ανάλογα με το ποιος τον παραμυθιάζει καλύτερα σε κάθε στιγμή – λίγο-πολύ σαν σημερινό εκλογικό σώμα. Ο Βρούτος μιλάει πρώτος εκ μέρους των συνωμοτών: καθηλώνει το πλήθος με το σφυροκόπημα της ρητορείας του, παρουσιάζει την ομάδα του σαν υπερασπιστές της ελευθερίας, και η πλέμπα εκστασιάζεται: «Ζήτω ο Βρούτος!». «Να τον πάμε με θρίαμβο στο σπίτι του!». «Να του στήσουμε άγαλμα, πλάι στους προγόνους του!». «Να τον κάνουμε αυτόν Καίσαρα!» (Γ΄ 2.48-54). Δεν πρόφτασαν να ακούσουν το κήρυγμα της δημοκρατίας, και προθυμοποιούνται να χαρίσουν όλες τις τιμές του νεκρού δυνάστη στον άνθρωπο που ήθελε να τους ελευθερώσει από τη δεσποτεία. Ελευθερία στον λαό, ή μήπως μαργαριτάρια στους χοίρους; Έπειτα παίρνει τον λόγο ο Αντώνιος, και γρήγορα μεταστρέφει τον όχλο με το μέρος του με επιτήδεια ρητορικά τεχνάσματα, κολακεύοντας τα πιο χαμηλά ένστικτά τους και προπάντων στοχεύοντας στο συμφέρον τους (Γ΄ 2.74-250). Δείχνει στον κόσμο το ματωμένο ρούχο του Καίσαρα, για να εξάψει τον οίκτο τους. Ανεμίζει σαν παντιέρα τη διαθήκη του Καίσαρα και διαλαλεί σε όλους τους τόνους ότι ο μεγάλος άνδρας κατέστησε τον λαό κληρονόμο του: τα περιβόλια και τα κτήματά του τα παρέδωσε για δημόσιους περιπάτους, και τα χρήματά του τα διένειμε έτσι ώστε κάθε πολίτης της Ρώμης να λάβει εβδομήντα πέντε δραχμές – ποσό που αντιστοιχούσε ίσως σε μεροκάματα δύο μηνών, διόλου άσχημα για τους στενεμένους μικρονοικοκυραίους της πόλης. Με τη φτηνή δημαγωγία και τις οικονομικές παροχές του Αντώνιου, ο όχλος γυρνάει κανονικά μεταβολή: ζητούν εκδίκηση για τον βασιλικό Καίσαρα, ορκίζονται να σφάξουν τους προδότες και να κάψουν τις οικίες τους. Οι συνέπειες ξεσπούν επί δικαίων και αδίκων. Μια σπείρα εξαγριωμένων πληβείων βρίσκουν στον δρόμο τους έναν αθώο, έναν ποιητή που έχει την ατυχία να φέρει το όνομα Κίννας – όμοιο, δυστυχώς, με το όνομα ενός από τους συνωμότες δολοφόνους, αν και ο άνθρωπος είναι κατά τα άλλα άσχετος με την υπόθεση. Στο άκουσμα του μισητού ονόματος και μόνο, οι αυτόκλητοι λαϊκοί εκδικητές κομματιάζουν τον ποιητή, αδιαφορώντας για τις κραυγές και τις διαμαρτυρίες του (Γ΄ 3). Τα λαϊκά δικαστήρια πολλών κατοπινών επαναστάσεων φαίνεται να έχουν τις ρίζες τους σε αυτήν την τρομερή σκηνή, που ο Σαίξπηρ είχε προβλέψει ότι θα επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στον Ιούλιο Καίσαρα το θέαμα του όχλου είναι ακόμη πιο απαίσιο και καταθλιπτικό από ό,τι οι πεινασμένοι και καταπιεσμένοι πληβείοι του Κοριολανού ή ο συρφετός στις ιστορικές τραγωδίες των δυναστειών της Αγγλίας. Εντέλει, ο Καίσαρ ήταν ο μόνος που διέθετε τη δύναμη και το χάρισμα για να ισορροπήσει και να εναρμονίσει όλες αυτές τις αντίπαλες δυνάμεις στο εσωτερικό του ρωμαϊκού κράτους. Καθώς το διατύπωσε και ο ίδιος, εκείνος ήταν το σταθερό κέντρο των πάντων, ο αμετακίνητος πόλος που κρατούσε τα ετερόκλιτα και αντιμαχόμενα μόρια της πολιτείας σε κανονική τροχιά τριγύρω του και εξασφάλιζε την αρμονική τους συνύπαρξη. Όταν ο μόνιμος αυτός άξονας εξαρθρώνεται, όταν το κέντρο χάνεται, τα ανερμάτιστα στοιχεία αλληλοσυγκρούονται και θρυμματίζονται, όπως ακριβώς οι πλανήτες θα εκτροχιάζονταν και θα συντρίβονταν αν έσβηνε ο ήλιος και η βαρυτική του έλξη. Η αιματοχυσία της εμφύλιας σύρραξης σαρώνει τη ρωμαϊκή επικράτεια. Ο Αντώνιος περιγράφει με μακάβριο τόνο το χάος που θα πέσει πάνω στο αλαφιασμένο κοπάδι των ανθρώπων, αφότου χάθηκε ο αναντικατάστατος αρχηγός (Γ΄ 1.262-275): Κατάρα θα κουρνιάσει στα μέλη των ανθρώπων. Μανία οικόσιτη κι άγρια εμφύλια στάση θα τα καταπλακώσει όλα της Ιταλίας τα μέρη. Αίμα και χαλασμός θα μπουν σε τόση χρήση, κι η φρίκη θα γενεί τόσο οικεία που οι μανάδες θα χαμογελούν απλώς, κοιτώντας τα βρέφη τους κομματιασμένα από τα χέρια του πολέμου. Το έλεος θα πνιγεί απ’ τον εθισμό στην κακουργία, το φάντασμα του Καίσαρα θα βγει στη γύρα για εκδίκηση. Στο πλάι του η Άτη, ζεστή, απευθείας απ’ τον Άδη, στα σύνορά μας μέσα, με φωνή δυνάστη, θα ανακράζει «Χαμός!» και θα αμολήσει του πολέμου τα σκυλιά, έτσι που τούτη η αχρεία πράξη θα βρομάει πάνω απ’ τη γη μ’ ανθρώπινα κουφάρια, να βογκούν για θάψιμο. Για να συνοψίσουμε, ιδού με λίγα λόγια η υπόθεση της τραγωδίας: μια ομάδα σκοτεινών ή ολωσδιόλου αχρείων ανθρώπων, με ύποπτα προσωπικά κίνητρα, βγάζουν από τη μέση τον πιο χαρισματικό ηγεμόνα της Ρώμης, στο όνομα τάχα της ελευθερίας ενός λαού που ούτε καταλαβαίνει το νόημα αυτής της ελευθερίας ούτε έχει τι να την κάνει. Το αποτέλεσμα είναι γενικευμένη αιματοχυσία και ακατάσχετη σφαγή, που ολοκληρώνεται με την επικράτηση μιας νέας δεσποτείας, τρισχειρότερης από τη φωτισμένη και μετριοπαθή διακυβέρνηση του δολοφονημένου ηγεμόνα. Ειπώθηκε από πολλούς ειδικούς ότι ο Σαίξπηρ δεν παίρνει θέση σε αυτό το δράμα, ότι δεν είναι δυνατόν να διακρίνουμε αν διάκειται ευμενώς ή δυσμενώς απέναντι στον Καίσαρα ή στους συνωμότες, αν ευνοεί περισσότερο τη δημοκρατία ή την αυτοκρατορία. Πιο σωστό θα ήταν να πούμε ότι ο ποιητής παίρνει τη μόνη θέση που μπορεί να κρατήσει κανείς μπροστά στον ρου της Ιστορίας: στέκει στην όχθη και παρακολουθεί τα ορμητικά κύματα, καθώς κυλούν στην αναπόδραστη πορεία τους μέσα στο ποτάμι του χρόνου. 4. Ο Καίσαρ χιουμορίστας και θυμόσοφος Το έργο Καίσαρ και Κλεοπάτρα του Μπέρναρντ Σω γράφτηκε το 1898 και δημοσιεύτηκε τρία χρόνια αργότερα, σε έναν τόμο που συγκέντρωνε τρία δράματα του συγγραφέα με παραπλήσια θεματολογία, υπό τον κοινό τίτλο Τρία θεατρικά έργα για πουριτανούς. Η σταδιοδρομία του στη σκηνή ξεκίνησε λίγο αργότερα, το 1906 στη Νέα Υόρκη και το 1907 στο Λονδίνο, ενώ μεγάλη επιτυχία γνώρισε η κομψή κινηματογραφική απόδοσή του σε σκηνοθεσία Γκάμπριελ Πασκάλ, το 1945. Στο βρετανικό θέατρο το έργο παραμένει δημοφιλές μέχρι τις μέρες μας και ερμηνεύεται από σπουδαίους ηθοποιούς – από τον Λώρενς Ολιβιέ και τον Τζων Γκίλγκουντ μέχρι τον Κρίστοφερ Πλάμμερ. Στην Ελλάδα δεν μαρτυρείται να έχει ανεβεί στη σκηνή ύστερα από την κακορίζικη παράσταση της Αλίκης Βουγιουκλάκη το 1962. Εν γένει, ο Σω δεν είναι πια οικείος στο ελληνικό κοινό· δεν θυμάμαι να έχουμε δει έργο του στην Αθήνα τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια. Ίσως τα γραπτά του δεν περιέχουν αρκετή δόση βίας, σεξουαλικών αποκλίσεων ή ψυχοπαθολογικών προβλημάτων για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον της ελίτ των καλλιτεχνικών και πρωτοποριακών σκηνοθετών μας. Ο ίδιος ο συγγραφέας, στον υπότιτλο, χαρακτηρίζει το έργο του ιστορικό δράμα («A History», κατά τη σαιξπηρική ορολογία), και το υλικό της πλοκής είναι πράγματι αντλημένο ως επί το πλείστον από ιστορικά γεγονότα: την εκστρατεία του Καίσαρα στην Αίγυπτο το 48 π.Χ., την πολιορκία της Αλεξάνδρειας και την παρέμβαση του Ρωμαίου στρατηλάτη στη διαμάχη μεταξύ του ανήλικου βασιλέα Πτολεμαίου ΙΓ΄ και της αδελφής του της Κλεοπάτρας – επέμβαση που κατέληξε στην εξόντωση του πρώτου και στην ενθρόνιση της Κλεοπάτρας ως κατ’ ουσίαν μονοκράτορα του πτολεμαϊκού βασιλείου. Τα γεγονότα είναι γνωστά λεπτομερώς από τις αρχαίες πηγές. Όμως ο Σω δεν διέθετε αξιόλογη κλασική μόρφωση, και είναι απίθανο να συμβουλεύτηκε απευθείας τους αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Πλούταρχος και ο Σουητώνιος, τους οποίους είχε ξεκοκαλίσει (έστω από μετάφραση) ο Σαίξπηρ. Μάλλον άντλησε τις πληροφορίες του από τη Ρωμαϊκή Ιστορία του μεγάλου Γερμανού ιστορικού Τέοντορ Μόμμσεν, μια μνημειώδη σύνθεση που αποτελούσε το βασικό ιστορικό σύγγραμμα αναφοράς της εποχής και γνώρισε τεράστια εκδοτική επιτυχία. Το σύγγραμμα του Μόμμσεν είχε μεταφραστεί στα αγγλικά και είχε ανατυπωθεί σε δεκάδες εκδόσεις ώς την εποχή του Σω. Ο θρίαμβος του Ιουλίου Καίσαρα στη Ρώμη: ελέφαντες και λάφυρα στη θριαμβευτική πομπή. Χαρακτικό βασισμένο σε πίνακα του Αντρέα Μαντένια, τέλη 15ου ή αρχές 16ου αιώνα. Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη. Οι αναχρονισμοί και οι προσθήκες του Σω στον ιστορικό καμβά της δράσης είναι λίγες. Η πιο χτυπητή και συνάμα πιο διασκεδαστική είναι ο Βρετανός γραμματέας που συνοδεύει τον Καίσαρα: πρόκειται, υποτίθεται, για έναν πρώην αιχμάλωτο, γηγενή πολεμιστή από την κατακτημένη Βρετανία, που ο Καίσαρ τον ξεδιάλεξε από την πολεμική λεία, όταν κυρίεψε το νησί, και τον πήρε στην υπηρεσία του. Ο Βρετανός, ντυμένος με σκούρα μπλε αμφίεση, με πυρόξανθα μουστάκια και φαβορίτες που συμπλέκονται μεταξύ τους, όπως στα πορτρέτα των Εγγλέζων λόρδων του δέκατου ένατου αιώνα, επιδεικνύει τυπικό βρετανικό φλέγμα και άψογη συμπεριφορά τζέντλεμαν της βικτωριανής εποχής. Είναι ο κωμικός τρόπος του Σω για να σατιρίσει, μάλλον καλοπροαίρετα και δίχως πολλή οξύτητα, τις κοινωνικές συμβάσεις και τις προκαταλήψεις των συγκαιρινών του. Αν όμως η δραματική αφήγηση συνίσταται από ιστορικά περιστατικά, αυτό δεν σημαίνει πως ο Σω δημιούργησε αμιγώς ιστορική λογοτεχνία με στόχο την καλλιτεχνική ανάπλαση του παρελθόντος, όπως τα μυθιστορήματα του Ουώλτερ Σκοτ ή οι πιο προσεγμένες τηλεοπτικές σειρές και ταινίες εποχής. Το πρότυπο του Σω είναι μάλλον τα ιστορικά δράματα του Σαίξπηρ, ρωμαϊκά ή επικεντρωμένα στη μεσαιωνική Αγγλία: στα έργα αυτά, όπως και στον Σω, το υλικό της Ιστορίας χρησιμεύει ως πρόσχημα προκειμένου να διερευνηθούν πολιτικά, φιλοσοφικά ή υπαρξιακά προβλήματα της εποχής του ποιητή ή ευρύτερα της πανανθρώπινης εμπειρίας. Η συμπαράταξη όσο και αντιπαράθεση του Σω με τον Σαίξπηρ είναι εμφανής, ιδίως όταν ο Ιρλανδός δραματουργός ισχυρίζεται στον πρόλογό του, με γερή δόση αυτοσαρκασμού, ότι ξεπέρασε και βελτίωσε τον μεγάλο βάρδο όσον αφορά τη θεατρική προσωπογραφία του Καίσαρα. Το Καίσαρ και Κλεοπάτρα μπορεί να διαβαστεί σαν προϊστόρημα (prequel) των δύο κορυφαίων ρωμαϊκών τραγωδιών του Σαίξπηρ, Ιούλιος Καίσαρ και Αντώνιος και Κλεοπάτρα. Από την άποψη της πλοκής, της δραματουργίας και της ανάπλασης των χαρακτήρων είναι έργο οιονεί σαιξπηρικό – έστω και αν η γραφή και το ύφος ανήκουν σε άλλη παράδοση και απηχούν μάλλον τη σπινθηροβόλα ευφυολογία του Όσκαρ Ουάιλντ. Ο Καίσαρ είναι μία από τις πιο ζωντανές και αξιομνημόνευτες μορφές σε όλη τη θεατρική δημιουργία του Μπέρναρντ Σω· διόλου τυχαία κέρδισε τον θαυμασμό του Τσέστερτον, του Μπόρχες και του Έρικ Μπέντλεϋ. Συνδυάζει την πολιτική οξύνοια και τη φιλοσοφημένη θεώρηση του είναι με φλεγματικό χιούμορ και αναζωογονητικό κυνισμό, που είναι εντούτοις ολότελα απαλλαγμένος από πικρία και μοχθηρία. Είναι απολύτως προσγειωμένος και ρεαλιστής στην εκτίμηση των καταστάσεων, αδίστακτος όταν χρειάζεται να πάρει αποφάσεις για κάποιον στρατηγικό στόχο, και συγχρόνως αθώος και καλόκαρδος σαν παιδί. Ο Καίσαρ περιεργάζεται τα πάντα με την αγνή περιέργεια του έξυπνου αγοριού που παρατηρεί τον γύρω κόσμο. Καθετί καινούργιο και άγνωστο, κάθε πρωτόγνωρη εμπειρία τού εξάπτει το ενδιαφέρον, ακόμη και τον ενθουσιασμό, καθότι ο ίδιος κουβαλάει μέσα του την αριστοτελική όρεξη του ειδέναι. Ο Βρετανός γραμματέας του τον ψέγει για ελαφρότητα και επιπολαιότητα, επειδή ο Καίσαρ, τάχα, δεν παίρνει τη ζωή στα σοβαρά και δεν συμπεριφέρεται σύμφωνα με τους τυπολατρικούς κανόνες των καλοαναθρεμμένων Βρετανών. Όμως ο Καίσαρ είναι εκ πεποιθήσεως αντισυμβατικός και αδιαφορεί για τα κατά συνθήκην ψεύδη και τους τύπους του κόσμου. Μέσα στην καρδιά αυτού του Καίσαρα σιγοκαίει η φλόγα του εξερευνητή, το πάθος να φτάσει ώς τα πέρατα της γης και να γνωρίσει τα κρυμμένα θαύματά τους. Μοιάζει σε τούτο με τον Μεγαλέξανδρο των μεταγενέστερων και μεσαιωνικών ρομάντζων, ο οποίος διακατέχεται παρομοίως από τον άσβεστο πόθο των ανακαλύψεων. Ο Καίσαρ οδοιπόρησε μέχρι τη Βρετανία, τη χώρα των μύθων και των ονείρων, την έσχατη νήσο της Δύσης μέσα στον ωκεανό που περιβάλλει την υδρόγειο, μόνο και μόνο για να βρει τα πολυθρύλητα βρετανικά μαργαριτάρια. Ονειροπολεί με την Κλεοπάτρα ότι θα αναπλεύσουν τον Νείλο έως τις πηγές του και θα ιδρύσουν ένα νέο βασίλειο στα ενδότερα της Αφρικής, στην καρδιά της άγνωστης ηπείρου, καταμεσής στις χώρες του μυστηρίου. Δεν έχει διάθεση να επιστρέψει στη Ρώμη, όπου κάθε μέρα θα μοιάζει με την προηγούμενη, και ο ίδιος δεν θα έχει άλλη προσδοκία παρά να γερνάει βαθμιαία ανάμεσα σε παλιές συνήθειες και πράγματα γνωστά. Θα προτιμούσε να γυρίζει αενάως τον κόσμο και να εξερευνά. Ο Καίσαρ του Σω έγινε κατακτητής από επιθυμία για γνώση και από το ένστικτο του ταξιδευτή. Μέσα στην ψυχή του συμπλέκονται ο Μεγαλέξανδρος με τον Οδυσσέα. Συγχρόνως, ο Καίσαρ διακρίνεται από ισχυρότατη πολιτική διάνοια, απόλυτο πραγματισμό και έξοχες ικανότητες διοίκησης. Δεν είναι φιλόδοξος (σε αντίθεση με τον ήρωα του Σαίξπηρ), δεν επιδιώκει την εξουσία ούτε απολαμβάνει να δίνει διαταγές και να ορίζει τις τύχες των ανθρώπων. Η διακυβέρνηση της υφηλίου είναι για αυτόν απλώς μια σκληρή και κοπιαστική δουλειά, που έχει χρέος να την κάνει διότι είναι ο καλύτερος επαγγελματίας στο συγκεκριμένο πεδίο. Η πορεία της Ιστορίας, στην παρούσα φάση των γεγονότων, έχει φέρει τη Ρώμη ούτως ή άλλως στο απόγειο της παγκόσμιας κυριαρχίας και της έχει χαρίσει όλα τα εχέγγυα της κοσμοκράτειρας δύναμης. Ο Καίσαρ βλέπει το θέμα εντελώς πρακτικά και χρησιμοθηρικά: η Ρώμη θα παίρνει τα καλύτερα στοιχεία του πνεύματος και της καλλιτεχνικής παραγωγής των διαφόρων υποτελών λαών, και σε αντάλλαγμα θα εξάγει σε αυτούς την τέχνη της ειρήνης, της διοίκησης και του πανανθρώπινου πολιτισμού. Σήμερα αυτό θα βαφτιζόταν αποικιοκρατία, αλλά για τον Καίσαρα (και για τους Ευρωπαίους συγκαιρινούς του Σω) ήταν αποικιοκρατία προς όφελος των κατακτημένων: εκείνοι θα απολαύσουν τα πλεονεκτήματα της στιβαρής οργάνωσης του κράτους και της ευνομούμενης διαβίωσης, σε αντάλλαγμα «για μερικά καλλιτεχνικά μπιχλιμπίδια», όπως τα αποκαλεί ο Καίσαρ. Κοντολογίς, η ανθρωπότητα έχει ανάγκη τη ρωμαϊκή εξουσία, διότι μόνο αυτή εξασφαλίζει την παγκόσμια τάξη και την αρμονική συμβίωση των λαών σε μακρά κλίμακα και διεθνή προοπτική. Και ο Καίσαρ είναι ο πιο κατάλληλος για να διαχειριστεί την καθολική εξουσία, χάρη στην πολιτική ιδιοφυία του και στην αδιαφορία του για τις τιμές και τα προνόμια. Η επίγνωση της παραπάνω αποστολής προικίζει τον Καίσαρα με γερά εμπεδωμένη αίσθηση του καθήκοντος, η οποία συνιστά τον βαθύτερο πυρήνα της σοβαρότητας και του ήθους του, κάτω από την επιφανειακή του ελαφρότητα και τον δροσερό αντισυμβατικό κυνισμό του. Όταν ο Καίσαρ έχει δουλειά, κανένας περισπασμός δεν τον μετακινεί από τον σκοπό του. Τη νεαρή Κλεοπάτρα, που θέλει να πιάσει μαζί του ψιλή κουβέντα με χαριεντισμούς και γαλιφιές, την παραμερίζει χωρίς περιστροφές: «Όχι τώρα, καλή μου· έχω δουλειά να κάνω». Το ίδιο απότομα τής φέρεται όταν οργανώνει την πολιορκία και παρατάσσει τις λεγεώνες του για μάχη: «Δεν υπάρχει ούτε ένας ανάμεσα στους άντρες μου που να μην θεωρώ το χέρι του πολυτιμότερο από το κεφαλάκι σου... Καημένο μου κορίτσι, η ζωή σου εδώ πέρα λίγη σημασία έχει για οποιονδήποτε, εκτός από σένα την ίδια». Η κλασική ιστορία αγάπης μεταξύ της Κλεοπάτρας και του Καίσαρα δεν έχει θέση στο δράμα αυτό. Η σχέση τους και ο γιος τους ο Καισαρίων δεν αναφέρονται καθόλου. Ο Σω, φανατικός πολέμιος του αισθηματισμού και του γλυκανάλατου ρομαντισμού των Βικτωριανών, σαρκάζει την ιδέα του εξιδανικευμένου έρωτα και την ανάγει σε υποκριτική αυταπάτη και μασκάρεμα των γενετήσιων ενστίκτων. Στην κωμωδία του η Κλεοπάτρα είναι μια ελαφρόμυαλη παιδούλα δεκαέξι χρονών, ενώ ο πενηντάρης Καίσαρ μοιάζει στα μάτια της τόσο παλιός όσο και το άγαλμα της Σφίγγας. Ο Ρωμαίος στρατηλάτης δεν ξεπλανεύεται από τη νεαρή εξωτική βασίλισσα. Εκείνο που θέλει είναι να την διδάξει, να την κάνει να ωριμάσει, να την προετοιμάσει για το δύσκολο έργο της βασιλείας για το οποίο την προόρισε η μοίρα. Στο ξεκίνημα του έργου την αντιμετωπίζει σαν άμυαλο και φοβισμένο σχολιαρόπαιδο. Σιγά-σιγά την εκπαιδεύει, ώστε να αρχίσει εκείνη να καταλαβαίνει τους μηχανισμούς της πολιτικής, να επιδεικνύει την πυγμή που αρμόζει στη βασιλική της θέση, να γίνει αντάξια του θρόνου. Ο Καίσαρ μοιάζει, από αυτήν την άποψη, με τον άλλο διάσημο ήρωα του Σω, τον καθηγητή Χένρυ Χίγκινς του Πυγμαλίωνα, ο οποίος αναλαμβάνει να μορφώσει τη μικρή αγράμματη ανθοπώλισσα και να την μετατρέψει σε αριστοκρατική δεσποσύνη. Η δολοφονία του Καίσαρα. Σχέδιο του Λουί Ερσάν (1787-1860). Κρατικό Μουσείο (Rijksmuseum), Άμστερνταμ. Το πιο χαρακτηριστικό σημάδι της μεγαλοσύνης του Καίσαρα είναι η αταραξία της ψυχής του, η θωράκισή του ενάντια στα πιο βίαια και ζοφερά ανθρώπινα πάθη. Μέσα του δεν έχει στάλα οργής, μνησικακίας ή μίσους, ούτε καν προς τους εχθρούς του και όσους επιδιώκουν να τον καταστρέψουν. Το θεωρεί απολύτως εύλογο να επιζητούν οι αντίπαλοί του να τον προδώσουν και να τον εξολοθρεύσουν: τούτο αποτελεί κάτι σαν φυσικό φαινόμενο, και δεν μπορεί να κρατήσει κακία απέναντί του, όπως δεν θα είχε νόημα να μέμφεται τον άνεμο που τον παγώνει, ή τη νύχτα όταν τον κάνει να σκοντάψει στο σκοτάδι. Όταν του φέρνουν έναν σάκο γεμάτο με τη μυστική αλληλογραφία των κρυφών εχθρών του, τον πετάει στη θάλασσα χωρίς να τον ανοίξει: «Τι; Να σπαταλήσω τα επόμενα δυο-τρία χρόνια της ζωής μου για να προγράφω και να καταδικάζω ανθρώπους που ευχαρίστως θα γίνουν φίλοι μου, όταν θα έχω αποδείξει πως η φιλία μου αξίζει πιο πολλά από εκείνην του Πομπήιου; Δεν είμαι μπουλντόγκ, να πηγαίνω γυρεύοντας για καυγάδες μόνο και μόνο για να δείξω πόσο σφιχτά είναι τα σαγόνια μου». Από την άλλη πλευρά, αυτή η υπεράνθρωπη ψυχική κράση καθιστά τον Καίσαρα ακόμη πιο επικίνδυνο για τους ανταγωνιστές του. Ο μεγάλος άνδρας δεν ενεργεί εν θερμώ, δεν παρασύρεται από συναισθήματα, αλλά είναι ικανός να θυσιάσει ζωές με την πιο ψυχρή λογική, όταν το απαιτούν το ευρύτερο σχέδιο και η ιστορική σκοπιμότητα. Παραδέχεται με θλίψη ότι διέταξε να εκτελεστεί ο Βερκιγγετόριξ, ο γενναίος αρχηγός των Γαλατών, ως συνετό και αναγκαίο μέτρο για την προστασία της κοινοπολιτείας. Στέλνει στον χαμό τον νεαρό Πτολεμαίο και τους συμβούλους του, που παγιδεύονται και πνίγονται στη ναυμαχία του Νείλου. Απέναντι στον δικό του θάνατο, ο Καίσαρ δείχνει την ίδια γαλήνια στωικότητα. «Στον δρόμο του γυρισμού», επισημαίνει, «θα ολοκληρώσω το έργο της ζωής μου, και τότε πια θα έχω ζήσει αρκετά. Επιπλέον, δεν μου άρεσε ποτέ η ιδέα να αργοπεθαίνω. Προτιμώ να με σκοτώσουν». Όταν σαλπάρει από την Αλεξάνδρεια με το πλοίο του, στο φινάλε του δράματος, για να επιστρέψει στη Ρώμη, αισθανόμαστε ότι ξέρει τι τον περιμένει τόσο καλά όσο το γνωρίζουμε και εμείς οι καλοδιαβασμένοι θεατές. Προπάντων, ο Καίσαρ του Σω είναι προικισμένος με έξοχο χιούμορ, ευθύβολο, πνευματώδες και ευφυέστατο. Διαβλέπει τα κρυφά κίνητρα των άλλων, την υποκρισία του κόσμου και τα αληθινά αίτια των πραγμάτων, και τα φωτίζει με λαμπρές ειρωνείες και παραδοξολογίες, οι οποίες στοχεύουν αιχμηρά την καρδιά της αλήθειας. Ξεστομίζει τις πιο σπινθηροβόλες ατάκες του κειμένου, σαν σαιξπηρικός Τρελός ή σαν πρωταγωνιστής σε κωμωδία του Ουάιλντ. «Η φορολογία είναι η βασική ασχολία όποιου κατακτά τον κόσμο». «Πήγαινε, Πτολεμαίε: πάντα να δέχεσαι έναν θρόνο, όταν σου τον προσφέρουν». «Πίστεψέ με, ο Καίσαρ δεν είναι καισαρικός. Αν η Ρώμη ήταν πραγματική δημοκρατία, εγώ θα ήμουν ο πιο ένθερμος δημοκράτης». Και για αποκορύφωμα, ο διάλογός του με τον λόγιο Θεόδοτο, την ώρα που καίγεται η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας: ΘΕΟΔ.: Καίσαρ, μία φορά κάθε δέκα γενιές ο κόσμος αποκτάει ένα αθάνατο βιβλίο! ΚΑΙΣΑΡ: Αν δεν ήταν γεμάτο κολακείες για την ανθρωπότητα, θα έβαζαν τον δήμιο να το κάψει. ΘΕΟΔ.: Χωρίς την Ιστορία, ο θάνατος θα σε ξαπλώσει χάμω πλάι στον τελευταίο των στρατιωτών σου. ΚΑΙΣΑΡ: Ο θάνατος θα το κάνει αυτό ούτως ή άλλως. Και πού θα βρω καλύτερο τάφο; ΘΕΟΔ.: Εδώ πέρα καίγεται η μνήμη της ανθρωπότητας! ΚΑΙΣΑΡ: Μνήμη γεμάτη ντροπές. Άσε την να καεί. ΘΕΟΔ.: Θέλεις να καταστρέψεις το παρελθόν; ΚΑΙΣΑΡ: Ναι, και να χτίσω το μέλλον με τα συντρίμμια του. Δεν είναι περίεργο που ο Καίσαρ εξάπτει τόσο έντονα τη γραφίδα των ποιητών και τη φαντασία των αναγνωστών τους. Ο ίδιος ήταν επίσης ικανός μάστορας της γραφής και χειριστής του έντεχνου λόγου. Ακόμη και τα περίφημα αποφθέγματά του, που εκφωνήθηκαν στις κρίσιμες στιγμές της σταδιοδρομίας του –από το «Ήλθον, είδον, ενίκησα» της εκστρατείας του Πόντου έως το «Ο κύβος ερρίφθη» του Ρουβίκωνα, από το αμφίσημο «Η σύζυγος του Καίσαρα πρέπει να είναι υπεράνω υποψίας» μέχρι το ακροτελεύτιο «Και συ, τέκνον;»– είναι λαμπρά επιγράμματα φορτισμένα με ποιητική δύναμη, από τους πιο αξιομνημόνευτους στίχους στο έμμετρο δράμα της Ιστορίας. Η λογοτεχνική παράδοση των αιώνων, από τον Δάντη μέχρι τον Σαίξπηρ και τον Σω, εμπλούτισε το ρεπερτόριο των ρήσεων του Καίσαρα με πρόσθετα διαμάντια του λόγου, επινοημένα από τους ίδιους τους ποιητές και τοποθετημένα στα αθάνατα χείλη του. Ας μας επιτραπεί να συμπληρώσουμε εδώ έναν μικρό επίλογο, όπου θα φανταστούμε μια εναλλακτική εκδοχή της τραγικής αναμέτρησης ανάμεσα στον Καίσαρα και στον αγαπημένο δολοφόνο του, τον Βρούτο. Χτυπημένος με αλλεπάλληλες μαχαιριές από τους έξι συνωμότες, ο Καίσαρ τρέκλισε αιμόφυρτος για να αναζητήσει καταφύγιο κάτω από τη στοά του Καπιτωλίου. Εκεί βρήκε μπροστά του τον έβδομο, τον Βρούτο, που κρατούσε και αυτός γυμνό το ξίφος του και το έτεινε απειλητικά. Ο Καίσαρ έμεινε έκπληκτος: «Και συ, Βρούτε;», ψιθύρισε, πιο πολύ στον εαυτό του παρά προς τον άλλον. «Να με συγχωρείς, Καίσαρ», αποκρίθηκε στεγνά ο Βρούτος, «δεν είναι προσωπικό. Πρέπει να σε θανατώσουμε για να ζήσει η δημοκρατία. Είμαι αναγκασμένος να σε σκοτώσω, για μια ιδέα». Ο Καίσαρ μάζεψε τις δυνάμεις του και φώναξε: «Ω Βρούτε, Βρούτε, πόσο εύκολα σκοτώνουν οι ιδέες, και πόσο δύσκολα σκοτώνονται! Μα ας είναι, κάνε μου μια χάρη τώρα. Οι σύντροφοί σου, βλέπεις, με λάβωσαν από όλες τις μεριές, αιμορραγώ και πονάω παντού. Μπήξε το σπαθί σου γρήγορα στο στήθος μου, για να τελειώνω μιαν ώρα αρχύτερα». «Θα το κάνω, Καίσαρ», είπε ο Βρούτος και ετοιμάστηκε να καταφέρει το τελικό πλήγμα. «Σε ευχαριστώ, Βρούτε, φίλε μου. Πάντοτε ήξερες να βρίσκεις τον δρόμο κατευθείαν στην καρδιά μου».

Ο Καίσαρ στην ποίηση και στη σκηνή

Σύνδεση