Η τραγική και μεγάλη Μαρία

Αλέξανδρου Αντωνόπουλου, Μιχάλη Ρέππα, Μην ενοχλείτε τη Μις Κάλλας, Ψυχογιός, Αθήνα 2021, σελ. 256 Υπάρχει κανείς που να μην έχει τουλάχιστον ακούσει για την Μαρία Κάλλας; Τουλάχιστον στον κόσμο των απανταχού φίλων της όπερας και σίγουρα στον ελληνικό χώρο, η Μαρία Καλογεροπούλου υπήρξε λαμπρό αστέρι, που για μεν τους οπερόφιλους ήταν αξεπέραστη αοιδός, καλλιτέχνις, και ερμηνεύτρια των έργων της ρομαντικής όπερας, για δε τους Έλληνες σύμβολο εθνικής υπερηφάνειας. Αμέτρητα βιβλία και δοκίμια έχουν γραφτεί γι’ αυτήν, άφθονες ηχογραφήσεις και μαγνητοσκοπήσεις των εκτελέσεών της υπάρχουν, και αρκετά κινηματογραφικά έργα έχουν γυριστεί για την πολυτάραχη και σχετικά σύντομη ζωή της. Το πρόσφατο πόνημα του Αλέξανδρου Αντωνόπουλου και Μιχάλη Ρέππα προσθέτει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον και καλογραμμένο κείμενο στην Κ(αλ)λασική βιβλιογραφία για την Ντίβα της όπερας που της απονεμήθηκε διεθνώς το ψευδώνυμο La Divina (ήτοι «η ουράνια», ή «η θεϊκή», ή «θεία»). Ο λόγος είναι ότι ο Αντωνόπουλος, εγγόνι της Κατίνας Παξινού και του Αλέξη Μινωτή, είχε την ευκαιρία να γνωρίσει την Μαρία σε περιστάσεις και πλαίσια οικειότητας από μικρό παιδί και να είναι μάρτυς σχολίων για αυτήν από πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ζωή της και ήσαν ενήμεροι λεπτομερειών που ήσαν εν πολλοίς άγνωστες στο ευρύ παγκόσμιο κοινό. Ο δε Ρέππας έχει στο ενεργητικό του πλούσιο συγγραφικό έργο και γνώση του καλλιτεχνικού κόσμου. Και είναι αμφότεροι Έλληνες, πράγμα που προσθέτει ενα στοιχείο κατανόησης της σύνθετης προσωπικότητας της Κάλλας που ίσως είναι δύσκολο να σταθμιστεί. Το βιβλίο έχει ένα ιδαίτερο χαρακτηριστικό. Είναι μία μυθιστορηματική αφήγηση της ζωής της μεγάλης αοιδού και συνάμα τραγικής γυναίκας. Προσφέρει, κυρίως στους φίλους της όπερας (και όχι μόνον), μία σημαντική συμβολή για την εκτίμηση μιας ζωής που «σημάδεψε» τον εικοστό αιώνα. Η αφήγηση παραμένει πιστή στα γεγονότα και τις λεπτομέρειες, αλλά προσθέτει και μερικά στοιχεία φαντασίας για περιπτώσεις στις οποίες υπάρχουν αμφιβολίες. Αυτό όμως ουδόλως μειώνει το ενδιαφέρον και την χρησιμότητα του κειμένου. Τουναντίον, αυξάνει και επιτείνει την αξία του. Ο Αντωνόπουλος πρωτοσυνάντησε την Κάλλας το 1958, όταν αυτή ήταν 35 ετών και αυτός 11 και τελευταία το 1973 όταν αυτή ήταν 50 και αυτός 26. Αλλά και πριν και μετά την είχε «γνωρίσει» από τις συζητήσεις στο οικογενειακό περιβάλλον του και εκτιμήσει στην συνέχεια για το μεγαλείο της μελετώντας την μουσική προσφορά της. Η Μαρία (Άννα, Σοφία, Καικιλία) Καλογεροπούλου γεννήθηκε το 1923 στην Νέα Υόρκη αμέσως μετά την άφιξη της οικογένειας του πατέρα της Γιώργου που έφερε την οικογένειά του από τον Μελιγαλά της Μεσσηνίας στην Αμερική κυνηγώντας το άπιαστο όνειρο μιας καλύτερης ζωής. Είχε μαζί την σύζυγό του Λίτσα και την μεγαλύτερη κόρη του Υακίνθη, που γρήγορα έγινε Τζάκυ στην χώρα της απλούστευσης των ονομάτων. Ο Γιώργος ήταν ένας απλός, όμορφος, γυναικάς, και αγαθός μπαμπάς, αλλά η Λίτσα ήταν μία αδυσώπητη και φιλόδοξη μητέρα που είχε καταλυτικά καταστροφική επίδραση σε όλη την οικογένεια και, κυρίως, στην Μαρία. Το δώρο της μοναδικής φωνής και του καλλιτεχνικού ταλέντου με το οποίο ήταν προικισμένη η Μαρία ώθησαν την Λίτσα να την δει σαν μέσο για την δική της μεγαλοσύνη που κυνήγησε, αλλά χωρίς επιτυχία, σε όλη της την ζωή. Είχε ήδη αρχίσει από το 1934 να ονειρεύεται μια λαμπρή καριέρα για την κόρη της και την έσπρωχνε σε πρόωρες προσπάθειες φωνητικών διακρίσεων. Όμως τα χρόνια μετά την οικονομική κρίση του 1929 που δυσκόλεψε την ζωή στο Μανχάταν ανάγκασε την Λίτσα να επιστρέψει στην Αθήνα με τις δύο κόρες της αφήνοντας τον σύζυγο στην Νέα Υόρκη. Η προσγείωση και προσαρμογή στην προπολεμική Αθήνα ήταν δύσκολη για την Μαρία. Με το «σπρώξιμο» της μητέρας της, μπήκε πρόωρα στο Ωδείο και τραγούδησε για πρώτη φορά τον ρόλο της Σαντούτσας σε πλήρη μαθητική παράσταση της Καβαλλερία Ρουστικάνα του Μασκάνι. Ευτύχησε να έχει για δασκάλα την Ελβίρα ντε Χιντάλγκο, με την οποία ανέπτυξε μία στενή και μακρόχρονη σχέση αμοιβαίας αγάπης. Συνάντησε τον φθόνο των «συμμαθητριών» της στο Ωδείο και πέρασε με δυσκολία τα χρόνια της Κατοχής. Οπότε αναγκάστηκε το 1945 να φύγει από την Ελλάδα και να γυρίσει στον πατέρα της στην Νέα Υόρκη. Ήδη είχε αναδειχθεί σε αξιόλογη σοπράνο από παραστάσεις στην Αθήνα και κατάφερε σύντομα να πάρει προσφορά συμβολαίου από την Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης. Προς έκπληξη του πατέρα της και του κοινωνικού κύκλου της, η Μαρία ανακοίνωσε ότι απέρριψε την προσφορά γιατί της ζητούσαν να τραγουδήσει αγγλικά τους ρόλους της Τσο-τσο-Σαν από την Μπάτερφλαϋ και της Λεονόρας του Φιντέλιο. Όπως είπε, θεώρησε ότι ήταν πολύ χοντρή για να τραγουδήσει τον ρόλο της μικροκαμωμένης Γιαπωνεζούλας και ότι η σωστή απόδοση του Μπετόβεν στα αγγλικά ήταν αδύνατη. Η απόλυτη και αδιαπραγμάτευτη αυτή στάση της ήταν πρώιμο δείγμα της μετέπειτα καλλιτεχνικής, αλλά και κοινωνικής, φυσιογνωμίας και συμπεριφοράς της. Η Μαρία ούτε άσχημη ήταν, ούτε χοντρή, όπως διατείνονται μερικοί. Πάχυνε αρκετά μετά την άφιξή της στην Ελλάδα, αλλά στα χρόνια της Κατοχής έχασε βάρος, το οποίο ξαναπήρε στην Αμερική λόγω πολυφαγίας που μάλλον είχε αιτία την ένταση των πρώτων χρόνων της ανόδου της. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’50 αποφάσισε να λεπτύνει οριστικά, η καριέρα της εκτοξεύθηκε στα άστρα. Η όψη της Κάλλας είναι δύσκολο να περιγραφεί. Σε ηλικία 30 ετών είχε αποκτήσει μια κυριολεκτικά μαγνητική φυσιογνωμία. Τα μεγάλα και εκφραστικά μάτια της και η ανυπέρβλητη σκηνική παρουσία την οποία ήλεγχε με πληρότητα και μαεστρία δημιούργησαν τον θρύλο που κατέκτησε την υφήλιο. Αρκούσε να σηκώσει τα φρύδια της για να κυριαρχήσει στην σκηνή. Σαν Νόρμα (ο πιο εντυπωσιακός ρόλος της) άπλωνε τα δύο χέρια της σαν ιέρεια και εκμηδένιζε πλήρως το σκηνικό και το υπόλοιπο πλήθος των τραγουδιστών. Και βέβαια η φωνή της, παρά τα μερικά «ανορθόδοξα» χαρακτηριστικά της, βοηθούμενη και από το υποκριτικό ταλέντο της, ανέβασε τον πήχυ σε δυσθεόρατα και άπιαστα ύψη. Σε ένα από τα πρόσφατα φιλμ για την ζωή της (του Γάλλου Τομ Βολφ) παρουσιάζεται η Ντίβα στο ζενίθ της ακμής της να τραγουδάει την «Χαμπανέρα» από την Κάρμεν του Μπιζέ. Δεν υπάρχει άλλη εκτέλεση που να μπορεί να συγκριθεί μαζί της. Όχι μόνο φωνητικά (που σχεδόν «ξεπερνά» την τελειότητα), αλλά και εκφραστικά, φτάνει σε δυσθεόρατα ύψη. Η απόσταση αυτής της εκτέλεσης από οποιαδήποτε άλλη είναι τεράστια. Είχα την τύχη να δω την Κάλλας σε ζωντανή εμφάνιση μία και μόνο φορά όταν, μετά από απουσία αρκετών ετών, επανήλθε με τον Τζιουζέπε ντι Στέφανο σε μια παγκόσμια περιοδεία. Ήταν το 1974 στην Ουάσιγκτον. Όταν εμφανίστηκε στην σκηνή οι επευφημίες και τα χειροκροτήματα δεν έλεγαν να σταματήσουν. Η όψη της ήταν σαν ένα άγαλμα που ξεπερνούσε το ανθρώπινο μέτρο. Η φωνή της είχε πια καταρρεύσει. Αλλά η τεχνική της μαζί με την «παρουσία» της κατάφεραν να αναπληρώσουν το επίπονο κενό της χαμένης φωνής. Τα «χρυσά» χρόνια που το αστέρι της μεσουρανούσε ήσαν λίγα αλλά με «σεισμική» εμβέλεια. Διήρκεσαν από το 1952/53 μέχρι περίπου το 1958/59. Διθυραμβικές κριτικές, παγκόσμια φήμη, ανάσυρση ξεχασμένων οπερατικών έργων από την αφάνεια, αναβίωση του ενδιαφέροντος για τα αριστουργήματα του bel canto, θρυλικές και επεισοδιακές εμφανίσεις, καθιέρωσαν την Μαρία βασίλισσά της όπερας. Το παροιμιώδες «κερασάκι» στην τούρτα όμως ήταν η τρικυμιώδης προσωπική της ζωή. Πρώτα η εμφάνιση του Μίλτου Εμπειρίκου στην οικογένειά της. Ο Μίλτος είχε αναπτύξει σχέση με την αδελφή της, την «Τζάκυ», αλλά τα πράγματα δεν ήσαν ξεκάθαρα. Η οικονομική ενίσχυση του Μίλτου στην οικογένεια ήταν λυτρωτική στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Επίσης δεν είναι σίγουρο αν η Μαρία (που εμφανιζόταν για ένα διάστημα σε νυχτερινά κέντρα) είχε ή δεν είχε αναπτύξει άλλες ρομαντικές σχέσεις. Μετά όμως την επιστροφή της στην Αμερική, βρήκε τον Τζοβάννι Μπατίστα Μενεγκίνι, πάμπλουτο Ιταλό βιομήχανο, που της προσέφερε πλήρη οικονομική κάλυψη και έπαιξε ρόλο-κλειδί στις συνεννοήσεις της για συμβόλαια με τα Λυρικά θέατρα ανά τον κόσμο. Η Μαρία είχε ήδη αναπτύξει συμπάθεια προς κάθε τι ιταλικό και από τα χρόνια της Κατοχής αλλά και λόγω της τριβής με την ιταλική γλώσσα που δέσποζε στο ρεπερτόριό της. Ο γάμος της με τον Μενεγκίνι ήταν συμβατικός, χωρίς ίχνος συναισθήματος ή βαθύτερης έλξης. Παράλληλα, από την μεριά του Μενεγκίνι, το κύριο κίνητρο ήταν η οικονομική εκμετάλλευση του απίστευτου θησαυρού που έπεσε στα χέρια του. Της έδωσε φυσικά άπλετα ό,τι του ζητούσε, αλλά φρόντιζε να αποταμιεύει για τον εαυτό του την μερίδα του λέοντος. Τα χρόνια πέρασαν, η Κάλλας έγινε θρύλος, και η φήμη της την κατέστησε στην Ελλάδα εθνικό κεφάλαιο. Ξαφνικά, το 1959, έγινε η πρόσκληση στην μοιραία κρουαζιέρα του Αριστοτέλη Ωνάση. Προηγήθηκε η περίφημη παράσταση της Μήδειας του Κερουμπίνι στο Κόβεντ Γκάρντεν του Λονδίνου σε σκηνοθεσία Μινωτή με πρωταγωνίστρια την Κάλλας. Αποτέλεσε αυτή όχι μόνο μία συγκλονιστική καλλιτεχνική επιτυχία για την Μαρία αλλά και ΤΟ κοσμικό γεγονός της σεζόν. Εκείνα τα χρόνια όλοι οι glitterati του κόσμου αλληλοσυνδέονταν. Και ποιος δεν ήταν στο θέατρο την βραδιά της πρεμιέρας! Ανάμεσά τους φυσικά ήταν και ο «Αρίστος» που μόνο από όπερα δεν κάτεχε. Καταγοητεύτηκε από την παρουσία της Μαρίας και της έστειλε μετά την παράσταση ίσως την ακριβότερη ανθοδέσμη από τριαντάφυλλα που υπήρξε ποτέ. Και την προσκάλεσε σε κρουαζιέρα στο Αιγαίο με την «Χριστίνα», την θαλαμηγό στην οποία είχε δώσει το όνομα της κόρης του. Αυτό ήταν. Η έλξη ήταν ακαριαία και αμοιβαία. Μαζί με τον Τσώρτσιλ, τον Μενεγκίνι, και την κυρία Τίνα Ωνάση. Η κρουαζιέρα του αιώνος! Από κει και μετά άρχισε η κατρακύλα. Η Μαρία πάντοτε ήθελε μια σταθερή παραδοσιακή οικογένεια με σύζυγο και παιδιά. Ο Αρίστος μάλλον δεν ήξερε τι ήθελε. Απλά να νικήσει ήθελε· κατακτώντας μια trophy woman. Και οι δύο είχαν διαπιστώσει ότι ήταν τα πιο πασίγνωστα επιτυχημένα τέκνα της Ελλάδας. Αλλά η ζωή στην κορυφή δεν είναι εύκολη. Μάταια περίμενε η Κάλλας μια πρόταση γάμου. Η φωνή της την είχε πλέον φανερά εγκαταλείψει. Το ρολόι της ζωής έτρεχε. Ακόμα όμως ήταν περιζήτητη. Οι εμφανίσεις της ήσαν αραιότερες. Είχε προηγηθεί και ο χωρισμός (αλλά όχι διαζύγιο) με τον Μενεγκίνι. Και η ελπίδα να παντρευτεί τον Αρίστο παρέμενε ζωντανή. Το 1963 εμφανίστηκε στον ορίζοντα και η Προεδρική οικογένεια των Ηνωμένων Πολιτειών. Ευκαιρία για τον Ωνάση να βελτιώσει τις σχέσεις του με την Αμερική που δεν ήταν ποτέ καλές λόγω των χειρισμών του στην χρήση του στόλου του. Το ένα έφερε το άλλο και η αποδόμηση συνεχίστηκε. Ο Κέννεντυ δολοφονείται, η Χούντα των Συνταγματαρχών ανεβαίνει στην εξουσία στην Ελλάδα. Ο γιος του Ωνάση σκοτώνεται σε αεροπορικό δυστύχημα. Η υγεία του Αρίστου κλονίζεται. Η σχέση του με την Χούντα αποτελεί εμπόδιο στην σχέση του με τις κυβερνήσεις της μεταπολίτευσης. Η Μαρία ματαίως περιμένει και μαραζώνει. Η χαριστική βολή είναι ο γάμος του Αρίστου με την Τζάκυ Κέννεντυ που διαλύεται σε λιγότερο από ένα χρόνο. Τι μένει πλέον για την Μαρία; Ο Αρίστος σε κακό χάλι πάσχει από βαριά μυασθένεια. Η Κάλλας είναι πια αποτραβηγμένη από την κοινωνία. Ζει μόνη σε διαμέρισμα στο Παρίσι με την οικιακή βοηθό της και τον σωφέρ της. Ο Ωνάσης, πικρά μετανοημένος προσπαθεί να την επαναπροσεγγίσει. Αλλά το ποτήρι έχει πια ραγίσει. Η Μαρία δεν τον δέχεται. Ο Ωνάσης πεθαίνει το 1975. Και η Μαρία, σε ηλικία μόλις 53 χρονών, ένα πρωί σηκώνεται από το κρεβάτι και πέφτει νεκρή από ανακοπή, το 1977. Τι ειρωνεία της τύχης! Σαν να ξαναζούσε τον ρόλο της Βιολέτας από την Τραβιάτα του Βέρντι “Addio del passato” (Αντίο στο παρελθόν), ή της Μανόν Λεσκώ του Πουτσίνι “Sola, perduta, e abbandonata” (Μόνη, χαμένη, και εγκαταλελειμμένη) που ερμήνευσε άπειρες φορές μέχρι δακρύων. Αυτή ήταν η ιστορία της Κάλλας. Μία θυελώδης προσωπικότητα με αφοσίωση στην Τέχνη και με τεράστιο προσωπικό κόστος. Στα τελευταία της χρόνια, στις σπάνιες εμφανίσεις της, έδειχνε ξεκάθαρα ότι η Μαρία, και ο θρύλος της Κάλλας, ήταν δύο διαφορετικά πρόσωπα. Όταν συζητούσε για παραστάσεις στις οποίες πρωταγωνίστησε, αναφερόταν πλέον στον εαυτό της στο τρίτο πρόσωπο. Το βιβλίο των Αντωνόπουλου και Ρέππα τελειώνει σε συγκινητικό τόνο. Τι σημασία έχει, λένε, αν είχε σχέση με τον Ωνάση, ή αν αγαπούσε την μητέρα της, ή τι έκανε στην πολυτάραχη ζωή της; Ας την αφήσουμε ήσυχη. Ας μην γράφουμε ή ας μην ασχολούμαστε με αυτήν. Ας την αφήσουμε να τραγουδάει όπως τραγούδησε για μας σε όλη της την ζωή. Άλλο η Μαρία και άλλο η Κάλλας. Γι’ αυτό ας μην ενοχλούμε την Μις Κάλλας. Η σχέση της Μαρίας με την Ελλάδα ήταν περίπλοκη. Ποτέ δεν έπαψε να αισθάνεται Ελληνίδα. Εδώ άνθισε το ταλέντο της. Αλλά μεγάλωσε στην Αμερική. Έζησε πολλά χρόνια στην Ιταλία, και τελικά έμεινε μόνη στο Παρίσι. Μιλούσε άπταιστα Ελληνικά, Αγγλικά, Γαλλικά και Ιταλικά. Οι εμφανίσεις της στην Ελλάδα ήταν λίγες, αλλά επεισοδιακές. Πριν φύγει από την Ελλάδα το 1945, η Κάλλας είχε τραγουδήσει ποικίλα έργα και στο Θέατρο «Ολύμπια» και στο Αμφιθέατρο Ηρώδου του Αττικού στην σκιά της Ακρόπολης: από τον Πρωτομάστορα του Καλομοίρη μέχρι Βαγκνερικούς ρόλους. Μετά το μεσουράνημά της στην διεθνή σκηνή, είχε μία εμφάνιση στην Επίδαυρο τραγουδώντας Νόρμα το 1960 και άλλη μία το 1961 σαν Μήδεια. Είχε προηγηθεί και μια ματαίωση εμφάνισής της στο Φεστιβάλ Αθηνών το 1957. Οι παραστάσεις αυτές έμειναν στην Ιστορία, όχι μόνο για την μοναδικότητά τους από καλλιτεχνική άποψη, αλλά και σαν κοσμικά γεγονότα πρώτου μεγέθους. Η Κική Μορφονιού που τραγούδησε Ανταλτζίζα μαζί της στην περιβόητη παράσταση της Νόρμας, έγραψε συγκινητικά σημειώματα για το πόσο γενναιόδωρα της φέρθηκε. Όχι, η Κάλλας δεν ήταν ιδιότροπη ούτε ματαιόδοξη. Όπως είπαν επανειλημμένα όσοι την γνώρισαν, ο Τίτο Γκόμπι, ο Φράνκο Κορέλλι, ο Ντι Στέφανο, η Μονσεράτ Καμπαγιέ, η Τζόαν Σάδερλαντ, η Τζιολιέτα Σιμιονάτο, ο Πιερ-Πάολο Παζολίνι, ο Λουκίνο Βισκόντι, ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, και άπειροι άλλοι μεγάλοι καλλιτέχνες, η Κάλλας ήταν φορέας ενός υπεράνθρωπου ταλέντου στο οποίο αφιέρωσε την ζωή της ζημιώνοντας την ανθρώπινη πλευρά της. Ήταν η Ντιβίνα, η ανεπανάληπτη, η μοναδική. Γι’ αυτό, πράγματι, δεν πρέπει να ενοχλούμε την Μις Κάλλας. Απλά να την ακούμε να τραγουδάει. Σημ. Ευχαριστώ τον Κωστή Αιλιανό, πρέσβη επί τιμή, που μου γνώρισε αυτό το βιβλίο.

Η τραγική και μεγάλη Μαρία

Σύνδεση