Αφρική, το κέντρο της ιστορίας

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Στο Γεννημένοι στη μαυρότητα, ο Χάουαρντ Φρεντς επιχειρεί να αντιμετωπίσει τη «συμφωνία της διαγραφής» που έχει συσκοτίσει και αρνηθεί τη συμβολή της Αφρικής στον σύγχρονο κόσμο. Howard W. French, Born in Blackness: Africa, Africans, and the Making of the Modern World, 1471 to the Second World War [Γεννημένοι στη μαυρότητα: Η Αφρική, οι Αφρικανοί και η δημιουργία του σύγχρονου κόσμου, 1471 ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο], Liveright, σελ. 499 Ο Γ.Ε.Μ. Ντυ Μπουά, ο Αφροαμερικανός κοινωνιολόγος, ιστορικός και συνιδρυτής της Εθνικής Ένωσης για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ατόμων, αγαπούσε πολύ το λατινικό ρητό Semper novi quid ex Africa (Από την Αφρική έρχεται πάντα κάτι νέο). Παρότι ελληνικής προέλευσης [ἀεὶ Λιβύη φέρει τι καινόν], η φράση συνδέεται συχνότερα με τον Ρωμαίο φιλόσοφο Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, που τη συμπεριέλαβε στη Φυσική ιστορία του (77 ΚΕ). Για τον Πλίνιο, η Αφρική ήταν ένας τόπος παράξενων και ασυνήθιστων πλασμάτων. Για τον Ντυ Μπουά, ωστόσο, η ήπειρος ξεχώριζε περισσότερο για τη συμβολή της στην ανάπτυξη του ανθρώπου. «Είναι πιθανό να προήλθε από την Αφρική ο πρώτος πολιτισμός στον κόσμο» επέμενε. Από την έκδοση του The Negro το 1915 έως τον θάνατό του το 1963 στην Γκάνα –όπου εκπονούσε μια φιλόδοξη Αφρικανική Εγκυκλοπαίδεια– έγραφε ενάντια στην ιδέα της Αφρικής ως αυτό που ο Χέγκελ αποκαλούσε τόπο χωρίς ιστορία. Το εγχείρημα του Ντυ Μπουά ήταν διττό. Καταρχάς επεδίωκε να δείξει ότι η Αφρική είχε πράγματι ιστορία. Από τις «σκοτεινές και πιο απομακρυσμένες αχανείς δασικές εκτάσεις της προήλθε […] η πρώτη σφυρηλάτηση σιδήρου, και ξέρουμε ότι εκεί άνθισε η γεωργία και το εμπόριο όταν η Ευρώπη ήταν έρημος τόπος» έγραφε. Δεύτερον, στόχευε να εξηγήσει πώς διαγράφηκαν τα αφρικανικά επιτεύγματα από τις διεργασίες που παρήγαγαν την παγκόσμια κυριαρχία της Ευρώπης. Η απεικόνιση της Αφρικής ως τόπου χωρίς ιστορία αποτέλεσε προϊόν και όχι αιτία της υποδούλωσης και της αναγκαστικής μετανάστευσης 12 εκατομμυρίων Αφρικανών, και στη συνέχεια της αποικιοκρατικής κατάκτησης της ηπείρου. Στην πορεία αυτού του ιστορικού δράματος, υποστήριζε, το «“χρώμα” έγινε στην παγκόσμια σκέψη συνώνυμο της κατωτερότητας, το “Νέγρικος” έπαψε να γράφεται με κεφαλαίο, και η Αφρική έγινε μια ακόμη λέξη για την κτηνωδία και τη βαρβαρότητα». Αυτή η διττή επιδίωξη δεν συναντάται μόνο στον Ντυ Μπουά. Αρχής γενομένης από τον δέκατο ένατο αιώνα, Αφροαμερικανοί διανοούμενοι, κατανοώντας ότι το πολιτικό πεπρωμένο τους συνδεόταν με τις απεικονίσεις της Αφρικής, έγραψαν αντι-ιστορίες. Το έκαναν σε μυθοπλασία και ποίηση, από το Of One Blood [Ένα αίμα] της Πολίν Χόπκινκς (1902) ως το Heritage [Κληρονομιά] του Κάουντυ Κάλλεν (1925), χρησιμοποιώντας το αποικιοκρατικό είδος της ταξιδιωτικής πεζογραφίας, όπως στο Official Report of the Niger Valley Exploring Party [Επίσημη αναφορά της ομάδας εξερεύνησης της κοιλάδας του Νίγηρα] του Μάρτιν Ντιλέινυ (1861) και το African Journey [Αφρικανικό ταξίδι] της Εσλάντα Ρόμπεσον (1945), και καλύπτοντας τις πολιτικές εξελίξεις στην αφρικανική ήπειρο σε εφημερίδες σαν την Chicago Defender και την Pittsburgh Courier. Ακαδημαϊκές εκδόσεις όπως το Journal of Negro History [Περιοδικό Νέγρικης Ιστορίας] που ιδρύθηκε το 1916 από τον πρωτοπόρο Αφροαμερικανό ιστορικό Κάρτερ Γκ. Γούντσον, και Μαύρα ιδρύματα όπως το Πανεπιστήμιο Χάουαρντ, εκκόλαψαν το πεδίο των αφρικανικών σπουδών. Το πρώτο τεύχος του Journal περιείχε ένα άρθρο με τίτλο «Ο νους του Αφρικανού Νέγρου όπως αντικατοπτρίζεται στις παροιμίες του», που υποστήριζε ότι «μια βαθύτερη και πιο εκτεταμένη ανάγνωση» της λαϊκής παράδοσης «ενισχύει την πίστη μας στο αρχαίο ρητό “από την Αφρική έρχεται πάντα κάτι νέο”». Το Γεννημένοι στη μαυρότητα: Η Αφρική, οι Αφρικανοί και η δημιουργία του σύγχρονου κόσμου, 1471 ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο συνεχίζει αυτήν την πνευματική παράδοση. Ο Φρεντς, δοκίμια του οποίου εμφανίζονται συχνά σε αυτές τις σελίδες, είναι ο πρώην αρχισυντάκτης των New York Times για τη Δυτική και την Κεντρική Αφρική καθώς και για την Καραϊβική και την Κεντρική Αμερική. Στο Γεννημένοι στη μαυρότητα, αντλεί στοιχεία από τα ταξίδια του στην αφρικανική ήπειρο και τον ευρύτερο ατλαντικό κόσμο και από εκτεταμένη έρευνα σε πρωτογενείς πηγές και δευτερογενή γραμματεία για να ανασυστήσει τη θέση της Αφρικής στην ιστορία. Σε αντίθεση με τον Ντυ Μπουά, ο οποίος στο The World and Africa [Ο κόσμος και η Αφρική] (1947) υποστηρίζει ότι η αρχαία Αίγυπτος είναι το αφρικανικό λίκνο του ανθρώπινου πολιτισμού, ο Φρεντς ξεκινά από τον δέκατο πέμπτο αιώνα, όπου διαμορφώνονται νέοι δεσμοί μεταξύ Ευρώπης, Ασίας, Αφρικής και Αμερικής. Ενώ οι Ευρωπαίοι είναι συχνά οι πρωταγωνιστές σε αυτήν την ιστορία, το Γεννημένοι στη μαυρότητα προβάλλει τους Αφρικανούς και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού ως «κύριους διαμορφωτές». Πριν το διατλαντικό δουλεμπόριο, οι αφρικανικές κοινωνίες διαμόρφωσαν παγκόσμια εμπορικά δίκτυα με επίκεντρο τον χρυσό και απολάμβαναν πολιτική και οικονομική ισοτιμία με άλλα κράτη. Την εποχή του δουλεμπορίου, η αφρικανική εργασία είχε θεμελιώδη σημασία για την ανάπτυξη αποικιακών κοινωνιών στην Αμερική και την ευρύτερη παγκόσμια οικονομία. Κατόπιν, από τις βάναυσες συνθήκες της δουλοκτησίας, οι Αφρικανοί καθολίκευσαν την ιδέα της ανθρώπινης χειραφέτησης, μετέπλασαν τη Μαυρότητα ως πολιτική ταυτότητα, και έθεσαν τα θεμέλια του Παναφρικανισμού. Χάρτης του Ατλαντικού Ωκεανού που σχεδίασε το 1613 ο χαρτογράφος του Γαλλικού Βασιλικού Ναυτικού Πιερ ντε Βω στο λιμάνι της Χάβρης. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. Ο Φρεντς δεν γράφει μόνο για να αποκαταστήσει την ιστορία, αλλά και για να παρακινήσει τους αναγνώστες να κατανοήσουν πώς διαπλάστηκε ο κόσμος τους από τη συμβολή της Αφρικής. Το Γεννημένοι στη μαυρότητα ως εκ τούτου αποτελεί μια συμβολή σε έναν ευρύτερο διάλογο για την αποτίμηση του παρελθόντος. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι διαμάχες για τη δύσκολη ιστορία της χώρας –περιλαμβανομένων συζητήσεων για τα αγάλματα της Συνομοσπονδίας, το Πρότζεκτ 1619 των New York Times, και την ύλη των σχολικών μαθημάτων– έχουν αγγίξει παροξυσμική ένταση. Ο Φρεντς επιδιώκει να πυροδοτήσει μια εκ βάθρων αναθεώρηση του ποιοι είμαστε ως Αμερικανοί. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου γράφει: Πιστεύω ότι όσο πιο σύντομα πάψει η άρνηση σχετικά με τον μεγάλο και θεμελιώδη ρόλο που έπαιξε η δουλεία στη δημιουργία της αμερικανικής δύναμης και ευημερίας, τόσο καλύτερα θα μπορέσουν να κατανοήσουν οι Αμερικανοί ως λαός τον εαυτό τους και την αληθινή θέση της χώρας τους στην παγκόσμια ιστορία. Εντούτοις, η ιστορία που αφηγείται το Γεννημένοι στη μαυρότητα εμπεριέχει μαθήματα και για την Αφρική και την Ευρώπη. Ο Φρεντς απευθύνεται στους Αμερικανούς, όμως το βιβλίο του βλέπει την ιστορία της δουλείας και της φυλής στην Αμερική ως ένα επεισόδιο σε ένα παγκόσμιο δράμα. Από αυτήν την άποψη, το Γεννημένοι στη μαυρότητα αντισταθμίζει την τοπική οπτική του Πρότζεκτ 1619· αυτό που εκκινεί την ιστορία του δεν είναι η αποίκιση των ΗΠΑ και η άφιξη των Αφρικανών στις ακτές τους, αλλά τα μοιραία συναπαντήματα των Πορτογάλων εμπόρων και των αφρικανικών αυτοκρατοριών. Και αντί να επικεντρώνεται στον «ιδιάζοντα θεσμό» της αμερικανικής δουλείας, ο Φρεντς ακολουθεί τα χνάρια της ανάπτυξης της δουλείας των φυτειών από το νησί Σάο Τομέ ως την Καραϊβική και τη Βραζιλία προτού στραφεί στις ΗΠΑ. Η εστίαση στους δικούς μας εθνικούς μύθους αποκρύπτει τη διεθνή κλίμακα της δουλείας. Δίνει μια υπερβολικά απλοϊκή απάντηση στην ερώτηση: Τι θέλουμε να κάνει τώρα για μας η ιστορία; Για τον Ντυ Μπουά και τη γενιά του, οι ιστορικές αφηγήσεις που δικαίωναν τη Μαύρη αυτενέργεια επιστράτευαν το παρελθόν στην υπηρεσία της επανάστασης, χαράζοντας μια ευθεία γραμμή από την προτεραία κατάσταση στη μέλλουσα χειραφέτηση. Οι δικοί μας πόλεμοι της ιστορίας δεν μπορούν να προσφέρουν τέτοιες διαβεβαιώσεις. Όμως, παρουσιάζοντας τη θέση της Αφρικής στον κόσμο από τον δέκατο πέμπτο αιώνα ως το εικοστό με απτόητη, εξαιρετική λεπτομέρεια, το Γεννημένοι στη μαυρότητα προσφέρει έναν οδηγό για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα. Ο δέκατος πέμπτος αιώνας ήταν η Εποχή των Ανακαλύψεων. Στην τυπική αφήγηση της περιόδου, η Αφρική αποτελούσε πρωτίστως ένα εμπόδιο για τους Ευρωπαίους που αναζητούσαν εύκολη πρόσβαση στα μπαχαρικά και τα μετάξια της Ασίας – όπως για την αναζήτηση ενός δυτικού μονοπατιού προς την Ανατολή από τον Χριστόφορο Κολόμβο ή για τον περίπλου του Μπαρτολομέο Ντίαζ και του Βάσκο ντα Γκάμα. Σύμφωνα με αυτόν τον συλλογισμό, μόνο αργότερα έγινε σημαντική η Αφρική, ως προμηθεύτρια δούλων και των δύο φύλων που η εργασία τους συντηρούσε τις οικονομίες των φυτειών του Νέου Κόσμου. Δεν είναι έτσι, λέει ο Φρεντς. «Η πρώτη κινητήρια δύναμη για την Εποχή των Ανακαλύψεων δεν ήταν η λαχτάρα της Ευρώπης για δεσμούς με την Ασία», γράφει, «όπως τόσοι πολλοί διδαχτήκαμε στο δημοτικό, αλλά ο μακραίωνος πόθος της να σφυρηλατήσει εμπορικούς δεσμούς με τις θρυλικά πλούσιες Μαύρες κοινωνίες που ήταν κρυμμένες κάπου στην καρδιά της “πιο σκοτεινής” Δυτικής Αφρικής». Η ιστορία των Ίβηρων εξερευνητών ξεκινά στη Δυτική Ακτή της Αφρικής. Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για την Αμερική και την Ασία ήταν κατοπινή εξέλιξη. Για να κατανοήσουμε τον λόγο που η Πορτογαλία έβαλε στόχο τη Δυτική Αφρική, η οποία χαρακτηριζόταν «Νέος Κόσμος» πριν το 1492, ο Φρεντς αναδιοργανώνει ξανά τη συμβατική ιστορία. Αντί να ξεκινήσει από τις δυνάμεις που ωθούσαν την ευρωπαϊκή εξερεύνηση, ξεκινά από τις αυτοκρατορίες της Γκάνας, του Μάλι και των Σονγκάι. Η αρχαίες πόλεις της Δυτικής Αφρικής όπως η Τζενέ (στο σημερινό Μάλι) εντάσσονταν σε εκτεταμένους εμπορικούς δρόμους. (Για παράδειγμα, αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν ανακαλύψει γυάλινες χάντρες της περιοχής μέχρι και στην Κίνα των Χαν). Η σπουδαιότητα της περιοχής βασιζόταν στον χρυσό. Τον δέκατο αιώνα, η Αυτοκρατορία της Γκάνας έγινε γνωστή ως «χώρα του χρυσού» στη Μεσόγειο, επειδή ήλεγχε τα εμπορικά κέντρα στα οποία ανταλλασσόταν ο χρυσός από τον Νότο με αλάτι και άλλα αναγκαία αγαθά από τον Βορρά. Το Μάλι, που διαδέχτηκε την Γκάνα τον δέκατο τρίτο αιώνα, ήλεγχε τη συμβολή τριών σημαντικών ποτάμιων κοιλάδων –του Σενεγάλη, του Γκάμπια και του Νίγηρα– και τον δέκατο τέταρτο αιώνα εκτιμάται ότι ο πληθυσμός του είχε φτάσει τα 50 εκατομμύρια. Όπως η προκάτοχος και η διάδοχός του, η αυτοκρατορία των Σονγκάι, το Μάλι απέκτησε την εξουσία του με το εμπόριο χρυσού και σκλάβων, τους οποίους χρησιμοποιούσε ως εργάτες και επίσης πουλούσε στη Βόρεια Αφρική. Το 1324, ο Μάνσα Μούσα, ηγεμόνας του Μάλι, έφτασε στο Κάιρο με θεαματική ανοιχτοχεριά, επισφραγίζοντας τη σύνδεση του Μάλι με το χρυσάφι και τη δουλεία. Ο Μούσα ταξίδεψε με μια αντιπροσωπεία 60.000 ατόμων, που περιλάμβαναν δώδεκα χιλιάδες σκλάβους, καθένας από τους οποίους θρυλείται ότι μετέφερε μια βεντάλια φτιαγμένη από δύο κιλά χρυσό. (Οι καμήλες και τα άλογά του μετέφεραν επίσης εκατοντάδες κιλά χρυσόσκονη). Παρά το πόσο εντυπωσιακό ήταν το χρυσάφι, ο αριθμός των σκλάβων, γράφει ο Φρεντς, ήταν εκείνος που «ίσως ενίσχυσε τη φήμη της υποσαχάριας Αφρικής σε όλη την Εγγύς Ανατολή ως ανεξάντλητη πηγή Μαύρων σκλάβων ανδρών και γυναικών». Εδώ ο Φρεντς, όπως ο Ντυ Μπουά πριν από εκείνον, επιδιώκει να αντικρούσει την ιδέα ότι πρώτα οι Άραβες και κατόπιν οι Ευρωπαίοι, και όχι οι Αφρικανοί, ήταν εκείνοι που ενέταξαν την ήπειρο στα παγκόσμια εμπορικά δίκτυα. Όμως, ενώ συμμετέχει σε αυτό το εγχείρημα δικαίωσης, ο στόχος του Φρεντς είναι διαφορετικός. Υποστηρίζει ότι αν αναγνωρίσουμε τους περίπλοκους κρατικούς σχηματισμούς και τις παγκόσμιες διασυνδέσεις που χαρακτήριζαν τη Δυτική Αφρική τον δέκατο πέμπτο αιώνα, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη συνάντηση Ευρώπης και Αφρικής. Οι ανισότητες που μας είναι τόσο οικείες σήμερα δεν είναι προκαθορισμένες, επιμένει ο Φρεντς· δημιουργήθηκαν διά της εκμετάλλευσης και της απόσπασης που είναι εξίσου παλιές με τον σύγχρονο κόσμο. Η άφιξη του Μάνσα Μούσα στο Κάιρο προξένησε φρενήρεις προσπάθειες να εντοπιστεί και να κατανοηθεί καλύτερα το μυστηριώδες βασίλειό του και ο πλούτος του. Ένας από τους σημαντικότερους χάρτες του Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα που διασώζεται, ο Καταλανικός Άτλαντας του 1375, κατονομάζει το Μάλι και απεικονίζει τον βασιλιά του, γράφει ο Φρεντς, ως «ξεκάθαρα Μαύρο». Περιγράφεται ως «ηγεμόνας της γης των νέγρων της Γκίνεβα [Γκάνας]», της «πλουσιότερης και ευγενέστερης όλων αυτών των χωρών λόγω της αφθονίας του χρυσού που βγαίνει από τα εδάφη της». Η Μαυρότητά του, μολονότι απεικονίζεται εμφανώς, δεν απέτρεψε την ισοτιμία με τους Ευρωπαίους ηγεμόνες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1440, η Πορτογαλία έκανε σποραδικά επιδρομές στην αφρικανική ακτή για σκλάβους ώστε να αντισταθμίσει το κόστος της αναζήτησης χρυσού. Το 1448, ο πρίγκιπας Ερρίκος έβαλε τέλος σε αυτήν την πρακτική με σκοπό να εδραιώσει διπλωματικές σχέσεις με τους Αφρικανούς ηγεμόνες. «Μολονότι σπάνια ακούει κανείς γι’ αυτό» γράφει ο Φρεντς, «η αμοιβαία αναγνώριση κυριαρχίας και το πλήρες και περίπλοκο εύρος της πολιτικής διπλωματίας […] θα κυριαρχούσε στις ευρωπαϊκές σχέσεις με την υποσαχάρια Αφρική μέχρι τον δέκατο έβδομο αιώνα και αργότερα». Οι σχέσεις αυτές, συνεχίζει, «περιλάμβαναν την αποστολή πρεσβευτών, τη δημιουργία συμμαχιών, επίσημων εμπορικών διακανονισμών, ακόμη και συνθηκών». Το χρυσάφι από τη Δυτική Αφρική αύξησε τα διαθέσιμα κεφάλαια για νέες επενδύσεις στην Ιβηρική Χερσόνησο και οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου χρυσού νομίσματος. Οι εξελίξεις αυτές έδωσαν ώθηση στον εξαστισμό και την κοινωνική κινητικότητα σε όλη την Ευρώπη. Το μονοπώλιο της Πορτογαλίας στο εμπόριο χρυσού στη Χρυσή Ακτή ώθησε την Ισπανία προς δυσμάς από τα Κανάρια Νησιά σε αναζήτηση χρυσού και αργύρου. Το 1494, η Συνθήκη της Tορντεσίλιας χώρισε τα νεοανακαλυφθέντα εδάφη της Αφρικής και της Αμερικής μεταξύ Ισπανίας και Πορτογαλίας· η Ισπανία πήρε όλα τα εδάφη που βρίσκονταν πάνω από 370 λεύγες δυτικά των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου εκτός από την πορτογαλική Βραζιλία, και η Πορτογαλία τα πάντα στα ανατολικά. Ως εκ τούτου, η Πορτογαλία παρέδωσε τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους του Νέου Κόσμου. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι αυτό έθεσε την Πορτογαλία σε μειονεκτική θέση, όμως ο Φρεντς γράφει ότι «οι Πορτογάλοι σαφώς δεν βίωσαν τις ανακαλύψεις εκείνης περιόδου με αυτόν τον τρόπο». Έχοντας εξασφαλίσει τον έλεγχο του εμπορικού κέντρου της Ελμίνας στη σημερινή Γκάνα, ο Ιωάννης Β΄ της Πορτογαλίας «άρχισε να χαρακτηρίζει τη Δυτική Αφρική “Κύρια Πορτογαλία” και να προσθέτει περήφανα το Άρχοντας της Γουινέας στους άλλους τίτλους του». Το εμπόριο χρυσού εγκαινίασε μια εποχή μείζονος οικονομικής διεύρυνσης. Όμως τα χρυσάφια δεν συγκρίνονταν με αυτό που επεφύλασσε το μέλλον, όταν το πολυτιμότερο αγαθό που πρόσφερε η Αφρική ήταν οι άνθρωποι. Η μετάβαση, σε μια περίοδο κατά την οποία το δουλεμπόριο κυριαρχούσε στις σχέσεις Ευρώπης και Αφρικής, ήταν αργή αλλά βαρυσήμαντη. Ξεκίνησε όταν οι Πορτογάλοι μπήκαν στο διαφρικανικό εμπόριο ανθρώπων, αγοράζοντας δούλους από παρακάτω στην ακτή του Μπενίν για να τους ανταλλάξουν στις κοινότητες των Άκαν με χρυσάφι. Η δουλεία τροφοδοτούσε τους Άκαν με εργάτες για τη γεωργία, τα δημόσια έργα και τον στρατό. Συνήθως αφομοιώνονταν μέσω της χειραφέτησης και του γάμου ως στρατηγική διεύρυνσης του πληθυσμού. Πριν την εισαγωγή των ινδικών υφασμάτων στην αφρικανική αγορά, τα αγαθά που πρόσφεραν οι Πορτογάλοι δεν ήταν επιθυμητά από τους Άκαν· ήθελαν μόνο σκλάβους. Ο ηγεμόνας του Μπενίν σύντομα έδωσε τέλος στην πρακτική της πώλησης αιχμαλώτων πολέμου στους Ευρωπαίους, φοβούμενος ωστόσο ότι η εξουσία του θα διαβρωνόταν βαθμιαία από την απώλεια ανθρώπων. Αυτή η απόφαση, και η στροφή της Πορτογαλίας στην αποίκιση του νησιού Σάο Τομέ, συνέβαλαν στην ανάδυση του διατλαντικού δουλεμπορίου. Ο Φρεντς υποστηρίζει πως αν το εμπορικό κέντρο της Ελμίνας «ως αγοραστής σκλάβων από άλλα μέρη της Αφρικής» ή «σημαντικό ως καταλύτης για το δουλεμπόριο στον Ατλαντικό», το Σάο Τομέ «αξίζει την ίδια, αν και ξεχωριστή δόξα – ή όνειδος». Στο Σάο Τομέ γεννήθηκε η σύγχρονη φυτεία ζαχαροκάλαμου. Η παραγωγή ζάχαρης σε μεγάλη κλίμακα είχε ήδη εισαχθεί στα Κανάρια και τη Μαδέρα, αλλά οι φυτείες του Σάο Τομέ ήταν ακόμη πιο μεγάλες και πιο βιομηχανικές με τις εξαιρετικά εξειδικευμένες θέσεις για εργάτες. Επίσης, ήταν οι πρώτες που βασίζονταν εξ ολοκλήρου στην εργασία Αφρικανών δούλων. Στο Σάο Τομέ, η μετατροπή της ζάχαρης σε μαζικό προϊόν προχώρησε χέρι χέρι με την υποδούλωση Αφρικανών γυναικών και ανδρών. Ήταν ένα μοντέλο για τον Νέο Κόσμο. Η άνοδος της οικονομίας των φυτειών που βασίζεται στην αφρικανική δουλεία, πρώτα στο Σάο Τομέ και κατόπιν στην αμερικανική ήπειρο, φωτίζει τη διπλή δραστικότητα του τίτλου του Φρεντς, Γεννημένοι στη μαυρότητα. Καταρχάς, η νέα ατλαντική οικονομία έθεσε σε κίνηση τη «μεγάλη απόκλιση» ανάμεσα στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Η εργασία των δούλων παρείχε τη ζάχαρη, το βαμβάκι, τον καπνό, τον καφέ και το λουλάκι που μεταμόρφωσαν τη ζωή στην Ευρώπη. Η ζάχαρη, που έχει υψηλή θερμιδική αξία, βοήθησε να τραφούν περισσότεροι Ευρωπαίοι με χαμηλότερο κόστος. Η ευρεία διάθεση του καφέ διευκόλυνε την ανάπτυξη της αστικής δημόσιας σφαίρας, που οργανώθηκε γύρω από τον νέο θεσμό της εποχής, το καφενείο. Το βαμβάκι που καλλιεργούσαν οι δούλοι τροφοδότησε την κλωστοϋφαντουργική άνθηση της Βιομηχανικής Επανάστασης. Το διατλαντικό εμπόριο αναδιαμόρφωσε επίσης τις οικονομίες και την πολιτική της Ευρώπης. Για την αγορά δούλων, οι έμποροι από τα αυτοκρατορικά κέντρα δεν μπορούσαν να βασιστούν στην πενιχρή εγχώρια παραγωγή αγαθών και αντ’ αυτού εξαρτώνταν από προμηθευτές από όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ως εκ τούτου, γράφει ο Φρεντς, το εμπόριο με τους Αφρικανούς τόνωσε «κυκλώματα συναλλαγής εντός της Ευρώπης» και «βοήθησε στην προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης». Και αν, όπως υποστήριξε ο κοινωνιολόγος Τσαρλς Τίλλυ, η δημιουργία κρατών βασίζεται στον πόλεμο, ο ατλαντικός κόσμος παρείχε στην Ευρώπη μεγαλύτερο πεδίο και περισσότερους πόρους για την οικοδόμηση ισχυρότερων, πιο οργανωμένων κρατών. Ο Γ.Ε.Μ. Ντυ Μπουά (William Edward Burghardt Du Bois), φωτογραφημένος από τον Τζέιμς Ε. Πέρντι, το 1904. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, Ουάσιγκτον. Ενώ οι περιουσίες της Ευρώπης αυξάνονταν, της Αφρικής μειώνονταν. Αντί να δημιουργήσει ισχυρά κράτη στη Δυτική Αφρική, το δουλεμπόριο «έθεσε σε κίνηση δυνάμεις οξυμένου χάους και πολιτικής καταστροφής». Η πώληση αντιπάλων και αιχμαλώτων στο δουλεμπόριο έγινε δαπανηρό και βάναυσο μέσο αυτοσυντήρησης. Εν μέσω νέων κυμάτων διεθνών εκτοπίσεων, τα αφρικανικά κράτη ανέπτυξαν μεγαλύτερους στρατούς και διεύρυναν την πρακτική της δουλείας. Η πολιτική αποσταθεροποίηση συνέπεσε με την οικονομική εξάρτηση. Όταν οι Ολλανδοί έμποροι πλημμύρισαν τη Χρυσή Ακτή με φτηνό ξένο ύφασμα μαζικής παραγωγής, «τα τοπικά υφάσματα κατά κύριο λόγο εκτοπίστηκαν από την αγορά», γράφει ο Φρεντς, «ωθώντας τη Χρυσή Ακτή να εξαρτάται όλο και περισσότερο από την εξαγωγή ακατέργαστων φυσικών πόρων». Αυτό που ξεκίνησε ως σχέση ισοτιμίας κατά το μάλλον ή ήττον, με τα αφρικανικά κράτη να έχουν πιθανόν το πάνω χέρι, μετατοπίστηκε προς μια έντονη εμπορική ανισότητα. Υπέρ των Ευρωπαίων. Ίσως η πλέον σημαντική συνέπεια του δουλεμπορίου στην Αφρική ήταν «η δημογραφική και ανθρωπιστική καταστροφή» που προξένησε. Μαζί με τους 12,5 εκατομμύρια Αφρικανούς που επιβίωσαν από το Μεσαίο Πέρασμα, άλλα έξι εκατομμύρια διακινήθηκαν στη Βόρεια Αφρική, στην Ερυθρά Θάλασσα και πέρα από τον Ινδικό Ωκεανό. Οι ιστορικοί εκτιμούν ότι περίπου δώδεκα εκατομμύρια πέθαναν καθ’ οδόν προς την αμερικανική ήπειρο, είτε στον Ατλαντικό είτε στο ταξίδι από την ενδοχώρα ως τα παράλια. Ακόμη και πριν την έναρξη του διατλαντικού δουλεμπορίου, η Αφρική είχε σχετικά μικρό πληθυσμό λόγω του υψηλού αριθμού θανάτων από τροπικές ασθένειες. Η πρωτοφανής μετακίνηση ανθρώπων κατά το δουλεμπόριο μέσω του Ατλαντικού, ωστόσο, επιδείνωσε αυτό το πρόβλημα. Ενώ η Βρετανία και άλλα μέρη της Ευρώπης γνώρισαν πληθυσμιακή έκρηξη, η οποία επιτάχυνε την οικονομική ανάπτυξη, η Αφρική γνώρισε παρακμή. Όσον αφορά τη δεύτερη σημασία του τίτλου Γεννημένοι στη μαυρότητα: οι κατηγορίες Αφρική, Αφρικανός και Μαύρος ως ονομασίες μιας πολιτικής κοινότητας δεν προηγήθηκαν του διατλαντικού δουλεμπορίου, αλλά επινοήθηκαν κατά το βίωμα της δουλείας. Στα δουλεμπορικά πλοία και τις φυτείες, οι Αφρικανοί δούλοι από διάφορες γλωσσικές και εθνοτικές κοινότητες δημιούργησαν αλληλεγγύη και παρήγαγαν κρεολικούς πολιτισμούς. Οι δεσμοί αυτοί αποτέλεσαν το έναυσμα της παράδοσης της Μαύρης αντίστασης. Η γέννηση της σύγχρονης φυτείας στο Σάο Τομέ, επισημαίνει ο Φρεντς, πυροδότησε και την πρώτη μαζική εξέγερση δούλων. Το 1532, 190 δούλοι στο πλοίο Misericordia εξεγέρθηκαν και δολοφόνησαν σχεδόν όλο το πλήρωμα. Σύμφωνα με μια αφήγηση, ύστερα από ένα ναυάγιο στα ανοιχτά του Σάο Τομέ το 1554, δούλοι άντρες και γυναίκες κολύμπησαν ως τη στεριά και δραπέτευσαν μέσα στο πυκνό δάσος. (Δεν έχει διευκρινιστεί αν προηγήθηκε εξέγερση). Οι νικητές, καθώς και όσοι δραπέτευαν από τις φυτείες, αποτέλεσαν μια κοινότητα ελεύθερων Μαύρων, τους Ανγκολάρ, άγνωστη στους Πορτογάλους. Το 1574 εξαπέλυσαν αιφνιδιαστική επίθεση και κατέστρεψαν την πόλη Σάο Τομέ. Η πρώιμη επανάστασή τους, λέει ο Φρεντς, θα μπορούσε ενδεχομένως να θεωρηθεί «μια από τις πρώτες πράξεις σε μια μακρά ιστορία όχι μόνο εξέγερσης, αλλά και επιδίωξης ενός εκκολαπτόμενου, έστω δοκιμαστικού, Παναφρικανικού ιδεώδους». Ο Φρεντς αποδίδει αυτόν τον Παναφρικανισμό στην εξέγερση στο Σάο Τομέ και τις μετέπειτα εξεγέρσεις – από τον Πόλεμο του Τάκυ στην Τζαμάικα το 1760 και την ανεξαρτησία της Αϊτής το 1804, ως την τολμηρή επανάσταση με πρωτοστάτη τον Τσαρλς Ντελόν στη Γερμανική Ακτή της Λουϊζιάνας. Οι εξεγερμένοι σκλάβοι δεν θα κατανοούσαν έτσι τις πράξεις τους· ο «Παναφρικανισμός» ως ιδεολογία και πολιτικό εγχείρημα εμφανίστηκε αργότερα. Για τον Φρεντς, όμως, αυτές οι εξεγέρσεις των υπόδουλων αφρικανικών λαών δείχνουν προς το ιδεώδες. «Έφεραν κοντά τους ανθρώπους γύρω από διευρυνόμενες ιδέες κοινής Μαυρότητας». Αυτός ο πρώιμος Παναφρικανισμός περιστρεφόταν γύρω από νέες πολιτικές ταυτότητες και αξιοσημείωτα δίκτυα πληροφοριών που εκτείνονταν από μεγάλα λιμάνια όπως το Κίνγκστον και η Αβάνα, περνούσαν ωκεανούς και διέσχιζαν φυτείες. Η είδηση της Αϊτινής Επανάστασης, για παράδειγμα, ταξίδεψε με αυτό που ο ιστορικός Τζούλιους Σκοτ αποκάλεσε «κοινό άνεμο» αυτών των ατλαντικών κυκλωμάτων, εμπνέοντας εξεγέρσεις όπως εκείνες στη Λουϊζιάνα.[1] Ο μέλλων πρόεδρος Τζον Άνταμς θαύμασε την «υπέροχη τέχνη της επικοινωνίας» που καλλιεργούσαν μεταξύ τους οι απελεύθεροι και σκλαβωμένοι Μαύροι: «[τα νέα] ταξιδεύουν εκατοντάδες χιλιόμετρα μέσα σε μια εβδομάδα ή ένα δεκαπενθήμερο». Ο Φρεντς έγραψε το Γεννημένοι στη μαυρότητα για να αντιμετωπίσει τη «συμφωνία της διαγραφής» που έχει συσκοτίσει και αρνηθεί τη συμβολή των Αφρικανών. Σε αυτό μιμείται τον στόχο του Ντυ Μπουά στο Ο κόσμος και η Αφρική να υπερνικήσει «τη συνήθεια, που έχει καλλιεργηθεί από παλιά, να λησμονούνται και να μειώνονται η σκέψη και οι πράξεις των λαών της Αφρικής». Δημοσιευμένο τη χρονιά της ανεξαρτησίας της Ινδίας και μία δεκαετία πριν από την ανεξαρτησία της Γκάνας, το Ο κόσμος και η Αφρική ήταν μια ιστορική αναπαράσταση με το βλέμμα στραμμένο προς ένα μέλλον αποαποικιοποίησης. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, την «Ανδρομέδα» –από την κόρη του Κηφέα και της Κασσιόπης, βασιλιά και βασίλισσας της αρχαίας Αιθιοπίας στην ελληνική μυθολογία– ο Ντυ Μπουά κατέληγε ότι η φωτιά και η ελευθερία της μαύρης Αφρικής, με την αδάμαστη ισχύ της συντρόφου της Ασίας, είναι αναγκαία για τη λίπανση του οικουμενικού χώματος της ανθρωπότητας, την οποία η Ευρώπη από μόνη της ούτε θα ήθελε ούτε θα μπορούσε να δώσει ποτέ σε αυτήν την πονεμένη γη. Πίστευε ότι καθώς οι Αφρικανοί θα απελευθερώνονταν από τα δεσμά της αποικιοκρατίας, θα γεννιόταν ένας αληθινά οικουμενικός ουμανισμός. Εφτά δεκαετίες ύστερα από τη γεμάτη σιγουριά διαβεβαίωση του Ντυ Μπουά, η προφητεία της Ανδρομέδας δεν μπορεί να υποστηριχτεί πια. Ελλείψει όμως επαναστατικής πιθανότητας –ή ίσως εξαιτίας αυτής της απουσίας– η συγγραφή της ιστορίας έχει γίνει το επίκεντρο έντονων πολιτικών αγώνων. Πολλοί από τους αγώνες αυτούς αποτέλεσαν λιγότερο μια αναζήτηση για αξιοποιήσιμα παρελθόντα και περισσότερο μια προσπάθεια να αποκαλυφθεί η ιστορία της δουλείας και της αποικιοκρατίας που είχε κρυφτεί σε κοινή θέα. Όταν οι διαδηλωτές του Black Lives Matter έριξαν το άγαλμα του δουλέμπορου Έντουαρντ Κόλστον στο λιμάνι του Μπρίστολ και βανδάλισαν αγάλματα του βασιλιά Λεοπόλδου στο Βέλγιο, ο οποίος κάποτε είχε προσωπικά στην κατοχή του το Κονγκό, έδειχναν ότι η αποικιοκρατία και η δουλεία δεν είναι απλώς κομμάτι του παρελθόντος. Επέμεναν να βλέπουν αυτές τις βάναυσες δυνάμεις να ενεργούν στο παρόν. Το Γεννημένοι στη μαυρότητα αποτελεί και αυτό μέρος τούτης της σύγχρονης συγκυρίας, και σηματοδοτεί ως εκ τούτου μια νέα περίοδο στην αφροαμερικανική παράδοση της συγγραφής της αφρικανικής ιστορίας. Αναιρεί την περιθωριοποίηση της Αφρικής στις εκδοχές μας του παρελθόντος και αποφυσικοποιεί τις σύγχρονες ανισότητες της Αφρικής. Θέτει το ερώτημα τι θα σήμαινε ο εορτασμός της εξέγερσης του 1574 στο Σάο Τομέ ή των πολλών ξεχασμένων παραδειγμάτων αφρικανικής αυτενέργειας και αντίστασης. Για τον Φρεντς, η αλλαγή του τρόπου που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως πολίτες της πιο ισχυρής χώρας στον κόσμο, και η αλλαγή του τρόπου με τον οποίο κατανοούμε τον ρόλο που έπαιξαν οι Αφρικανοί στην οικοδόμησή της, αποτελούν αναγκαία βήματα προς τη δικαιοσύνη και την ισότητα. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2024 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Julius S. Scott, The Common Wind: Afro-American Currents in the Age of the Haitian Revolution [Ο κοινός άνεμος: αφροαμερικανικά ρεύματα την εποχή της Αϊτινής Επανάστασης] (Verso, 2018)· παρουσιάστηκε στην New York Review από τον David A. Bell (“The Contagious Revolution”), 19 Δεκεμβρίου 2019.

Αφρική, το κέντρο της ιστορίας

Σύνδεση