Η πρώτη περίπτωση κριτικού δίσκων στην Ελλάδα;

Η κοινωνική ιστορία της ηχογραφημένης μουσικής στην Ελλάδα εξακολουθεί να περιμένει τον μελετητή της. Φυσικά, και της ηχογραφημένης κλασικής μουσικής, για να χρησιμοποιήσω τον διεθνώς ανεπαρκή και κάπως άβολον όρο, προτιμότερον, πάντως, από τις ολοένα πυκνότερες αναφορές τα τελευταία χρόνια στη λόγια μουσική. Η μουσική, παντός είδους, είναι πλέον προσιτή σε όλους, ανά πάσα στιγμή, έχοντας αποδεσμευθεί από τον υλικό φορέα της, γεγονός που ενδεχομένως να στρέφει το ερευνητικό ενδιαφέρον στην ακρόαση αυτή καθαυτή και όχι στην, τρόπον τινά, προέλευσή της. Ο υλικός φορέας, πάντως, εξακολουθεί να υπάρχει· μια από τις πλέον αναπάντεχα ευχάριστες εξελίξεις των τελευταίων χρόνων ήταν η επιστροφή του βινυλίου – αλλά και της κασέτας.[1] Χιλιάδες δίσκοι με μουσική, κλασική και μη, εξακολουθούν να βγαίνουν, ανεξαρτήτως του υλικού από το οποίο κατασκευάζονται. Ακόμα και πριν από την ψηφιακή εποχή, οι συλλέκτες δίσκων ήταν λίγοι – σε τελική ανάλυση, και με το ραδιόφωνο μπορούμε να ικανοποιήσουμε, έστω ως ένα βαθμό, την επιθυμία μας ν’ ακούσουμε. Τα όσα θα θέλαμε να μάθουμε για τους παλαιότερους (ας πούμε, ως τη δεκαετία του 1950) ακροατές-συλλέκτες θα μπορούσαν να συνοψισθούν σε μια σειρά από ερωτήματα: Ποιοι αγόραζαν δίσκους; Πού τους αγόραζαν; Σε τι τιμές μπορούσε να τους βρει κανείς; (Ας μην ξεχνάμε, παρεμπιπτόντως, ότι μέχρι περίπου τη δεκαετία του 1980, οι δίσκοι κλασικής μουσικής, στη συντριπτική τους πλειονότητα εισαγόμενοι από το εξωτερικό, ήταν πολύ ακριβοί). Παρακολουθούσαν οι ενδιαφερόμενοι την δισκογραφική κίνηση του εξωτερικού; Περιοδικά όπως, για παράδειγμα, το Gramophone (το οποίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τον Απρίλιο του 1923) ήταν γνωστά στην Ελλάδα; Πόσοι άνθρωποι εκτός Αθηνών αγόραζαν δίσκους; Μόνο συστηματική έρευνα μπορεί να λύσει, έστω εν μέρει, τις απορίες μας. Προσώρας, θα ήθελα να θέσω υπ’ όψιν σας, ενδεικτικώς και ως ένα είδος εισαγωγής στο θέμα αυτής της ανακοίνωσης, λίγα σχετικά τεκμήρια, τα οποία βρήκα σε εφημερίδες του Μεσοπολέμου και στο περιθώριο άλλων αναζητήσεων. Ας ξεκινήσουμε με μια βόλτα στα μαγαζιά. Στις 19 Αυγούστου 1929 δημοσιεύθηκε στο Ελεύθερον Βήμα η εξής διαφήμιση: Τα τελειότερα γραμμόφωνα της Αμερικής VICTOR COLUMBIA HARMONY Electrola – Radiola της Victor Δίσκοι ηλεκτρικοί ορθοφωνικοί: Μελοδράματα με τους μεγαλυτέρους καλλιτέχνας της υφηλίου. Συμφωνίαι: Beethoven, Wagner, Mozart, Franck, Rimsky-Korsakof, Brahms κ.λπ., κ.λπ. Χοροί με τζαζ της Νέας Υόρκης και Αργεντινάς ορχήστρας διά τα tango. Ελληνικοί δίσκοι με Δημητριάδην, Κριωνάν, Σαμπανίεβα, Άννα Κριωνά, Λίνα Δώρου κ.λπ. Οι μόνοι ελληνικοί δίσκοι εκτελεσθέντες εν Αμερική με το τελειότερον σύστημα φωνοληψίας και με εξαιρετικόν πλούτον ορχήστρας OLD ENGLAND – ΣΤΑΔΙΟΥ 5 Ενάμιση χρόνο αργότερα, στο φύλλο της Πρωτοχρονιάς του 1931, βρίσκουμε συναφή διαφήμιση στην Πρωία: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΤΕ [PATHÉ] Α.Ε. ΓΡΑΜΜΟΦΩΝΑ – ΔΙΣΚΟΙ Από σήμερον προσφέρονται εις την πολυπληθή πελατείαν μας όλοι οι Ελληνικοί δίσκοι, λόγω της ενάρξεως της λειτουργίας του εργοστασίου μας ενταύθα, μόνον προς ΔΡΑΧΜΑΣ 85 Ό,τι εκλεκτόν υπάρχει, ό,τι επιτυχία, θα το εύρετε εις τους δίσκους μας και εις πλουσιωτάτην συλλογήν. Τα ΓΡΑΜΜΟΦΩΝΑ ΠΑΤΕ επεκράτησαν παγκοσμίως λόγω της τελείας αυτών αποδόσεως. Ζητήσατε τα ωραία μοντέλα του 1931 από Δρχ. 1.100 και άνω Κεντρικόν Κατάστημα: Βουλής 6β, Αθήναι Κεντρικά πρατήρια: Πατησίων [δεν φαίνεται καθαρά ο αριθμός] Σταδίου 60 Υποκατάστημα: Τσιμισκή 23, Θεσσαλονίκη Σε σύντομο διάστημα η ηχογραφημένη μουσική έμοιαζε πανταχού παρούσα στην Αθήνα. Δεν είδαν όλοι με καλό μάτι αυτή την κατάσταση, όπως φαίνεται στο ακόλουθο ανώνυμο σχόλιο της Βραδυνής (21 Ιουλίου 1926): Οι φωνογράφοι Καϋμένα οργανάκια! Μια φορά, έως χθες ακόμη, τα βρίζαμε γιατί μας ενοχλούσαν τον απογευματινό μας ύπνο, γιατί μας ετάρασσαν τα νεύρα. Και όμως, με λίγες δεκαρούλες στον οργανοπαίκτη, ξεμπερδεύαμε γρήγορα από τον εφιάλτη. Τώρα, στη θέση τους, ήρθε ο φωνογράφος. Κι αυτός δυστυχώς ούτε με δεκάρες, ούτε με τίποτα στον κόσμο μπορεί να μας απαλλάξη. Είναι στημένος σε κάθε γειτονιά, σε κάθε σπίτι. Κατά προτίμησιν τοποθετείται κοντά στο παράθυρο. Και παίζει πρωί, μεσημέρι, νύχτα, μεσάνυχτα. Όλοι οι αμανέδες, όλες οι όπερες, όλοι οι χοροί επαναλαμβάνονται δις και τρις. Μάταιαι οι παρακλήσεις των γειτόνων για να σωπάση. Ούτε ύπνο, ούτε ησυχία ευρίσκει κανείς σπίτι του. Ποιος θα μπορούσε να μας απαλλάξη από αυτόν τον εφιάλτη, τουλάχιστον κατά τις μεσημβρινές ώρες; Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα άρθρο του συνθέτη και συντηρητικού σχολιαστή μουσικών θεμάτων Γεωργίου Λαμπελέτ στον Ελεύθερο Τύπο της 2ας Ιανουαρίου 1924 με τίτλο «Ελληνικοί δίσκοι». Αναφέρεται σε πρωτοβουλία που είχε ως αποτέλεσμα την ηχογράφηση ελληνικής μουσικής: Διά πρώτην φοράν γύρω από μίαν καλλιτεχνικήν ιδέαν συνηνώθησαν και συνειργάσθησαν με αληθινήν αγάπην όλοι οι μουσουργοί μας, από των επιστημονικωτέρων μέχρι των λαϊκωτέρων, και οι διαπρεπέστεροι εκ των αοιδών μας και άλλων εκτελεστών μας, η δε καλλιτεχνική αυτή ιδέα υπήρξεν η όσον το δυνατόν τελειοτέρα προετοιμασία διά την επί φωνογραφικών δίσκων αποτύπωσιν της ελληνικής μουσικής, παντός είδους και κατηγορίας και πάσης εποχής. Εργασία πραγματικώς κολοσσιαία και μεγίστης σημασίας διά τον τόπον μας, διά την οποίαν μία από τας μεγαλυτέρας εις τον κόσμον ξένας φωνογραφικάς εταιρείας συνεβλήθη με τον γνωστόν φιλόμουσον χημικόν κ. Δ. Κισσόπουλον, όστις, μετά μοναδικής δραστηριότητος, φανατικώς ειργάσθη διά την ιδέαν αυτήν, αναλαβών την εν γένει διεύθυνσιν της επιχειρήσεως. Ύστερα από ηρακλείους κόπους ενός ολοκλήρου έτους η εργασία ετελείωσε, και οι πρώτοι δοκιμαστικοί δίσκοι (300 τον αριθμόν) εστάλησαν εις την εταιρείαν, η οποία διώρισε μίαν μεγάλην επιτροπήν εξ ειδικών διά τον έλεγχόν των και την έγκρισίν των. Θα ήτο περιττόν να ελέγετο ότι η εντύπωσις της επιτροπής αυτής εκ της ακροάσεως των δίσκων υπήρξεν εντελώς απροσδόκητος και καταπληκτική! […] Ήδη οι δίσκοι, έτοιμοι καθ’ όλα, ήρχισαν να κυκλοφορούν και να φέρουν την ελληνικήν μουσικήν εις τα πέρατα του κόσμου. Όλη η μουσική Ελλάς, ως είπομεν, αντιπροσωπεύεται εις αυτούς, από το κλέφτικο τραγούδι, το τσοπάνικο, το νησιώτικο, από τον τραγουδιστόν χορόν, ή τον χορόν απλώς, έως εις το επτανησιακό τραγούδι, το κεφαλλονίτικο, το ζακυνθινό και το κερκυραϊκό, από το τεχνικό τραγούδι ή το τεχνικό κομμάτι, καλλιεργημένον από τους καλυτέρους μουσουργούς μας, έως εις το τελευταίον λαϊκό τραγούδι των πεζοδρομίων […] δι’ όλην δε αυτήν την εργασίαν, εκτός του ότι επεστρατεύθησαν οι καλύτεροί μας αοιδοί, βοηθούμενοι από όλους ανεξαιρέτως τους μουσουργούς μας, συμβαλλόντων και των δύο ωδείων μας, εχρησιμοποιήθησαν και πλήρεις ορχήστραι, μπάντες, μανδολινάτες, ορχήστραι από εγχώρια όργανα. Δυστυχώς, καμία πιο συγκεκριμένη πληροφορία, εκτός από το όνομα του Κισσόπουλου, δεν δίνεται στο άρθρο· δεν αναφέρεται καν το όνομα της εταιρείας η οποία εξέδωσε τους δίσκους. Θα είχε ενδιαφέρον να μάθουμε ποιες συνθέσεις κλασικής μουσικής ηχογραφήθηκαν. Εκείνο που σίγουρα ξέρουμε είναι ότι, περίπου εκείνη την εποχή, χάθηκε η ευκαιρία να ηχογραφηθεί και στην Ελλάδα η δραστηριότητα ενός πιανίστα, που δεν είναι γνωστός με αυτή του την ιδιότητα: Στις 27 Οκτωβρίου 1931, λίγες μέρες πριν από την έναρξη της συναυλιακής περιόδου, ο Δημήτρης Μητρόπουλος έδωσε στα Ολύμπια το ένα και μοναδικό του ρεσιτάλ. Το πρόγραμμά του αποτελούσαν 4 σονάτες: Χάυδν (σε μι ύφεση), Μότσαρτ (σε ντο ελάσσονα και μαζί η Φαντασία σε ντο μείζονα), Σούμπερτ (Σονάτα/Φαντασία σε σολ μείζονα, D894) και Μπετόβεν (η 29η, Hammerklavier).[2] Προφανώς ήταν αδύνατον να γίνει ηχογράφηση της συναυλίας με τα πενιχρά τεχνικά μέσα της εποχής. Κανείς, ωστόσο, δεν σκέφτηκε να προτείνει στον Μητρόπουλο να ηχογραφήσει σε στούντιο. Τα λίγα σωζόμενα τεκμήρια της δραστηριότητάς του ως πιανίστα είναι μεταγενέστερα, από την περίοδο της Αμερικής. Θυμίζω, με την ευκαιρία, ότι «ο πρώτος δίσκος μακράς διαρκείας με ελληνικό κλασικό έργο», την 1η Συμφωνία του Γιάννη Χρήστου, εκδόθηκε στην Αγγλία το 1951 από την εταιρεία Modern Recording και ότι ο πρώτος αντίστοιχος ελληνικός δίσκος μακράς διαρκείας, όμως ολλανδικής κατασκευής (ειρωνική συνύπαρξη Καλομοίρη και Σκαλκώτα), βγήκε από την Philips το 1954.[3] Στην Ελλάδα, ο σχολιασμός δίσκων ακολούθησε, με μεγάλη καθυστέρηση, τον σχολιασμό συναυλιών και παραστάσεων. Από τα στοιχεία που έχω στη διάθεσή μου (και που δεν είναι εξαντλητικά) προκύπτει ότι, εκτός λάθους ή παραλείψεως, ο πρώτος άνθρωπος που έκρινε, στα ελληνικά, δίσκους κλασικής μουσικής ήταν η Σοφία Σπανούδη (1878-1952), η γνωστότερη μιας σειράς γυναικών που έγραφαν παλαιότερα (χονδρικά, ως το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου) για μουσική στον αθηναϊκό Τύπο.[4] Τα τελευταία 30 χρόνια της ζωής της, η Σπανούδη συνεργάστηκε, διαδοχικά και μεταξύ άλλων, με τις εφημερίδες Ελεύθερος Τύπος (1924-1928), Πρωία (1928-1933), Αθηναϊκά Νέα (1934-1945) και Τα Νέα (1945-1952). Ακόμα, συνεργάστηκε, με τακτικές επιφυλλίδες και τουλάχιστον από το 1936 ως το 1940, με το Ελεύθερον Βήμα.[5] Ο όγκος της εργασίας της δεν είναι ευκαταφρόνητος. Το 1948, για παράδειγμα, πέρα από τον τακτικό σχολιασμό της μουσικής κίνησης στα Νέα, δημοσίευσε στην εφημερίδα 87 επιφυλλίδες, συνήθως δύο κάθε εβδομάδα. Την επόμενη χρονιά, η Σπανούδη ξεκίνησε μια καινούργια στήλη. Ας δούμε τι λέει στο φύλλο της 9ης Νοεμβρίου 1949: Το περιοδικό Μουσική Κίνησις (τχ. 43, Μάιος 1952) με αφορμή τον θάνατο της Σπανούδη δημοσίευσε ένα σύντομο βιογραφικό της με αναφορές στην συγγραφική και καλλιτεχνική δράση της και την εικόνα αυτή με λεζάντα: «Η Σοφία Σπανούδη κατά παλαιοτέραν φωτογραφίαν της». Η στήλη αυτή, που εγκαινιάζεται σήμερα πολύ επίκαιρα με τον προσεχή εορτασμό των εβδομηνταπέντε χρόνων της εφευρέσεως του φωνογράφου, θα κατατοπίζη κάθε εβδομάδα τους αναγνώστας μου στις νέες εκδόσεις των δίσκων γραμμοφώνου που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους φίλους της αληθινής μουσικής. Οι δίσκοι αυτοί της His Master’s Voice και της Κολούμπια είναι η τελευταία λέξις της τεχνικής τελειότητος και αποδίδουν ολοζώντανο όχι μόνο το μουσικό κείμενο των έργων που αποτυπώνουν αλλά και την ψυχή των μεγάλων ερμηνευτών τους – του Τοσκανίνι, του Μητροπούλου, του Στοκόβσκι, του Ραχμανίνωφ, του Ιτούρμπι, όλων των μεγάλων σολίστ του πιάνου, του βιολιού και του τραγουδιού της σύγχρονης εποχής. Οι δίσκοι αυτοί έχουν τη δύναμη της αυθυπαρξίας. Είναι αυτοτελείς, δυναμικές δημιουργίες. Κυριεύουν όλο το ηχητικό υλικό της συμφωνικής ορχήστρας και των ανθρώπινων φωνών, νικούν την ύλη, φθάνουν στον απολυτισμό της τελειότητος που αψηφά το χρόνο. […] Η καλλιτεχνική αυτή χαρά είναι ανάμικτη με μια μελαγχολία, όταν αναλογισθή κανείς τι ανυπολόγιστο δυστύχημα είναι για τη μουσική ότι το γραμμόφωνο εφευρέθηκε και οι δίσκοι του κατασκευάσθηκαν έναν αιώνα σχεδόν μετά τον θάνατο των γιγάντων της μουσικής δημιουργίας. Αν το θαύμα αυτό επραγματοποιείτο τότε, θα ήταν δυνατόν σήμερα ν’ ακούμε τους θείους τόνους του Μπετόβεν από τον ίδιο στο πιάνο, την ίδια τη φωνή της Μαλιμπράν, το βιολί του Παγκανίνι, τον Σοπέν, τον Λιστ, τον Ρουμπινστάιν στο πιάνο! Η Σπανούδη ξεκίνησε σχολιάζοντας έργα Σοπέν παιγμένα από τον Witold Malcuzynski (1914-1977· Columbia), από τον Βλαντίμιρ Χόροβιτς (HMV) και από τον Χοσέ Ιτούρμπι (HMV)· την Συμφωνία αρ. 1 (Κλασική) του Προκόφιεφ υπό τον Μητρόπουλο επικεφαλής της Συμφωνικής Ορχήστρας της Μινεάπολης (Columbia)· και τη Ραψωδία πάνω σ’ ένα θέμα του Παγκανίνι του Ραχμάνινοφ με σολίστ τον Αρθούρο Ρουμπινστάιν (HMV). Την επόμενη εβδομάδα, στις 9 Νοεμβρίου, σχολίασε τη Φανταστική Συμφωνία του Μπερλιόζ με την Ορχήστρα Χάλλε υπό τον Μπαρμπιρόλι (HMV) και τις Παραλλαγές Ντιαμπέλι του Μπετόβεν, παιγμένες από τον Χόροβιτς. Στις 16 Νοεμβρίου σειρά είχαν η Ημιτελής του Σούμπερτ υπό τον Μπήτσαμ (Columbia) καθώς και η ενορχήστρωση από τον Μπουζόνι της Ισπανικής ραψωδίας του Λιστ με σολίστ τον Έγκον Πέτρι (Συμφωνική της Μινεάπολης / Μητρόπουλος· Columbia). Τέλος, στις 23 Νοεμβρίου: Σονάτα για Βιολί και Πιάνο αρ. 9 (Κρώυτσερ) του Μπετόβεν με τους Χούμπερμαν και Φρίντμαν (Columbia) ~ Zigeunerweisen του Σαρασάτε (Χάιφετς, HMV) ~ Συνθέσεις του Φριτς Κράισλερ παιγμένες από τον ίδιο ~ Κοντσέρτο για βιολί του Μπετόβεν με τον Μενουχίν (Φιλαρμονική του Βερολίνου / Φουρτβαίνγκλερ, HMV) ~ Τσαϊκόφσκι, Κοντσέρτο για βιολί με τον Χούμπερμαν (Columbia). H στήλη κράτησε λιγότερο από ένα μήνα, άγνωστο γιατί, αν και ο φόρτος εργασίας που η Σπανούδη είχε συνεχώς να αντιμετωπίσει ενδεχομένως να μην της επέτρεψε να τη συνεχίσει. Συνολικά, σχολίασε 14 τίτλους. Αναφέρομαι σε εκδόσεις και όχι σε δίσκους, οι οποίοι είναι πολύ περισσότεροι μια και, όπως προκύπτει από τα λεγόμενα της Σπανούδη, πρόκειται για εκδόσεις 78 στροφών, παρά το γεγονός ότι την εποχή εκείνη είχαν αρχίσει να βγαίνουν στην αγορά τα πρώτα LP, που δημιουργήθηκαν ως υλικός φορέας της κλασικής μουσικής, η οποία έχει συνήθως έκταση μεγαλύτερη από ένα τραγούδι. Το ρεπερτόριο που επέλεξε να σχολιάσει αποτελούσαν έργα λίγο ως πολύ δημοφιλή και γνωστά στους περισσότερους ακροατές και δυνητικούς αγοραστές – τίποτα το ασυνήθιστο δεν συναντάμε. Αναλόγως οικείο, σε όσους έχουν διαβάσει κείμενά της είναι το ύφος της Σπανούδη, ενθουσιώδες, πλούσιο σε επίθετα, μεγαλόστομο, με τάση στην υπερβολή. Πήραμε ήδη μια γεύση, διαβάζοντας τις εισαγωγικές της επισημάνσεις. Ας δούμε λίγο και ορισμένα από τα όσα λέει για την Φανταστική Συμφωνία: Στους δίσκους His Master’s Voice το αριστούργημα αυτό του Μπερλιόζ αποδίδεται με καταπληκτική δημιουργική ζωντάνια. Ο ονειρεμένος λυρισμός του πρώτου μέρους συγκινεί ως τα τρίσβαθα τον ακροατή. Τα λικνιστικά κύματα του βαλς χύνονται από τα έγχορδα με απαράμιλλη απλότητα, ευλυγισία και χάρη. Το φανταστικό όραμα του Μαρτυρίου, τα τρία κυρίαρχα στοιχεία του έργου, το δραματικό, το λυρικό, το φανταστικό, ξετυλίγονται σε μια γιγαντιαία διαμάχη, ως το τέλος που έρχεται να προστεθή σ’ αυτά ο δαιμόνιος σαρκασμός του κολασμένου πάθους. Ο μουσικός αυτός κολοσσός στους μικρούς δίσκους του γραμμοφώνου βρίσκει μιαν ολοκλήρωση απίθανη σε μεγαλείο και σε τεχνική πληρότητα, χωρίς κανένα «κενό» να διαταράξη την ομοιογένεια του συνόλου και τις ηχητικές διαβαθμίσεις των ρυθμών και των δυναμισμών του. Η Σπανούδη δεν δίνει πλήρεις δισκογραφικές πληροφορίες. Αυτό βέβαια ήταν αναμενόμενο, μια και βρισκόμαστε ακόμα σε μια εποχή, που διήρκεσε αρκετές δεκαετίες, κατά την οποία στις βιβλιοκρισίες, για παράδειγμα, προτάσσονταν μόνο το όνομα του συγγραφέα και το όνομα του βιβλίου – πέραν του ότι ένα ανησυχητικά μεγάλο μέρος της εκδοτικής παραγωγής ήταν αχρονολόγητο. Εν προκειμένω, απουσιάζουν ονόματα ερμηνευτών αλλά και κωδικοί αριθμοί δίσκων. Επίσης, οι χρονιές ηχογράφησης – αυτές του Μητρόπουλου πραγματοποιήθηκαν και οι δύο το 1940. Πάντως, είναι διαθέσιμες αρκετές δισκογραφίες και, για τον Μητρόπουλο, η υποδειγματική εργασία του Στάθη Αρφάνη. Σε ό,τι αφορά μεγάλα ονόματα, οι ηχογραφήσεις είναι τώρα διαθέσιμες (σε CD) στα βολικά και άβολα κουτιά, τα οποία εκδίδονται κατά δεκάδες τα τελευταία χρόνια. Η Σοφία Σπανούδη ουδέποτε υπήρξε μετριοπαθής και συγκρατημένη στα όσα έλεγε, θετικά ή αρνητικά. Τα κείμενά της μπορεί από κάποιο σημείο και μετά να κουράζουν, όμως η ζωντάνια τους είναι, σε τελική ανάλυση, προτιμότερη από το συγκρατημένο και ουδέτερο ύφος πολλών μεταγενεστέρων αλλά και σημερινών συναδέλφων της. Ωστόσο, συχνά ο καταιγισμός κολακευτικών επιθέτων και χαρακτηρισμών δεν οδηγεί τελικά σε ουσιαστικό σχολιασμό και αξιολόγηση. Αντιθέτως, οι επιφυλλίδες της Σπανούδη, πολλές εκατοντάδες τον αριθμό, θα άξιζε κάποτε να συγκεντρωθούν έστω κατ’ επιλογήν σε τόμο (ή τόμους), επειδή δεν περιορίζονται στη μουσική αλλά καλύπτουν πολύ μεγαλύτερο θεματικό φάσμα και δείχνουν το εύρος των ενδιαφερόντων της, το άγρυπνο μάτι της, το θάρρος της γνώμης της: Ζητήματα φιλολογικά και καλλιτεχνικά, σχόλια πάνω στην καθημερινή ζωή, θρησκευτικές σελίδες με την ευκαιρία των Χριστουγέννων και του Πάσχα, αναμνήσεις από την ιδιαίτερη πατρίδα της, την Πόλη, η οποία ουδέποτε έφυγε από το μυαλό της, ακόμα και γαστρονομικές αναφορές εναλλάσσονται σε αυτά της τα κείμενα. Καθώς έχουν τα περισσότερα επικαιρικές αφορμές, ενίοτε παρέχουν πληροφορίες τις οποίες δεν συναντάμε αλλού. Επίσης, φανερώνουν, έστω και αν αυτό δεν γίνεται συχνά, το χιούμορ μιας γυναίκας που κατά κανόνα έγραφε πολύ σοβαρά, ακριβώς επειδή αντιμετώπιζε πάντα πολύ σοβαρά τη μουσική και ό,τι άλλο με το οποίο καταπιανόταν. ΕΠΙΜΕΤΡΟ Χιλιάδες σελίδες μας άφησε η Σοφία Σπανούδη, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων εξακολουθεί να παραμένει σκόρπιο στα φύλλα και στα τεύχη των εντύπων με τα οποία συνεργάστηκε. Λιγότερα είναι αυτά που γράφτηκαν για κείνη, τα οποία συμπληρώνουν τα όσα η ίδια αναφέρει στις όχι σπάνιες αυτοβιογραφικές αναφορές της. Μεταξύ των δημοσιευμάτων που την αφορούν είναι και η παρακάτω νεκρολογία του Παύλου Παλαιολόγου από το Βήμα της 10ης Απριλίου 1952. Όπως και σε άλλα συναφή κείμενά του, ο Παλαιολόγος αφήνει να φανεί η συγκίνησή του, είναι όμως συγκρατημένος και λιτός· τα όσα λέει σκιαγραφούν την Σπανούδη με παρατηρήσεις επί της ουσίας χωρίς να παρασύρονται σε υπερβολές. Έχω κάνει μικρές επεμβάσεις στη στίξη και έχω εκσυγχρονίσει την ορθογραφία, καταργώντας την υποτακτική. Με αφορμή την αναφορά, στην αρχή του κειμένου, στον σύζυγο της Σοφίας, τον δημοσιογράφο και εκδότη Κωνσταντίνο Σπανούδη, επισημαίνω ότι εκείνη υπέγραφε πάντα Σοφία Κ. Σπανούδη. Θυμίζω, εξάλλου, ότι η καθημερινή στήλη του Παλαιολόγου (1895-1984) είχε τον γενικό τίτλο Στο περιθώριο της ζωής. ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΥ ΦΕΥΓΟΥΝΑπρίλης ήταν και τότε, η επομένη της εισβολής των Γερμανών, που κηδεύαμε τον Κωνσταντίνο Σπανούδη. Τη Σοφία κηδεύσαμε χτες. Από τις τελευταίες Πολίτικες μορφές. Η Πόλη και η Αθήνα συναντήθηκαν στην κηδεία της. Γιατί η Σοφία Σπανούδη και στις δυο πόλεις ανήκει. Κυριάρχησε εδώ, όμως κυριάρχησε εκεί. Δεν είναι πολλοί που έχουν την ίδια μοίρα. Οι περισσότεροι από τους κορυφαίους της Πόλης, μεταφυτευμένοι στο αττικό χώμα, μαράθηκαν. Διακεκριμένοι στον τόπο τους, βρέθηκαν εδώ στο περιθώριο και πέρασαν αφανείς, άγνωστοι, πικραμένοι, με το κονπλέξ του πρόσφυγα, το ιδιότυπο εκείνο κονπλέξ που ακολούθησε τη Μικρασιατική κατάρρευση. Η Σοφία κρατήθηκε. Κρατήθηκε χωρίς ν’ απαρνηθεί την Πόλη της, για να προσαρμοσθεί στο νέο της κλίμα. Έμεινε Πολίτισα και συγχρόνως έγινε φυσιογνωμία αθηναϊκή, τύπος από τους πιο σεβαστούς, τους πιο αγαπητούς, τους πιο χαριτωμένους. Γεμάτη νοσταλγία για τους Βοσπόρους και τα Φανάρια της αλλά και εγκλιματισμένη στην Αθήνα. Δεν κάνατε πως της παίρνατε τον αέρα; Αυτή πήρε τον αέρα όλων και έγινε η μορφή που γέμισε τη ζωή της πνευματικής και καλλιτεχνικής Αθήνας. Η περιζήτητη στις συγκεντρώσεις. Ποιος από την αθηναϊκή πιάτσα δεν έχει πρόχειρο κι ένα ανέκδοτο της Σοφίας. Θυμούμαι ένα που άκουσα τελευταία: Στην ουρά του λεωφορείου κάποτε η Σοφία, λέει το ανέκδοτο. Με τις εξαιρετικές διαστάσεις της κατέκλυζε τον γύρω της χώρο. Δυο ανάγωγοι από πίσω της. — Στάσου ν’ ανέβει πρώτα το μαμούθ, λέει ο ένας στον άλλον. Μιλιά η Σοφία. Κάνει πως δεν ακούει. Θα ’ρθει η ώρα της που θα τους πληρώσει. Όταν θ’ ανέβουν οι δυο ανάγωγοι που την πείραξαν. Ατάραχη τότε θα στραφεί στο μέρος τους και θα τους πει: — Γιατί, παιδιά μου, να μην ανέβει κι ένα μαμούθ; Μόνο γαϊδούρια ν’ ανεβαίνουν; Αλλά η Σοφία δεν είναι απλώς ένας τύπος. Είναι η δημοσιογράφος, η λογοτέχνις και η μουσικός. Βέβαια, η λογοτεχνική εργασία της δεν είναι από εκείνες που σχηματίζουν «έργο». Πράγμα που δε σημαίνει ότι είναι εργασία κατώτερη. Σημαίνει πόσο άδικα γίνεται στον τόπο μας η κατάταξη της δημιουργίας. Γράφεις μια ηλίθια νουβέλα και αφήνεις «έργο». Πάνω από μισό αιώνα οργώνει η Σπανούδη το χαρτί, και δεν θα βρούνε «έργο». Γιατί, βλέπετε, τα σκόρπια φύλλα δεν πιάνονται. Κι ας υπάρχουν σκορπισμένα αριστουργηματικά κείμενα στον νεοελληνικό λόγο. Ποιος θα διασώσει τις σελίδες της Σοφίας από τη φθορά; Πολλές απ’ αυτές, εκτός από τη λογοτεχνική αξία τους, είναι και ντοκουμέντα πολύτιμα, όπως οι εικόνες και οι ηθογραφίες της με το χρώμα και την ατμόσφαιρα της Πόλης. Και τι δεν έγραψε; Μυθιστόρημα, χρονογράφημα, άρθρα και σημειώματα, όταν εξέδιδε ο Κωνσταντίνος Σπανούδης την Πρόοδό του στην Πόλη. Από τις πρώτες δημοτικίστριες, με νέα συνθήματα, με ευρύτατη μόρφωση, τάχθηκε στη γραμμή των πρόσω και πρωταγωνίστησε στην προσπάθεια ν’ αποβάλει το πνευματικό Βυζάντιο τη σκόνη του σχολαστικισμού του. Η μουσική κριτική ήταν τα τελευταία χρόνια η βασική απασχόλησή της. Απασχόληση επαγγελματική. Γιατί η γυναίκα αυτή στα εβδομηνταεφτά της χρόνια ήταν υποχρεωμένη να γράφει για να ζήσει. Τι ευχέρεια στο γράψιμο! Πένα με φτερά. Κι ένα λεξιλόγιο… Δεν ξέρω πολλούς από τους γράφοντας να ’χουν τόσο άρτιο και τόσο πλούσιο τον λεκτικό εφοδιασμό τους. Απίθανη ευφορία και ποικιλία. Η δύναμη και η αδυναμία της. Αιχμάλωτη του πλούτου της, παρασύρεται απ’ αυτόν, βυθίζεται μέσα στο χείμαρρο των λέξεων, αφήνεται στη γοητεία τους και, σ’ ένα λειτούργημα όπως η κριτική, όπου μετράς ακόμα και τα μόρια, η Σοφία εξαπολύει του φραστικούς της καταρράκτες. Θεοποιεί ή χαντακώνει. Το μέτρο είναι ο εχθρός της. Αποστρέφεται τα μασημένα, τα διαλλακτικά, τα συμβιβαστικά, τα «ναι μεν αλλά και ναι δε». Ή του ύψους ή του βάθους. Ή θα σ’ αγκαλιάσει ασφυκτικά ή θα σου τη φέρει στο κεφάλι. Μήπως το θέλει; Είναι ο ωκεανός των λέξεων που την τραβά. Αλλά συνήθως τον χρησιμοποιεί για ν’ ανεβάσει στα ουράνια όσους αγκαλιάζει. Κριτική όμως θα σου κάνουμε τώρα, κυρία Σοφία μας, ή θα σκύψουμε να σου φιλήσουμε το χέρι; Η τελευταία Πολίτισα που μας απέμεινε. Ποιος θα μας δένει τώρα με τα περασμένα μας; Δακρυσμένοι την προπέμπουν οι Πολίτες. Δακρυσμένοι την προπέμπουν οι Αθηναίοι. Και στους δυο ανήκει, γιατί και στους δυο σκόρπισε τη ζωή, την ψυχή, το τάλαντο, την ιδιορρυθμία, την ευφυία της. Με τον βραδυκίνητο εκείνο όγκο της, με τ’ ακανόνιστα χαρακτηριστικά της, με την πλαδαρή, τη νωχελή, την έρρινη φωνή της, με το απρόσεκτο ντύσιμο, χωρίς τη χάρη της γυναίκας αλλά με τόση γοητεία! Η γοητεία της προσωπικότητας, που κατακτά όσους την πλησιάζουν. Μας έφυγε κι αυτή. Την κηδεύει νοερά η Πόλη της. Την προπέμπει η Αθήνα της. Την κλαίνε οι δικοί της. Και μαζί μ’ αυτούς την κλαίμε εμείς, οι συνάδελφοί της, γιατί δική μας είναι η Σοφία Σπανούδη. Δημοσιογράφος που πέφτει με το στυλό στο χέρι στις επάλξεις του καθήκοντος. Πρόκειται για εισήγηση στο συνέδριο «Μουσική Δημιουργία και Πράξη στη Νεώτερη Ελλάδα: Τιμώντας τον Νικόλαο Χαλικιόπουλο Μάντζαρο (1872-2022)», που πραγματοποιήθηκε στην Κέρκυρα από τις 8 μέχρι τις 10 Απριλίου 1922. Δεν θα συμπεριληφθεί στα υπό έκδοσιν πρακτικά του συνεδρίου. [1] Σχετικά με την αναβίωση της κασέτας, κάμποσα βίντεο στο Youtube μπορούν να διαλύσουν την ενδεχόμενη δυσπιστία του αναγνώστη, ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιήσει, στη μηχανή αναζήτησης, όρους όπως cassette και cassette revival. [2] Ο Μητρόπουλος εμφανίστηκε αρκετές φορές σε συναυλίες ορχήστρας ως πιανίστας αλλά και με τη διπλή ιδιότητα του σολίστ και του αρχιμουσικού. Έπαιξε, υπό τη διεύθυνση του Ιβάν Μπούτνικοφ, το μέρος του πιάνου στη Συμφωνία πάνω σ’ ένα γαλλικό βουνίσιο τραγούδι του ντ’ Εντύ (31 Οκτωβρίου 1925), στον Προμηθέα του Σκριάμπιν (30 Ιανουαρίου 1926), καθώς και στα «συμφωνικά αποσπάσματα» από τον Πετρούσκα του Στραβίνσκι, που δόθηκαν στις 10 Απριλίου 1926. Στη συνέχεια, έπαιξε και διηύθυνε το Κοντσέρτο για Πιάνο αρ. 3 του Προκόφιεφ (17 Νοεμβρίου 1929), τις Πέντε Σπουδές για Πιάνο και Ορχήστρα του Μιγιώ (11 Δεκεμβρίου 1933), την Τοκάτα για Πιάνο και Ορχήστρα του Ρεσπίγκι (21 Ιανουαρίου 1934), το Κοντσέρτο σε σολ του Ραβέλ (17 Δεκεμβρίου 1934) καθώς και τη Φαντασία για Πιάνο και Ορχήστρα του Ωμπέρ (15 Νοεμβρίου 1937). Επιπλέον, δεκάδες είναι οι εμφανίσεις του ως συνοδού στο πιάνο, κυρίως σε συναυλίες και ρεσιτάλ τραγουδιστών, τόσο κατά την περίοδο που σπούδαζε στο Ωδείο Αθηνών, όσο και κατά τη διάρκεια της περιόδου που εργαζόταν στην Ελλάδα ως αρχιμουσικός (1924-1939). Το ρεσιτάλ του Μητρόπουλου σχολιάστηκε εκτενώς: Ανωνύμως στη Βραδυνή (28 Οκτωβρίου 1931), από τον Μανώλη Καλομοίρη στο Έθνος (28 Οκτωβρίου), από τον Frank Choisy στα Αθηναϊκά Νέα (28 Οκτωβρίου, με σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη), από τη Σοφία Σπανούδη στην Πρωία (29 Οκτωβρίου), από τον Τάκη Κόκκορη στην Ελληνική (29 Οκτωβρίου), από την Λουκ[ία Λουκίδη] στον Ελεύθερο Άνθρωπο (30 Οκτωβρίου), από τον Ιωάννη Ψαρούδα στο Ελεύθερον Βήμα (30 Οκτωβρίου), από την Αύρα Θεοδωροπούλου στην Ακρόπολη (31 Οκτωβρίου), από τον Δον Ζοζέ στην Ημέρα (2 Νοεμβρίου). Βλ. επίσης τα προωθητικά άρθρα (όπως θα τα λέγαμε σήμερα) του Μουσικού στη Βραδυνή (22 Οκτωβρίου) και της Σοφίας Σπανούδη στην Πρωία (22 Οκτωβρίου, με φωτογραφία του Μητρόπουλου). [3] Δανείζομαι τα στοιχεία από τη Δισκογραφία ελληνικής κλασικής μουσικής (Δωδώνη, 1993) του Αλέξη Ζακυθηνού, σ. 15 και 54-55. Ο Ζακυθηνός δεν έχει καταγράψει ηχογραφήσεις 78 στροφών. [4] Μεταξύ αυτών των γυναικών συναντούμε ονόματα γνωστά, όπως της Αλεξάνδρας Λαλαούνη (1890-1974) και της Αύρας Θεοδωροπούλου (1880-1963) και ονόματα λησμονημένα, όπως της Λουκίας Λουκίδη (που έγραφε στις εφημερίδες Πολιτεία και Ελεύθερος Άνθρωπος), της Στέλλας Πέππα (που έγραφε στην εφημερίδα Πατρίς), της σοπράνο Σμαράγδας Γεννάδη (που έγραφε στον Ελεύθερο Λόγο – το 1924 συνδύαζε τις ιδιότητές της), της Σοφίας Κενταύρου-Οικονομίδου, που έγραφε στη Δημοκρατία, της Βιλελμίνας Κυριακού, που έγραφε στην εφημερίδα Πρωινή και στο περιοδικό Το Έργον. Η Λαλαούνη, η οποία επίσης ξεκίνησε ως τραγουδίστρια, εξακολουθεί να κατέχει το ρεκόρ μακροβιότερης συνεχούς συνεργασίας μουσικοκριτικού με έντυπο: έγραφε στη Βραδυνή ανελλιπώς από το φθινόπωρο του 1932 μέχρι τον θάνατό της, 42 χρόνια αργότερα. Συναντούμε το όνομα του Φιλόμουσου (του Κύρου Αδώνιδος Κύρου) στις στήλες της Εστίας τόσο στη δεκαετία του 1920 όσο και στη δεκαετία του 1960, όμως ο Κύρου σταμάτησε να γράφει για μουσική όταν ανέλαβε διευθυντής της εφημερίδας κατά τη δεκαετία του 1950. [5] Στο λήμμα που είναι αφιερωμένο στη Σπανούδη στο Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής (Γιαλελής, 1997-2002), αυτό το curiosum ακατάσχετης πολυλογίας (7 τόμοι, 4.000 σελίδες) και πολύ λιγότερης ουσίας, ο Τάκης Καλογερόπουλος αναφέρει τίτλους εντύπων με τα οποία συνεργάστηκε η Σπανούδη, όμως χωρίς χρονολογικές διευκρινίσεις.

Η πρώτη περίπτωση κριτικού δίσκων στην Ελλάδα;

Σύνδεση