Η Αλίκη στη χώρα των βιβλίων

Irene Vallejo, Πάπυρος. Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, μτφρ. Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2022, σελ. 543 1. Η γραφή των θεών Οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν ποιος ήταν ο εφευρέτης της γραφής. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (5.58-59), που ίσως συνοψίζει και απηχεί την άποψη πολλών διανοουμένων του καιρού του, οι Φοίνικες την παλαιά εποχή, όταν κατέφτασαν στη Βοιωτία συνοδεύοντας τον αρχηγό τους τον Κάδμο, έφεραν μαζί τους τα γράμματα και τα δίδαξαν στους Έλληνες. Από αυτήν την άποψη, ο αρχαίος σοφός δεν βρισκόταν πολύ μακριά από την αλήθεια, αφού το ελληνικό αλφάβητο όντως προήλθε από τη φοινικική γραφή. Κατά την τερπνή συνήθειά του, ο Ηρόδοτος έντυσε το πόρισμα της ιστορικής έρευνας με το φανταχτερό κοστούμι του θρύλου. Διαφορετική γνώμη είχαν οι κλασικοί ποιητές. Στην τραγωδία Προμηθεύς Δεσμώτης, που μάλλον γράφτηκε από κάποιον γιο του Αισχύλου, ο Προμηθέας συγκαταλέγει τα γράμματα («μνήμη των πάντων και εργατική μητέρα του πνεύματος», στ. 460-461) στον μακρό κατάλογο των πολιτισμικών αγαθών τα οποία επινόησε ο ίδιος για χάρη των ανθρώπων. Τρίτη εκδοχή δίνουν ο τραγικός Ευριπίδης (Παλαμήδης απ. 578) και ο σοφιστής Γοργίας (Υπέρ Παλαμήδους απολογία 30), και την ακολούθησαν και οι μεταγενέστεροι μυθογράφοι: τα γράμματα τα εφηύρε ο ήρωας Παλαμήδης, ο σοφότερος από τους Αχαιούς που εκστράτευσαν στην Τροία, μαζί με πολλά άλλα πνευματικά εργαλεία και επιτεύγματα, όπως η αριθμητική, η αστρονομία και τα επιτραπέζια παιχνίδια. Σε ένα πράγμα, πάντως, συμφωνούσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι: η γραφή είναι ανθρώπινη υπόθεση, δημιουργία του πολιτισμού των θνητών. Ακόμη και ο Προμηθέας, που είναι από όλες τις υπερφυσικές μορφές της μυθολογίας ο πιο κοντινός προς τη μοίρα και τα βάσανα των ανθρώπων, φέρεται να κατασκεύασε τα γράμματα αποκλειστικά για χρήση του ανθρώπινου γένους. Οι θεοί, στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, δεν γράφουν ούτε έχουν ανάγκη το γράψιμο. Ζώντας στην αιωνιότητα, δεν είναι αναγκασμένοι να θυμούνται, και συνεπώς η γραφή (που οι αρχαίοι την θεωρούσαν κατεξοχήν θεματοφύλακα της μνήμης) τούς είναι άχρηστη. Στην ατέρμονη μακαριότητα της θεϊκής ύπαρξης δεν υπάρχει θέση για το γράψιμο ή το διάβασμα, εργασία επίμοχθη που ξεσηκώνει την ψυχή, κάνει τα χέρια και τα μάτια να πονούν και τρέφεται από τη δυστυχία των ανθρώπων. Μπορείτε να φανταστείτε τον Δία να κρυφοδιαβάζει ερεθιστικά ερωτικά διηγήματα, με χίλιες προφυλάξεις μη τυχόν τον πάρει είδηση η γυναίκα του η Ήρα; Ή τον Απόλλωνα να καταγράφει με το χέρι σε τετράδιο τους στίχους των ωδών και των χρησμών του; Ή τον Άρη και την Αφροδίτη να σκύβουν αγκαλιασμένοι πάνω από κάποιο ρομαντικό μυθιστόρημα – σαν τον Πάολο και τη Φραντσέσκα, τους καταραμένους εραστές της Θείας Κωμωδίας; Στην Ανατολή, η αντίληψη ήταν εξαρχής διαφορετική. Η γραφή δεν ήταν απλώς πρακτική εφεύρεση και χρήσιμο εργαλείο: ήταν σύλληψη ιερή, μαγική και άμεσα συνδεδεμένη με το θείο. Κατά τη μυστικιστική θεολογία των Εβραίων, τα γράμματα ήταν δημιουργήματα του Θεού, και με τη σειρά τους έγιναν τα βασικά υλικά για την κατασκευή του κόσμου. Ο Θεός σχεδίασε τα ψηφία του αλφαβήτου, τα χάραξε, τα έβαλε στη σειρά, τα συνταίριασε σε άπειρους συνδυασμούς, και με αυτά παρήγαγε ολόκληρο το σύμπαν και τα πλάσματά του. Είμαστε καμωμένοι από το υλικό που φτιάχνονται τα γράμματα, και η μικρή ζωή μας χωράει στη σελίδα ενός βιβλίου. Στην αρχαία Αίγυπτο, ανάλογα, η ιερογλυφική γραφή λογαριαζόταν για εφεύρημα του Θωθ, του θεού που είχε κεφάλι ίβιδος ή μπαμπουίνου, υπηρετούσε ως γραφέας του αιγυπτιακού πανθέου και τηρούσε τα κατάστιχα του Κάτω Κόσμου. Σε αναρίθμητα μνημεία ο Θωθ απεικονίζεται να κρατάει πάπυρο ή πινακίδα και να σημειώνει πάνω της με τη γραφίδα του. Λαϊκά παραμύθια και φανταστικά διηγήματα εξιστορούσαν πώς ο θεός συνέγραψε ένα πανίσχυρο μαγικό βιβλίο με ξόρκια και το έκρυψε στον βυθό της θάλασσας· όλοι οι μάγοι του κόσμου πασχίζουν έκτοτε να το ανακαλύψουν. Ο Πλάτων στον Φαίδρο παραθέτει έναν μύθο, ότι κάποτε ο Θωθ (Θευθ στο πλατωνικό κείμενο) επινόησε τα σημάδια της γραφής και τα παρουσίασε με περηφάνεια στον μεγάλο θεό Θαμού (δηλαδή τον Αμούν-Ρα, τον κορυφαίο του αιγυπτιακού πανθέου) για να λάβει την έγκρισή του. Δεν αποκλείεται η παραβολή αυτή να εμπνέεται από αυθεντική αιγυπτιακή μυθοπλασία, που ο Πλάτων θα μπορούσε εύκολα να την ακούσει, χάρη στις παλαιόθεν επαφές του με την Αίγυπτο. Αργότερα, στα αποκρυφιστικά κείμενα των λεγόμενων Ερμητικών Γραφών (Corpus Hermeticum), παρουσιάζεται ως ευρετής και δωρητής των γραμμάτων ο Ερμής ο Τρισμέγιστος, επίγονος και αυτός του Αιγύπτιου Θωθ. Τα πρωιμότερα δείγματα γραφής στον κόσμο προέρχονται από τη Μεσοποταμία, το λίκνο του εγγράμματου πολιτισμού: στοιχειώδη εικονογράμματα πάνω σε πήλινες ή λίθινες πινακίδες, από τα μέσα κιόλας της τέταρτης χιλιετίας π.Χ. Περιέργως, στη μεσοποταμιακή παράδοση δεν ανευρίσκεται κάποιος μύθος που να αποδίδει την επινόηση της γραφής στους θεούς. Ως δημιουργός της αναφέρεται ένας θνητός ήρωας, ο Ενμερκάρ, θρυλικός βασιλιάς της σουμερικής πόλης Ουρούκ, που οι πόλεμοι και οι περιπέτειές του ανιστορούνται σε έναν κύκλο επικών ποιημάτων από τα τέλη της τρίτης χιλιετίας. Ο Ενμερκάρ επιφορτίζει τον αγγελιαφόρο του να μεταφέρει ένα διπλωματικό μήνυμα στην εχθρική πολιτεία της Αράττα, στα υψίπεδα του Ιράν. Όμως το μήνυμα είναι μακροσκελές, και ο απεσταλμένος δεν μπορεί να το συγκρατήσει όλο στη μνήμη του. Γι’ αυτό ο Ενμερκάρ παίρνει ένα κομμάτι πηλού, του δίνει το σχήμα πινακίδας και σημειώνει εκεί πάνω τα λόγια του με σύμβολα σαν σφήνες, για να μεταφερθούν στην Αράττα σε καταγεγραμμένη μορφή. Με τη μία, έχει επινοήσει τη γραφή, την ανάγνωση, την αλληλογραφία και το ταχυδρομείο. Ο θεός Γκανέσα, με κεφάλι ελέφαντα, καταγράφει το μέγα έπος Μαχαμπαράτα, το οποίο του υπαγορεύει ο ποιητής Βυάσα. Μικρογραφία από εικονογραφημένο ινδικό χειρόγραφο, 17ος αι. Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη. Αργότερα, διάφοροι θεοί της μεσοποταμιακής θρησκείας, όπως ο Ένκι των Σουμερίων και ο Ναμπού των Βαβυλωνίων, ανακηρύχθηκαν πάτρωνες της λογιοσύνης και προστάτες των γραφέων. Κανείς τους όμως δεν συνδέθηκε με την εφεύρεση των γραπτών συμβόλων στο μυθικό φαντασιακό. Για να αναπληρώσω αυτήν την έλλειψη, σκάρωσα κάποτε εγώ ο ίδιος έναν πλαστό μύθο και τον διηγήθηκα στο σεμινάριό μου, δήθεν σαν κείμενο που είχε ανακαλυφθεί σε παμπάλαιες ακκαδικές πινακίδες. Η ιστορία είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να ταιριάζει με τον εν γένει σκυθρωπό τόνο της μεσοποταμιακής ηθικοπλαστικής γραμματείας και τα απαισιόδοξα διδάγματά της γύρω από την ανθρώπινη κατάσταση. Ίσως μια μέρα κάποιοι να ξεγελαστούν και να την συμπεριλάβουν όντως σε εγκεκριμένα εγχειρίδια ασσυριακής ή βαβυλωνιακής μυθολογίας. Καθώς λέγεται, τη γραφή την εφηύρε ο Ένκι, ο θεός των υδάτων και της ανεξάντλητης σοφίας, και την χάρισε στους ανθρώπους. Τότε ο Ενλίλ, ο κορυφαίος του πανθέου, επέκρινε τον Ένκι για την αφροσύνη του. «Χάρη σε αυτό το φοβερό τέχνασμα που τους δώρισες», του είπε, «οι θνητοί θα μπορέσουν να κατασκευάσουν με τα γραπτά τους έναν άλλο κόσμο, καλύτερο από εκείνον που δημιουργήσαμε εμείς – έναν κόσμο όπου θα είναι οι ίδιοι αφέντες και δεν θα χρειάζονται ούτε θα υπηρετούν πια εμάς, τις θεότητες». «Μην ανησυχείς, ύψιστε των θεών», αποκρίθηκε ο Ένκι, «μπορώ να επανορθώσω για αυτό». Τωόντι, ο Ένκι συνόδευσε τη γραφή με μια κατάρα: όλοι όσοι τη χρησιμοποιούν, να μην μπορούν να εκφράσουν δι’ αυτής με απόλυτη ακρίβεια εκείνα που έχουν στο μυαλό τους· αλλά πάντα να τους ξεφεύγει κάτι, και να μην είναι σε θέση να διατυπώσουν τα πράγματα ακριβώς όπως τα σκέπτονται. Έκτοτε, οι ταλαίπωροι θνητοί μεταχειρίζονται τη γραφή, αλλά ποτέ τα προϊόντα της δεν τους ικανοποιούν πλήρως. Συνεχώς τους φαίνεται ότι το γραπτό κείμενο που παράγουν υπολείπεται από τις ωραίες σκέψεις τις οποίες κουβαλούν στο μυαλό τους. Μοχθούν, σβήνουν και ξαναγράφουν τα κείμενα, πασχίζουν να καταγράψουν τη σκέψη τους όπως την θέλουν, αλλά του κάκου. Η κατάρα του Ένκι είναι ισχυρή και θα βαρύνει πάνω μας ώς τη συντέλεια του κόσμου. Μέχρι το τέλος του χρόνου θα περνούμε τον καιρό μας γράφοντας και ξαναγράφοντας αυτά που δεν μπορούμε να εκφράσουμε. Η εκπληκτική ομορφιά που κρύβουμε μέσα στον νου μας θα μένει άγραφη, και το γραπτό προϊόν δεν θα είναι παρά η πενιχρή απομίμησή της: τίποτε παραπάνω από ένα είδωλο που αντανακλάται στον θολό, ραγισμένο και παραμορφωτικό καθρέφτη της πραγματικότητας. 2. Η χώρα των πανάρχαιων βιβλίων Η Ιρένε Βαγέχο σπούδασε κλασική φιλολογία στο πανεπιστήμιο της γενέτειράς της, στη Σαραγόσα, και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Φλωρεντία. Θέμα της διατριβής της ήταν η λογοτεχνική και βιβλιολογική ορολογία στα σκαμπρόζικα σατιρικά επιγράμματα του Ρωμαίου ποιητή Μαρτιάλη (περ. 38-104 μ.Χ.). Με όλη την αξιόλογη φιλολογική κατάρτισή της, δεν ακολούθησε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία αλλά προτίμησε να εργαστεί ως δημοσιογράφος και συγγραφέας. Όπως παρατήρησε κάποτε ο Σερ Χιου Λόυντ-Τζόουνς, ο περίφημος καθηγητής των αρχαίων ελληνικών στην Οξφόρδη, κάποιοι από τους πιο πολυμαθείς και διαβασμένους λογίους δεν έχουν προσληφθεί στα πανεπιστήμια. Ξεκινώντας από το 2010, η Βαγέχο έχει συνεργαστεί με σπουδαίες τοπικές και εθνικές εφημερίδες της Ισπανίας, έχει δημοσιεύσει μυθιστορήματα για παιδιά και νουβέλες για ενήλικους αναγνώστες, καθώς και λογοτεχνικά δοκίμια για την απήχηση του κλασικού πολιτισμού στις μέρες μας. Στο ήδη πολυβραβευμένο βιβλίο της Πάπυρος, που ο αυθεντικός τίτλος του είναι Το σύμπαν κλεισμένο σε ένα καλάμι: Η εφεύρεση των βιβλίων στον αρχαίο κόσμο (2019), η συγγραφέας περιδιαβάζει στη μακρά ιστορία της γραφής, μαζί με όλα τα παράγωγα και τα συμπαρομαρτούντα της, κατά την κλασική ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα: πάπυροι και περγαμηνές, αντιγραφείς και σχολιαστές, αρχεία και βιβλιοθήκες, κατάλογοι και βιβλιοθηκονόμοι, σκριπτώρια και αναγνωστήρια, βιβλιοπώλες και αναγνωστικό κοινό, λογοκρισία και πυρές βιβλίων, αυτά είναι τα βασικά θέματα του έργου. Το χρονικό πλαίσιο εκτείνεται κυρίως από την ακμή της ελληνιστικής εποχής, ύστερα από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μέχρι την κατάρρευση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπό την πίεση των βαρβαρικών επιδρομών, τον πέμπτο αιώνα μ.Χ., κατά το ψυχορράγημα του αρχαίου κόσμου. Στο ξεκίνημα της αφήγησης οι απεσταλμένοι του Πτολεμαίου διατρέχουν έφιπποι την ελληνική επικράτεια, ψάχνοντας να αγοράσουν όλα τα βιβλία που υπάρχουν, για να τα μεταφέρουν στη νεοϊδρυθείσα βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Στο τέλος οι ορδές των Γότθων κατακλύζουν τα εδάφη της παρηκμασμένης αυτοκρατορίας, νέοι απαίδευτοι αφέντες εγκαθίστανται στα παλάτια και στις επαύλεις, και οι συλλογές των βιβλίων παραδίδονται στον σκόρο, στις φλόγες ή στη λήθη της αδιαφορίας. Όπως θα μπορούσε να αναρωτηθεί ο Μπρεχτ, πόσο πιο εύκολη είναι η καταστροφή μιας βιβλιοθήκης σε σχέση με τη συγκρότηση μιας βιβλιοθήκης; Το εβραϊκό αλφάβητο και η δημιουργία του κόσμου. Ξυλογραφία από τη λατινική μετάφραση (De Porta Lucis, Άουγκσμπουργκ 1516) του καβαλιστικού συγγράμματος Σα‘αρέι Ορά («Οι πύλες του φωτός») του Ιωσήφ Τζικατίγια (περ. 1300). Ο Έλληνας αναγνώστης είχε ήδη στη διάθεσή του αξιόλογα βοηθήματα για την αρχαιολογία των βιβλίων, ως επί το πλείστον μεταφρασμένα και αυτά από ξένες γλώσσες. Το Βιβλίο στην αρχαιότητα του Χορστ Μπλανκ (μτφρ. Δ. Γεωργοβασίλης, Παπαδήμας, 1994) προσφέρει ευσύνοπτη επισκόπηση για όλες τις πλευρές της παραγωγής, αποθήκευσης και διακίνησης των βιβλίων στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο. Στη Γερμανία είναι κλασικό εγχειρίδιο για τους σπουδαστές της φιλολογίας. Ακόμη και στην Αγγλία, κατά τα φοιτητικά μου χρόνια, το συμβουλευόμασταν συχνά όσοι γνωρίζαμε τα γερμανικά. Δυστυχώς μεταφέρθηκε άσχημα, με πολλά σφάλματα και εκφραστικές ατέλειες, στη δική μας γλώσσα. Οι Βιβλιοθήκες στον αρχαίο κόσμο του Λάιονελ Κάσσον (μτφρ. Α. Φιλιπποπούλου, ΜΙΕΤ, 2008), θαυμάσια μελέτη τόσο στην πρωτότυπη όσο και στην ελληνική της έκδοση, επικεντρώνεται στις συλλογές βιβλίων, ιδιωτικές και δημόσιες, που συγκροτήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα και στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μέχρι το κατώφλι του Μεσαίωνα. Σε αυτό το πλαίσιο παρέχεται επίσης πληθώρα πληροφοριών για τις μεθόδους έκδοσης και ανάγνωσης των κειμένων στην αρχαιότητα. Πιο εξειδικευμένα, η στιβαρή μονογραφία Αντιγραφείς και φιλόλογοι των Λέιτον Ρέυνολντς και Νάιτζελ Ουίλσον (μτφρ. Ν. Παναγιωτάκης, ΜΙΕΤ, 2001) πραγματεύεται την παράδοση των κλασικών κειμένων από τις πρώτες εκδόσεις των Αλεξανδρινών λογίων μέχρι τους κριτικούς φιλολόγους της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Οι τεχνικές της κατασκευής, αντιγραφής και διάδοσης των βιβλίων αποτελούν θεμελιώδη παράμετρο στην αναδίφηση της μακραίωνης αυτής παράδοσης. Η Χαμένη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας του Λουτσιάνο Κάνφορα (μτφρ. Φ. Αρβανίτης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1989) ξεδιπλώνει την ιστορία της μεγαλύτερης βιβλιοθήκης του αρχαίου κόσμου και διερευνά το αίνιγμα της καταστροφής της με την αφηγηματική δεξιοτεχνία ενός θρίλερ μυστηρίου. Το έργο της Ιρένε Βαγέχο διαφέρει από τα παραπάνω όσον αφορά τον στόχο, το ύφος και τον τρόπο της γραφής. Ο Πάπυρος δεν είναι ιστορική μονογραφία, ούτε αρχαιοδιφική επισκόπηση, ούτε διδακτικό εγχειρίδιο, ούτε καν εκλαϊκευμένο δοκίμιο για το ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Δεν είναι ούτε φιλολογία ούτε ιστορία ούτε δημιουργική πεζογραφία και μυθοπλασία. Ανήκει σε ένα περίεργο, μικτό και υβριδικό είδος, που θα μπορούσε να ονομαστεί οδοιπορικό στη χώρα της αρχαιογνωσίας ή ταξιδιωτικές εντυπώσεις από το παρελθόν. Η συγγραφέας παρέχει διαφωτιστικές και τεκμηριωμένες πληροφορίες για τις υλικές συνθήκες της κατασκευής των βιβλίων, το βιβλιεμπόριο, την ίδρυση και τη λειτουργία των βιβλιοθηκών στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη. Στο κυρίως κείμενο τα ιστορικά και φιλολογικά στοιχεία παίρνουν τη μορφή γλαφυρής αφήγησης και διανθίζονται με συναρπαστικά στιγμιότυπα ή διασκεδαστικά ανέκδοτα αντλημένα από τους κλασικούς συγγραφείς. Στο τέλος του βιβλίου, εν είδει επιμέτρου, παρατίθενται αναλυτικά οι αρχαίες πηγές στις οποίες βασίζεται η κύρια αφήγηση, μαζί με περιστασιακές παραπομπές σε επιλεγμένη βιβλιογραφία. Ο αναγνώστης, αφού χαρεί τη μάθηση σαν περιπετειώδη μυθιστορία, μπορεί κατόπιν να ελέγξει την πραγματολογική τεκμηρίωσή της. Όμως οι αρχαιοδιφικές διηγήσεις και η εξιστόρηση της επιστημονικής γνώσης αποτελούν μέρος μόνο του έργου. Πάνω από όλα, η Ιρένε Βαγέχο είναι Ισπανίδα, και άρα εξ αίματος και εν πνεύματι κληρονόμος της μεγάλης μυθοπλαστικής παράδοσης του λαού της. Το βιβλίο της φανερώνει την απλοχωριά και την πολυμέρεια που χαρακτηρίζουν τις ισπανικές αφηγηματικές συνθέσεις της εποχής του Μπαρόκ, τα ιπποτικά ρομάντσα και τα πικαρικά μυθιστορήματα, με τις συχνές παρεκβάσεις και τα ξεστρατίσματα από την κεντρική πλοκή, την επεισοδιώδη δομή, τα αλλεπάλληλα νήματα που προχωρούν παράλληλα, συμπλέκονται κάθε τόσο και έπειτα ξεχωρίζουν πάλι. Η συγγραφέας μας συνθέτει το έργο της σαν τους ιπποκόμους ή τους τυχοδιώκτες των παλιών εκείνων μυθιστορημάτων, που μπορούσαν να σταματήσουν τη δράση, να καθίσουν στη σκιά ενός δέντρου στην άκρη της δημοσιάς, και από εκεί να αρχίσουν να μιλούν για διαφορετικά θέματα ή να ανιστορούν τις περιπέτειες άλλων προσώπων. Ανάλογα, η Βαγέχο εγκαταλείπει κάθε τόσο την αρχαιολογική αφήγηση και παρασέρνει τους αναγνώστες σε παράλληλους δρόμους, που ενώνουν το αρχαίο παρελθόν με τις δικές της εμπειρίες ή εν γένει με τον κόσμο του σήμερα. Αναπολεί τα βιβλιοπωλεία που έχει επισκεφθεί στην πόλη της και αλλού. Θυμάται τον πατέρα της, που την έπαιρνε μαζί του στις βιβλιοφιλικές εξορμήσεις του, και περνούσαν ώρες ανάμεσα στις στοίβες των μικρομάγαζων με τα βιβλία από δεύτερο χέρι. Ξανακούει τη φωνή της μητέρας της, που της διάβαζε στο κρεβάτι όταν ήταν μικρή. Μνημονεύει με ευγνωμοσύνη την Πιλάρ, την ξερακιανή και μεταδοτική δασκάλα που της έμαθε τα αρχαία ελληνικά στο γυμνάσιο. Ανακαλεί τη συγκίνησή της όταν ξεφύλλισε τον περγαμηνό κώδικα του Πετράρχη στη Ρικαρδιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας. Εξομολογείται πώς το διάβασμα την βοήθησε να αντέξει ψυχικά τα δύσκολα χρόνια του σχολείου, όταν γινόταν στόχος εκφοβισμού και παρενόχλησης και ντρεπόταν να μιλήσει. Έπειτα απλώνεται ευρύτερα στη σύγχρονη εποχή και αποτυπώνει στιγμιότυπα από τις περιπέτειες αναγνωστών και αναγνωσμάτων: πλανόδιοι πασχίζουν να πλασάρουν βιβλία στους καουμπόηδες του Φαρ Ουέστ ή στους αγρότες των Μεσοδυτικών Πολιτειών της Αμερικής. Οι άγγελοι μαζεύονται στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου και κατασκοπεύουν ζηλότυπα τους αναγνώστες, καθώς βλέπουμε στην ταινία του Βιμ Βέντερς, Τα φτερά του έρωτα. Μερικά βιβλία έχουν την αλλόκοτη ικανότητα να οδηγούν όσους τα διαβάζουν στην αυτοκτονία, από τον Φαίδρο του Πλάτωνα ώς τον Βέρθερο του Γκαίτε και το Νεκρονομικόν του Λάβκραφτ. Επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι οι διωγμοί και οι απαγορεύσεις, η λογοκρισία και η καταστροφή της γραπτής δημιουργίας. Βιβλιοπώλες τιμωρούνται από την Ιερά Εξέταση ή καταδιώκονται από τους Ναζί. Μορφωμένες δημοκρατικές βιβλιοθηκάριοι ταπεινώνονται και περιθωριοποιούνται από το δικτατορικό καθεστώς του Φράνκο. Οι φανατικοί Ισλαμιστές δολοφονούν τους μεταφραστές του Σαλμάν Ρούσντι, ενώ ένας Αμερικανός πάστορας καίει το Κοράνι στην επέτειο της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι μαύροι σκλάβοι στις φυτείες του Αμερικανικού Νότου μαστιγώνονταν όταν συλλαμβάνονταν να μαθαίνουν ανάγνωση και γραφή. Στο Νταχάου και στο Γκουλάγκ της Σιβηρίας οι κρατούμενοι συναντιούνταν κρυφά σε παράνομες λέσχες ανάγνωσης, που η σύνθεσή τους μεταβαλλόταν διαρκώς, λόγω του θανάτου των μελών τους. Και όμως ο Χίτλερ και ο Στάλιν ήταν φανατικοί αναγνώστες, και ο πρώτος ήταν επίσης επιτυχημένος συγγραφέας: ο Αγών μου ήταν το μεγαλύτερο μπεστ-σέλερ της εποχής του, πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα, και ο Χίτλερ σημείωνε για πολλά χρόνια την επαγγελματική ιδιότητα «συγγραφέας» στη φορολογική του δήλωση. Πίσω στην αρχαιότητα, παράλληλα προς το βιβλιολογικό πανόραμα, η Βαγέχο προσφέρει επίσης μια επιλεκτική περιήγηση στην ιστορία της κλασικής ελληνικής και λατινικής λογοτεχνίας, που τροφοδότησαν με τα κείμενά τους τα φύλλα των βιβλίων και τα ράφια των βιβλιοθηκών. Πάλι, δεν πρόκειται για συστηματική επιστημονική έκθεση της γραμματειακής παραγωγής των αρχαίων, σαν εκείνην που θα βρίσκαμε στα εγχειρίδια του Λέσκυ, του Μοντανάρι ή του φον Άλμπρεχτ. Η Ιρένε Βαγέχο ξεχωρίζει τους πιο αγαπημένους της αρχαίους ποιητές και πεζογράφους και περιγράφει σύντομα και γλαφυρά τη ζωή και τα έργα τους. Τα μικρά αυτά κεφάλαια θυμίζουν κάπως τις εργοβιογραφικές βινιέτες για μεγάλους συγγραφείς, που δημοσίευε ο Μπόρχες στο λαϊκό περιοδικό El Hogar στη δεκαετία του 1930, ή τους κατοπινούς προλόγους του για τα αναγνώσματα της προσωπικής του επιλογής, στη σειρά της Βιβλιοθήκης της Βαβέλ. Από την αρχαιοελληνική πλευρά εμφανίζονται ο Όμηρος, ο Ησίοδος, ο Αρχίλοχος, ο Ηράκλειτος, η Σαπφώ, ο Ηρόδοτος, ο Αισχύλος, ο Αριστοφάνης, ο Πλάτων, ο Δημοσθένης και άλλοι ρήτορες. Μόλο που η ανθολόγηση είναι τόσο εκλεκτική (και δεν επεκτείνεται διόλου στην ελληνιστική ή τη μεταγενέστερη λογοτεχνία), προξενεί εντύπωση ότι δεν βρέθηκε θέση για τον Θουκυδίδη. Στη ρωμαϊκή πλευρά, ο ορίζοντας είναι ακόμη πιο περιορισμένος: η Βαγέχο αναδεικνύει μόνο τον τερπνό Οβίδιο (αναμφίβολα τον διασημότερο από τους αρχαίους συγγραφείς που έπεσαν θύματα δίωξης για τα γραπτά τους), καθώς και τους λατινόφωνους λογοτέχνες οι οποίοι κατάγονταν από την Ισπανία και ήταν, τρόπον τινά, συμπατριώτες της: τον σατιρικό Μαρτιάλη, τον φιλόσοφο Σενέκα, τον ρητοροδιδάσκαλο Κοϊντιλιανό και τον ύστερο Χριστιανό στιχοπλόκο Προυδέντιο. Όπως παρατηρεί ο Αντόνιο Σαλιέρι, στο ευφάνταστο θεατρικό Αμαντέους του Πήτερ Σάφερ, όλοι οι άνθρωποι έχουν κάποιου είδους πατριωτισμό. Ο Πάπυρος, λοιπόν, είναι ένα βιβλίο γύρω από τα βιβλία, το οποίο απαρτίζεται με τη σειρά του από άλλα, θεματικά συναφή αλλά δυνητικώς διακριτά βιβλία. Πάνω από όλα, το έργο της Ιρένε Βαγέχο είναι καμωμένο για να αρέσει. Η συγγραφέας έχει πρωτίστως στόχο να γοητεύσει τους αναγνώστες: γράφει όμορφα και παραστατικά, συναρπάζει με αστείες και παράξενες ιστορίες, συγκινεί με τις εξομολογήσεις της, θέλγει με το ύφος της που ισορροπεί επιδέξια μεταξύ αμεσότητας και περίτεχνου στολισμού. Αν υπάρχει μία αδυναμία στο κείμενο, είναι ίσως αυτή η αδιάκοπη επιδίωξη να ευχαριστηθεί ο αναγνώστης, ιδίως επειδή τραβάει τόσο πολύ σε μάκρος, διατρέχοντας απ’ αρχής μέχρι τέλους τις πεντακόσιες σελίδες του βιβλίου. Καθώς έχω υποπέσει και εγώ αρκετές φορές στο συγγραφικό αυτό αμάρτημα, θα μου επιτραπεί να παρατηρήσω, ως πρακτικός τεχνίτης του λόγου με προσωπική εμπειρία, ότι η προσπάθεια να φανεί εξάπαντος τερπνό το γράψιμο πετυχαίνει καλύτερα όταν περιορίζεται στην έκταση συντομότερου δοκιμίου. Αν απλωθεί στις διαστάσεις ολόκληρου τόμου, κινδυνεύει να δώσει αργά ή γρήγορα την εντύπωση του τεχνητού, ακόμη και να κουράσει λίγο. Ίσως η Ιρένε Βαγέχο θα φιλοδοξούσε να είναι ο Μπόρχες ή ο Ζέμπαλντ της αρχαιογνωσίας – αν επιτρέπεται έστω και αμυδρή σύγκριση με τέτοια λογοτεχνικά μεγέθη. Πιο άμεσο πρότυπό της στάθηκε ένα άλλο εξαίσιο δοκιμιακό βιβλίο, από τη δεκαετία του 1990: η Ιστορία της ανάγνωσης του Αργεντίνου Αλμπέρτο Μανγκουέλ (Λονδίνο-Νέα Υόρκη 1996, ελλ. μτφρ. Λ. Καλοβυρνάς, Λιβάνης, 1997), ένα υπέροχο βιβλιακό πανόραμα, που ζωντανεύει μέσα από γραφικές ιστορίες όλο το φάσμα των περιπετειών της γραφής και της ανάγνωσης κατά την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού – από τα υλικά των τόμων και τους κανονισμούς των βιβλιοθηκών μέχρι τα ματογυάλια, το σιωπηρό και το φωναχτό διάβασμα, τη νευροφυσιολογία της ανάγνωσης και τις πυρές βιβλίων των Ναζί. Η Βαγέχο επιχείρησε να παραγάγει κάτι ανάλογο, εξειδικευμένο στον αρχαίο κόσμο. Εντέλει, παρά τη δόση εντυπωσιασμού και κάποια αταξία στην οργάνωση της ύλης, ο Πάπυρος θα μας συνεπάρει προπάντων χάρη στην αγάπη και τον ενθουσιασμό που τρέφει η συγγραφέας του για το αντικείμενό της. Μόλο που έκανε μεταπτυχιακά, εξέδωσε βιβλία και κέρδισε λογοτεχνικά βραβεία, η Ιρένε Βαγέχο παραμένει κατά βάθος εκείνο το μικρό κορίτσι που ανακάλυψε μια μέρα τη χαρά του διαβάσματος, και έκτοτε αποτραβιέται με τις ώρες στο δωμάτιο με τα βιβλία, για να αντισταθμίσει την αντιξοότητα της καθημερινής ύπαρξης. Σαν το άλλο διάσημο κορίτσι στα χρονικά της λογοτεχνίας, την Αλίκη Λιντέλλ της χώρας των θαυμάτων, η Ιρένε πέρασε από την άλλη πλευρά του καθρέφτη του χρόνου, για να αντικρίσει το θαυμαστό βασίλειο των πανάρχαιων βιβλίων. Περιδιάβασε σε μια επικράτεια φτιαγμένη από ατελείωτους διαδρόμους με ράφια, από αίθουσες γεμάτες μακρόστενα τραπέζια και μελετητές σκυμμένους πάνω από τόμους και παπύρους – μια χώρα που οι προύχοντές της έφεραν περίεργα ονόματα, όπως Ασουρμπανιπάλ, Πτολεμαίος και Καλλίμαχος, Δημήτριος ο Φαληρέας και Ασίνιος Πολλίων, Ερατοσθένης και Αμρ ιμπν αλ Ας. Τέλος γύρισε πίσω και κατέγραψε όλα όσα θυμόταν, τα απομνημονεύματα μιας τέχνης αλλοτινής. 3. Βιβλιοθήκες από πηλό και καλάμια Ουσιαστική αφετηρία και άξονας της αφήγησης στο βιβλίο της Βαγέχο είναι η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η περιεκτικότερη συλλογή του αρχαίου κόσμου και η πρώτη απόπειρα να συγκεντρωθεί σε ένα και μόνο μέρος το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης. Η σύναξη και αποθήκευση γραπτών κειμένων είχε βέβαια μακρό παρελθόν, που αναγόταν χιλιετίες πρωτύτερα. Στη Μεσοποταμία, την αρχαιότερη κοιτίδα της γραφής, τα κείμενα αποτυπώνονταν πάνω σε πινακίδες από πηλό, όπου τα σύμβολα της σφηνοειδούς χαράσσονταν με μυτερή γραφίδα. Μακρές ποιητικές ή αφηγηματικές συνθέσεις, όπως το περίφημο Έπος του Γκιλγκαμές ή ο λεγόμενος Μύθος της Αλεπούς, κάλυπταν περισσότερες πινακίδες. Στους χώρους αποθήκευσης, μέσα σε ιδιωτικά σπίτια ή ανάκτορα, οι πινακίδες στοιβάζονταν κατακόρυφα σε ράφια στους τοίχους. Αυτές οι πρώιμες μεσοποταμιακές συλλογές ήταν περισσότερο αρχεία παρά βιβλιοθήκες, με δεδομένο κιόλας ότι το μεγαλύτερο μέρος των περιεχομένων τους αποτελούνταν από έγγραφα νομικά, λογιστικά, μαντικά ή τελετουργικά, όχι ποιητικά ή λογοτεχνικά με τη σημερινή έννοια. Δεν έλειπαν, εντούτοις, και οι συναγωγές φιλολογικού ενδιαφέροντος. Γύρω στα μέσα του έβδομου αιώνα π.Χ. ο Ασσύριος βασιλιάς Ασουρμπανιπάλ συγκέντρωσε στο ανάκτορό του στη Νινευί μια συλλογή τριάντα χιλιάδων πινακίδων, εκ των οποίων περίπου πέντε χιλιάδες παρέδιδαν λογοτεχνικά έργα. Αυτή ήταν η πλουσιότερη βιβλιοθήκη της Εγγύς Ανατολής και συγκροτήθηκε για προσωπική χρήση, ενημέρωση και ψυχαγωγία του βασιλιά. Στο φαντασιακό της Δύσης ο Ασουρμπανιπάλ, γνωστός με το παρεφθαρμένο όνομα Σαρδανάπαλος, κατάντησε σύμβολο της αχαλίνωτης τρυφής και ακολασίας. Στον καιρό του και στην επικράτειά του, εντούτοις, υπήρξε πρότυπο μορφωμένου ηγεμόνα που φρόντισε τα έργα του πνεύματος και του πολιτισμού – ο πρώτος από μια μακρά σειρά λογίων αυτοκρατόρων που έμελλε να συνεχιστεί με τον Μάρκο Αυρήλιο, τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο και τον Φρειδερίκο της Πρωσίας. Σπαράγματα ελληνικού εικονογραφημένου παπύρου με λυρικό ποίημα γύρω από τους άθλους του Ηρακλή, περ. 300 μ.Χ. Βιβλιοθήκη Sackler, Οξφόρδη. Η αρχαία Αίγυπτος ευλογήθηκε σε αφθονία με άλλο υλικό γραφής: το φυτό του παπύρου, που η σάρκα των βλαστών του ήταν κατάλληλη για να κοπεί σε λεπτές ταινίες, και αυτές με τη σειρά τους συνενώνονταν για να σχηματίσουν ορθογώνια φύλλα. Μια μακρά σειρά φύλλων παπύρου, κολλημένων το ένα δίπλα στο άλλο, σχημάτιζαν λωρίδα με μήκος αρκετών μέτρων: πάνω της χωρούσε ικανή ποσότητα κειμένου, που καταγραφόταν με καλαμένια πένα και μελάνι. Η λωρίδα τυλιγόταν έπειτα σε κύλινδρο, έτσι ώστε η γραμμένη πλευρά να βρίσκεται από μέσα και να προστατεύεται, ενώ ο τίτλος και ο συγγραφέας του έργου δηλώνονταν σε μια πινακίδα προσαρτημένη στην άκρη του κυλίνδρου. Αυτή ήταν η πρωιμότερη μορφή βιβλίου στον παγκόσμιο πολιτισμό, που οι Αιγύπτιοι έπειτα την εξήγαγαν και την μοσχοπούλησαν σε όλους τους λαούς της Μεσογείου. Όταν οι Έλληνες της κλασικής και ελληνιστικής εποχής χρησιμοποιούσαν τη λέξη βιβλίον, εννοούσαν τέτοιους παπύρινους κυλίνδρους. Τα παπύρινα βιβλία φυλάσσονταν σε θήκες ή σε κιβώτια, ακόμη και μέσα σε πιθάρια ή σε εσοχές των τοίχων. Οι σημαντικότερες βιβλιοθήκες στην αρχαία Αίγυπτο λειτουργούσαν στους ναούς, στο πλαίσιο του λεγόμενου «Οίκου της Ζωής», δηλαδή του σχολείου όπου εκπαιδεύονταν οι επίδοξοι γραφείς και λόγιοι, μαθαίνοντας ιερογλυφικά, θεολογία, αστρονομία και απόκρυφες επιστήμες. Από αυτούς τους μαθητευόμενους προέρχονταν οι αξιωματούχοι της διοίκησης, οι αρχιερείς, η μορφωμένη ελίτ του φαραωνικού κράτους. Για να υποστηριχθεί η εκπαίδευσή τους στη δύσκολη ιερογλυφική γραφή και στα άλλα μαθήματα, ο «Οίκος της Ζωής» χρειαζόταν συλλογή κατάλληλων βιβλίων, και ανάμεσά τους περιλαμβάνονταν όχι μόνο θρησκευτικά και τελετουργικά κείμενα αλλά και καθαρά λογοτεχνικά έργα: διδακτικές συλλογές γνωμικών, ποιήματα και προπάντων συναρπαστικές αφηγήσεις, το αγαπημένο ανάγνωσμα των αρχαίων Αιγυπτίων. Οι ιερείς, οι οποίοι δίδασκαν στη σχολή των γραφέων, γνώριζαν απέξω και ανακατωτά αυτά τα κείμενα, που τα έθεταν σαν ασκήσεις αντιγραφής και ορθογραφίας στους μαθητές τους. Όταν ο Ηρόδοτος επισκέφθηκε την Αίγυπτο και ρωτούσε τους ιερείς γύρω από τη μακραίωνη ιστορία του τόπου τους, εκείνοι τον τροφοδοτούσαν συχνά με μυθοπλασίες παρμένες από τα αφηγήματα των βιβλιοθηκών τους, όποτε δεν μπορούσαν να θυμηθούν τα ακριβή ιστορικά γεγονότα. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο υπήρξαν επίσης αξιοσημείωτες συλλογές βιβλίων, γενικές ή εξειδικευμένες, πριν από τη μεγάλη επιχείρηση της Αλεξάνδρειας. Λέγεται ότι ο τύραννος Πεισίστρατος συγκέντρωσε αρκετά συγγράμματα στην Αθήνα και τα έθετε στη διάθεση των πολιτών που ήθελαν να τα συμβουλευτούν. Οπωσδήποτε πρέπει να προμηθεύτηκε πολλά χειρόγραφα των ομηρικών επών, που κυκλοφορούσαν ανά τον ελληνικό κόσμο: αυτά αντιπαραβλήθηκαν για να καταρτιστεί η επίσημη αθηναϊκή έκδοση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, στην οποία θα βασίζονταν οι ετήσιες απαγγελίες των ραψωδών στα Παναθήναια. Ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης ήταν από τους πρώτους ιδιώτες βιβλιόφιλους στην Αθήνα· οι κωμικοί συγγραφείς τον περιγράφουν περιστοιχισμένο από τα βιβλία του. Αργότερα, γύρω στο 330 π.Χ., ο πολιτικός και ρήτορας Λυκούργος, που εξασφάλισε πόρους για την παιδεία και τον πολιτισμό όσο ήταν υπεύθυνος των οικονομικών της αθηναϊκής πολιτείας, φρόντισε να αποτεθούν στο δημόσιο αρχείο της πόλης επίσημα και εγκεκριμένα αντίγραφα όλων των δραμάτων που είχαν συνθέσει οι τρεις μεγάλοι τραγικοί, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. Καθώς τα έργα και των τριών μαζί ξεπερνούσαν τα τριακόσια, η θεατρική συλλογή του αθηναϊκού δημοσίου πρέπει να περιλάμβανε πολυάριθμους κυλίνδρους – παραπάνω από τους τόμους της βιβλιοθήκης κάποιων σημερινών πανεπιστημιακών τμημάτων. Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν οι Νεοέλληνες υπουργοί της Παιδείας, δεν νοείται εκπαιδευτικός χωρίς βιβλία, και η αρχαία Αθήνα δεν αποτελούσε εξαίρεση. Οι δάσκαλοι των γραμμάτων και οι καθηγητές της φιλοσοφίας ήταν εφοδιασμένοι με αρκετά κείμενα ποίησης και πεζογραφίας για τις παραδόσεις τους και τη μελέτη των μαθητών τους. Ο κωμικός ποιητής Άλεξις φέρνει στη σκηνή έναν από αυτούς σε μια κωμωδία του (απ. 140). Ο περισπούδαστος καθηγητής επιδεικνύει στον μαθητή τη συλλογή των βιβλίων του και αραδιάζει τους τίτλους της: τα έπη του Ομήρου και του Ησίοδου, έργα των Ορφικών, τραγωδίες, η συλλογή σοφών γνωμικών του Επίχαρμου και κάθε λογής πραγματείες σε πρόζα, ακόμη και εγχειρίδια για τη μαγειρική. Ο κατάλογος είναι ενδεικτικός των βιβλίων που θα μπορούσε να προμηθευτεί ένας άνθρωπος των γραμμάτων εκείνον τον καιρό. Ανάλογα ίσχυαν για τις περιώνυμες φιλοσοφικές σχολές. Στην Ακαδημία ο Πλάτων είχε συγκεντρώσει αναμφίβολα ικανό αριθμό συγγραμμάτων, ώστε να υποστηρίζονται κατάλληλα οι έρευνες του ίδιου και των μαθητών του γύρω από ποικίλα θέματα. Έκανε παραγγελίες σπάνιων έργων ακόμη και από τη Σικελία και πλήρωσε αδρά για να προμηθευτεί, λόγου χάρη, τις πραγματείες των Πυθαγορείων ή τους μίμους του Σώφρονα. Τουλάχιστον τα κείμενα των ποιητών πρέπει να τα διάβαζε και ο ίδιος τακτικά, αν κρίνουμε από την εξοικείωσή του με αυτά. Εξόρισε τα ποιητικά έργα μόνο από την ιδεώδη πολιτεία του, όχι από τη σχολή του. Ο Αριστοτέλης, όταν ήταν νεαρός σπουδαστής στην Ακαδημία, περνούσε τόσον χρόνο με τα βιβλία της σχολής, που οι συμφοιτητές του τού έβγαλαν το προσωνύμιο «αναγνώστης» – σαν να λέγαμε σήμερα «ο διαβαστερός» ή «ο κύριος διάβασμα». Αργότερα, στο δικό του εκπαιδευτικό ίδρυμα, τον Περίπατο, ο Αριστοτέλης επιδόθηκε συστηματικά στη συλλογή βιβλίων γύρω από κάθε τομέα του επιστητού. Η βιβλιοθήκη του πρέπει να ήταν η πλουσιότερη στον ελληνόφωνο κόσμο πριν από την ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Ο πολυμαθέστερος άνθρωπος της αρχαιότητας ήξερε καλά ότι τα βιβλία είναι ο πιο ασφαλής δρόμος για τη μάθηση. Με τον Αριστοτέλη ανοίγει ουσιαστικά η εποχή της βιβλιογραφίας και των σπουδαστηρίων, η οποία διαρκεί μέχρι σήμερα – ή τουλάχιστον για τούτο προσπαθώ να πείσω τους φοιτητές μου. Ήδη στην κλασική Αθήνα είχε κάνει την εμφάνισή του, στα σπάργανα έστω, το εμπόριο των βιβλίων. Οι βιβλιοπώλες έστηναν τους πάγκους τους τα πρωινά στην ορχήστρα του θεάτρου. Εκεί πήγε κάποτε ο Σωκράτης για να βρει το ξακουστό κοσμολογικό σύγγραμμα του Αναξαγόρα. Το διάβασε μονορούφι, μάλλον επί τόπου και στα όρθια, αλλά απογοητεύτηκε, καθότι δεν βρήκε εκεί μέσα απαντήσεις στα δικά του μεταφυσικά ερωτήματα. Ο Πλάτων, διά στόματος του Σωκράτη (Απολογία 26d-e), μας πληροφορεί ότι βιβλία σαν εκείνο του Αναξαγόρα κόστιζαν μία δραχμή, ποσό αρκετά σεβαστό: τόσο ήταν το ημερομίσθιο ενός καλού τεχνίτη ή ειδικευμένου εργάτη στα οικοδομικά έργα της Ακρόπολης, και ήταν διπλάσιο από τα έξοδα που απαιτούνταν για να φάει και να ζεσταθεί μια μέση αθηναϊκή οικογένεια τον χειμώνα. Αν και δεν ήταν ακριβώς είδος πολυτελείας, ένα βιβλίο άξιζε όσο ένα μεροκάματο ή και παραπάνω. Δεν ήταν αγαθό προσιτό στον καθένα. Πάντως, ήδη στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου υπήρχαν φανατικοί θεατρόφιλοι που εξασφάλιζαν αντίγραφα των τραγωδιών και των κωμωδιών και τα έπαιρναν μαζί τους στο θέατρο, για να παρακολουθούν από εκεί το κείμενο της παράστασης, σαν τους σημερινούς φιλόμουσους που διαβάζουν παρτιτούρες ενώ ακούνε τη συναυλία. Αργότερα ο Αριστοτέλης αναφέρει πως τα καλογραμμένα έργα κάποιων τραγικών και λυρικών ποιητών κυκλοφορούσαν ευρέως ως αναγνώσματα (Ρητορική 1413b12-14). Οι ρήτορες του τέταρτου αιώνα δημοσίευαν τακτικά τα πλήρη κείμενα των λόγων τους, είτε τους είχαν γράψει για το δικαστήριο είτε για πολιτικές αγορεύσεις στη λαϊκή συνέλευση. Δίχως άλλο, τα κείμενα αυτά κυκλοφορούσαν εν είδει φυλλαδίων, το ταχύτερο δυνατό ύστερα από την εκφώνηση των λόγων, όσο η σχετική υπόθεση ήταν ακόμη στην επικαιρότητα. Τα παραπάνω φαινόμενα μαρτυρούν αξιόλογη εξοικείωση με τα βιβλία και σχετικά υψηλό βαθμό εγγραμματοσύνης μεταξύ του πληθυσμού της κλασικής Αθήνας. Η αλφαβητική φύση της ελληνικής γραφής, που ήταν εύκολη στην εκμάθηση λόγω του περιορισμένου πλήθους των συμβόλων, συνέβαλε οπωσδήποτε στην πλατύτερη διάδοση της μόρφωσης μεταξύ των Αθηναίων πολιτών. Η στοιχειώδης εκπαίδευση ήταν φυσικά ιδιωτική και επ’ αμοιβή, στα χέρια επαγγελματιών δασκάλων, των «γραμματιστών», οι οποίοι εισέπρατταν δίδακτρα για τις υπηρεσίες τους (η αποκαλούμενη «δωρεάν παιδεία» αποτελεί επινόηση της ύστερης νεωτερικότητας, και με δεδομένα τα έξοδα στα οποία υποβάλλονται ούτως ή άλλως οι σημερινοί εκπαιδευόμενοι, ανήκει εν πολλοίς στον χώρο του φαντασιακού). Όμως φαίνεται πως οι περισσότερες οικογένειες της κλασικής Αθήνας ήταν σε θέση να στείλουν τα αγόρια τους στο σχολείο του γραμματιστή, έστω για λίγα χρόνια, ώστε να μάθουν γραφή, ανάγνωση και αριθμητική. Όσο προχωρεί ο πέμπτος αιώνας π.Χ., πυκνώνουν οι αγγειογραφίες που δείχνουν τα σχολιαρόπαιδα, με ανοιχτό τον κύλινδρο του παπύρου στα χέρια τους, να μαθαίνουν γράμματα στο σχολείο. Μία από τις μεγαλύτερες ευλογίες της αρχαιότητας ήταν η απουσία των καθηγητών παιδαγωγικής και των διδακτικών εγχειριδίων τους. Η σχολική εκπαίδευση ξεκινούσε με τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο, απευθείας με τα κείμενα των σπουδαίων ποιητών. Οι μικροί μαθητές μάθαιναν αμέσως να διαβάζουν Όμηρο, Ησίοδο, συλλογές σοφών αποφθεγμάτων, και κατόπιν προχωρούσαν ίσως και σε άλλους κλασικούς συγγραφείς της παράδοσης, όπως ο Αισχύλος. Με αυτόν τον τρόπο εξοικειώνονταν από νωρίς με την ανάγνωση κανονικών βιβλίων, και ακόμη και όσοι δεν είχαν τη δυνατότητα να φοιτήσουν για πολύ, αποκτούσαν επαφή με την κουλτούρα της υψηλής λογοτεχνίας. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι αγρότες που καλλιεργούσαν τα χωράφια τους στην ύπαιθρο της Αττικής, ή οι μικρομαγαζάτορες της αγοράς και οι τεχνίτες του άστεως θα ξετύλιγαν τα βράδια παπύρινους κυλίνδρους με τις πραγματείες του Αναξαγόρα ή τις τραγωδίες του Ευριπίδη, για να ενημερωθούν ή να ψυχαγωγηθούν, σαν να ήταν εργαζόμενοι ήρωες του Τολστόι. Όμως η μεγάλη πλειονότητα των Αθηναίων ήταν σε θέση να διαβάζουν ακόμη και μακροσκελή κείμενα νόμων και ψηφισμάτων στις δημόσιες επιγραφές· και θα μπορούσαν, αν τους τύχαινε, να αποκρυπτογραφήσουν τα γραφόμενα ενός βιβλίου. Υπήρχαν ασφαλώς και αφοσιωμένοι αναγνώστες, που αγαπούσαν τα βιβλία τους με πάθος. Κάποιοι τα έπαιρναν μαζί τους ακόμη και στον τάφο, για να τους συντροφεύουν στην άλλη ζωή. Το φαινόμενο αυτό τεκμηριώνεται ευρέως στην αρχαία Αίγυπτο, από όπου ανευρίσκονται αρκετοί παπύρινοι κύλινδροι κατά τις ανασκαφές τάφων, διατηρημένοι χάρη στην άνυδρη άμμο και το ξηρό κλίμα της ερήμου. Δεν πρόκειται μόνο για τα περίφημα εσχατολογικά Βιβλία των νεκρών, αλλά για κάθε λογής έργα: λυρικά ποιήματα, τραγούδια του έρωτα και του γλεντιού, συλλογές διδακτικών ρητών, νουβέλες και αφηγήματα με μυθιστορικό ή φανταστικό θέμα. Ήταν τα αγαπημένα βιβλία του νεκρού, και αυτός τα ήθελε γύρω του στη στερνή του κατοικία, μαζί με τα έπιπλα, τα παιχνίδια και άλλα προσωπικά του αντικείμενα. Δεν αποκλείεται να υπήρχε η ίδια συνήθεια και στην κλασική Ελλάδα, έστω και αν η υγρασία του εδάφους δεν έχει επιτρέψει ανάλογα ευρήματα στον τόπο μας. Γραφείς της αρχαίας Μεσοποταμίας. Ανάγλυφο από το ανάκτορο του Τιγλάθ-Πιλεσέρ Γ΄ στη Νιμρούδ της Ασσυρίας, περ. 730 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο. Πάντως, στον τάφο ενός νεαρού ποιητή και μουσικού, που θάφτηκε γύρω στο 430 π.Χ. στον αρχαίο δήμο Αλωπεκή (στη σημερινή συνοικία της Δάφνης), ανακαλύφθηκε ένας κύλινδρος παπύρου που περιείχε πιθανότατα ποιητικό κείμενο, αν και τα υπολείμματά του είναι πολύ κατεστραμμένα. Σε μια επιτύμβια στήλη από την ίδια πάνω-κάτω εποχή ο νεκρός εικονίζεται καθιστός, να ξετυλίγει στα γόνατά του έναν πάπυρο και να διαβάζει απορροφημένος. Πρέπει να αγαπούσε πολύ την ανάγνωση και τα βιβλία, αν κρίνουμε από την τελευταία τούτη εικόνα του που άφησε επί γης. Θα ήλπιζε ίσως να συνεχίσει τα διαβάσματά του στον Άδη. Αργότερα, στους τάφους Ελλήνων ή εξελληνισμένων κατοίκων της Αιγύπτου, ανευρίσκονται ελληνικά ποιητικά κείμενα δίπλα στις μούμιες ή μέσα στις σαρκοφάγους τους: ραψωδίες της Ιλιάδας, λυρικές συνθέσεις, κωμωδίες του Μένανδρου. Ένας παλιός μου δάσκαλος στο πανεπιστήμιο, αείμνηστος πια, μας το έλεγε μισοαστεία-μισοσοβαρά: άμα πεθάνετε, φροντίστε να πάρετε μαζί σας μερικά βιβλία, για να έχετε κάτι να διαβάζετε στον άλλο κόσμο. Η αιωνιότητα είναι πολύ μακρύς χρόνος. Υπάρχει εν γένει κάτι μυστικιστικό στα βιβλία, ένα στοιχείο μεταφυσικής και υπερβατισμού. Το πρώτο αρχαιοελληνικό βιβλίο που η ύπαρξή του μαρτυρείται ρητά στις πηγές ήταν το μυστηριώδες σύγγραμμα του Ηράκλειτου: μια συναγωγή σκοτεινών ρήσεων γύρω από την οντολογία και τη φύση του σύμπαντος, φορτισμένων με κρυφό νόημα. Ο Ηράκλειτος συμπύκνωσε σε αυτούς τους αινιγματικούς αφορισμούς τη μυστική κοσμοαντίληψή του, τους συμπίλησε όλους σε έναν αυτόγραφο κύλινδρο και απόθεσε το χειρόγραφό του ως αφιέρωμα στον ναό της Άρτεμης στην Έφεσο. Το αρχαιότερο βιβλίο που σώζεται όντως από τον ελληνικό χώρο είναι και αυτό ανάλογης φύσεως: ο λεγόμενος Πάπυρος του Δερβενιού, που βρέθηκε απανθρακωμένος δίπλα στη νεκρική πυρά ενός άρχοντα στη Μακεδονία, περιείχε την ερμηνεία μιας ορφικής κοσμογονίας, όπου αναμιγνύονται θεωρίες των φυσικών επιστημόνων της εποχής μαζί με ψήγματα ορφικού μυστικισμού και εσχατολογικής ενατένισης. Στην αρχαία Αίγυπτο το πιο διαδεδομένο βιβλίο, με τα περισσότερα σωζόμενα αντίγραφα, ήταν η Βίβλος των νεκρών, όπου περιγράφεται ο άλλος κόσμος και παρέχονται οδηγίες στην ψυχή του πεθαμένου πώς να βρει τον δρόμο της στο επέκεινα. Όσο για το παλαιότερο αιγυπτιακό βιβλίο αμιγώς λογοτεχνικής φύσεως, τον λεγόμενο Πάπυρο Ουέστκαρ, αυτό περιέχει την αρχαιότερη γνωστή συλλογή διηγημάτων για μάγους, φαντάσματα και υπερφυσικά φαινόμενα. Από πανάρχαια εποχή, με άλλα λόγια, το βιβλίο αποτελούσε αντικείμενο μαγικό, προικισμένο με μια διάσταση υπερκόσμια, απόκρυφη, σχεδόν πνευματιστική. Τα βιβλία δεν είναι σαν τα άλλα ανθρώπινα εργαλεία, που αποτελούν απλώς συμπλήρωμα ή επέκταση των χεριών ή του κορμιού μας. Είναι προέκταση του νοητού εαυτού μας, της σκέψης και της φαντασίας μας, και ως τέτοια μάς εξασφαλίζουν την επαφή με την άλλη πλευρά, με το πέραν, το μετά, το εκείθεν, το υπερβατικό. 4. Στην Αλεξάνδρεια επί βιβλιομανίας Η ίδρυση της μεγάλης βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας οφειλόταν κατ’ αρχάς στην επιθυμία του βασιλιά Πτολεμαίου να ανταγωνιστεί την πνευματική αίγλη της παλαιάς Αθήνας και να καταστήσει την πρωτεύουσα του δικού του βασιλείου κέντρο της ελληνικής παιδείας και του πολιτισμού. Εμπνευστής του σχεδίου για τη συλλογή των βιβλίων υπήρξε ο Δημήτριος ο Φαληρέας, Αθηναίος πολιτικός και άνθρωπος των γραμμάτων, μαθητής του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου στον Περίπατο, πάτρωνας του κωμικού Μένανδρου και εκλεκτικός συγγραφέας. Ανθολόγος και εγκυκλοπαιδιστής από ιδιοσυγκρασία, ο Δημήτριος κατάρτισε την πρώτη συναγωγή αισώπειων μύθων, επιμελήθηκε την πρώτη έκδοση των ρητών των επτά σοφών και συνέγραψε γραμματολογικές επισκοπήσεις για την ποίηση και το δράμα. Η σταδιοδρομία του προσφέρει μία ακόμη απόδειξη της πικρής αλήθειας ότι η βασιλεία των φιλοσόφων δεν είναι πεπρωμένο να μακροημερεύσει σε αυτόν τον κόσμο. Ως εγκάθετος του βασιλιά Κάσσανδρου της Μακεδονίας, ο Δημήτριος κυβέρνησε την Αθήνα για δέκα χρόνια (317-307 π.Χ.), εφαρμόζοντας ένα είδος ήπιας δικτατορίας σύμφωνης με τα αριστοτελικά ιδεώδη. Όταν όμως ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, αντίπαλος στη μάχη των Διαδόχων, κυρίεψε την πόλη, ο Φαληρέας αναγκάστηκε να τραπεί σε φυγή, και η πεφωτισμένη διοίκησή του έλαβε τέλος. Εξόριστος, ο σοφός Δημήτριος κατέφυγε στην Αλεξάνδρεια, όπου ξαναβρήκε την κλίση του ως διανοούμενου και ανθρώπου των γραμμάτων. Είχε σπουδάσει στον Περίπατο, είχε εργαστεί με τη συλλογή βιβλίων του Αριστοτέλη, ίσως να είχε συνεισφέρει κιόλας στη διευθέτηση και τον εμπλουτισμό της. Ήταν η ιδεώδης προετοιμασία για να αναλάβει, στην ωριμότητά του, το πιο φιλόδοξο βιβλιολογικό εγχείρημα του αρχαίου κόσμου. Οι απαρχές της μετάφρασης. Δίγλωσση πινακίδα με συλλογή παροιμιών και μύθων στο σουμερικό πρωτότυπο και σε ακκαδική μετάφραση. Από τη βιβλιοθήκη του Ασουρμπανιπάλ, 7ος αι. π.Χ. Βρετανικό Μουσείο. Ο Δημήτριος μεταφύτευσε την πολυμέρεια και τη συστηματικότητα της αριστοτελικής σκέψης στο πεδίο των βιβλίων. Ακολουθώντας το παράδειγμα του δασκάλου του, βάλθηκε να συγκεντρώνει στη νέα πρωτεύουσα κείμενα από τις τέσσερις γωνιές του ελληνικού κόσμου. Οι αφειδείς πόροι και η μεγάλη πολιτική και στρατιωτική δύναμη του βασιλιά Πτολεμαίου τού έδωσαν τη δυνατότητα να αναπτύξει τη συλλεκτική δραστηριότητα σε γιγάντιες διαστάσεις. Οι απεσταλμένοι του βασιλέως ταξίδευαν τριγύρω στη Μεσόγειο σε αναζήτηση παπύρινων κυλίνδρων, εντόπιζαν χειρόγραφα σε αρχεία πόλεων και ιδιωτικές συλλογές, και φυσικά τα αγόραζαν, εφοδιασμένοι καθώς ήταν με τεράστια πίστωση χρημάτων. Όλα τα καράβια που άραζαν στην Αλεξάνδρεια περνούσαν από εξονυχιστικό έλεγχο του φορτίου τους: τα βιβλία που ανευρίσκονταν, κατάσχονταν και αντιγράφονταν ή παρακρατούνταν για τη μεγάλη βασιλική βιβλιοθήκη. Έτσι ο πλούτος της συλλογής αυγάτισε· με τον καιρό έφτασε δεκάδες χιλιάδες, έπειτα εκατοντάδες χιλιάδες τόμους. Ο στόχος τώρα πρόβαλλε εμφανής όσο και πρωτόφαντος και ανήκουστος στα χρονικά: να μαζευτούν στην Αλεξάνδρεια όλα τα δημιουργήματα της ελληνικής γραμματείας, όλα τα έργα που είχαν γραφεί στα ελληνικά, σε κάθε πολιτεία της ελληνόφωνης οικουμένης, από τον Όμηρο έως τα χρόνια του Μεγαλέξανδρου. Ήταν η αποθέωση του Αριστοτελισμού στον τομέα της βιβλιογραφίας. Ο Αριστοτέλης ήταν ο τελευταίος άνθρωπος που είχε κατορθώσει να δαμάσει μοναχός του σχεδόν ολόκληρο το φάσμα του επιστητού. Κανείς άλλος δεν επρόκειτο να το καταφέρει στους αιώνες και στις χιλιετίες που θα ακολουθούσαν. Αν όμως η πλήρης εποπτεία της μάθησης ήταν πλέον ανέφικτη για ένα ανθρώπινο μυαλό, θα μπορούσε να γίνει κατορθωτή στο πλαίσιο μιας συλλογής: η καθολική γνώση ήταν δυνατόν να αποθηκευτεί στη μεγάλη βιβλιοθήκη, το υλικό αποτύπωμα της συλλογικής μνήμης, μιαν απέραντη υπεράνθρωπη διάνοια από ξύλινα ράφια, μελάνι και καλαμένιο χαρτί. Γρήγορα έγινε κατανοητό ότι η ελληνική γραπτή παραγωγή, όσο πελώρια και πολυποίκιλη και αν ήταν, δεν αρκούσε. Η νέα βιβλιοθήκη έπρεπε να γίνει ο συνολικός νους του κόσμου, να αγκαλιάσει, εκτός από τους Έλληνες, και τους ξένους λαούς που είχαν συνεισφέρει αξιόλογα έργα στην εξέλιξη του πολιτισμού. Η αριστοτελική πανεπιστημοσύνη συναντούσε έτσι το παγκόσμιο όραμα του Μεγαλέξανδρου: τη συμπαντική αυτοκρατορία που θα εκτεινόταν από τη μία άκρη της υφηλίου ώς την άλλη, όπου οι Έλληνες θα συμβίωναν μαζί με όλους τους υπόλοιπους λαούς, ως υπήκοοι ενός παντοκράτορα ηγεμόνα. Ακόμη και αν δεν ήταν ικανός να το πετύχει αυτό ένας άνθρωπος στο πολιτικό πεδίο, θα μπορούσε ενδεχομένως να το πραγματοποιήσει ένα ίδρυμα στον χώρο του πνεύματος. Γι’ αυτό ο Δημήτριος και οι διάδοχοί του υιοθέτησαν και ευνόησαν την πρακτική της μετάφρασης: τα κορυφαία κείμενα των διαφόρων ξένων λαών και των γλωσσών τους θα μεταγλωττίζονταν στην ελληνική και θα αποθέτονταν και αυτά στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, που θα γινόταν η επιτομή της παγκόσμιας συγγραφικής δημιουργίας, το μέγα πολλαπλό βιβλίο της ανθρωπότητας. Η μετάφραση, ως φιλολογική δραστηριότητα, είχε ξεκινήσει από τη Μεσοποταμία, το πιο πρώιμο χωνευτήρι γλωσσών και πολιτισμών. Ήδη από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. οι λόγιοι της Ασσυρίας και της Βαβυλώνας συμπιλούσαν δίγλωσσες πινακίδες, όπου το κείμενο στην κλασική σουμερική γλώσσα συνοδευόταν από μετάφραση στην κοινόχρηστη ακκαδική. Οι γραφείς της Μεσοποταμίας επινόησαν έτσι τους απώτατους προδρόμους των σημερινών εκδόσεων Loeb και Budé. Μερικούς αιώνες αργότερα, το φαινόμενο εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Το αριστουργηματικό Έπος του Γιλγκαμές μεταφράστηκε στα χετιτικά, για να διαβάζεται στην ενδοχώρα της Ανατολίας, και στα ελαμιτικά, τη γλώσσα των γηγενών του Περσικού Κόλπου. Η περίφημη Διήγηση του Αχικάρ, μία από τις πρώτες περιπετειώδεις και διδακτικές νουβέλες στην παγκόσμια γραμματεία, είχε συνταχθεί στα αραμαϊκά, την κοινή γλώσσα της δυτικής Ασίας· γρήγορα αποδόθηκε στα δημοτικά αιγυπτιακά και σε άλλες τοπικές γλώσσες, ξεπερνώντας τα σύνορα των κρατών. Η αυλική προπαγανδιστική ιστορία του βασιλιά Δαρείου, αληθινό μυθιστορικό έπος των αρχαίων Περσών, μεταγράφηκε στις κύριες γλώσσες της περσικής αυτοκρατορίας (ακκαδικά, ελαμιτικά, αραμαϊκά, ελληνικά) και διαδόθηκε σε ολόκληρη την αχανή επικράτειά της. Στην αρχαία Ανατολή δημιουργήθηκε για πρώτη φορά μια λογοτεχνία διεθνούς απήχησης, με έργα που έγιναν μπεστ-σέλερ ευρύτερα στον γνωστό κόσμο – οι παλαιότεροι πρόγονοι της Βίβλου και της Αγκάθα Κρίστι. Οι Αλεξανδρινοί παρέλαβαν την ίδια πρακτική και την εκμεταλλεύτηκαν για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης τους. Το σπουδαιότερο προϊόν, για την παγκόσμια λογοτεχνική ιστορία, ήταν η λεγόμενη Παλαιά Διαθήκη κατά τους Εβδομήκοντα, η μετάφραση της εβραϊκής Γραφής στην ελληνιστική κοινή. Ο θρύλος την αποδίδει σε εβδομήντα δύο σοφούς ραβίνους, οι οποίοι στάλθηκαν στην Αλεξάνδρεια από τον αρχιερέα της Ιερουσαλήμ, για να μεταγλωττίσουν τις ιερές τους Γραφές κατά παραγγελία του βασιλιά Πτολεμαίου. Στην πραγματικότητα, η μετάφραση εκπονήθηκε από την ελληνόφωνη ιουδαϊκή κοινότητα της Αλεξάνδρειας, και η ολοκλήρωσή της πρέπει να πήρε αρκετές γενιές. Εκτός αυτού, ανατέθηκαν παραγγελίες και σε λογίους άλλων παραδόσεων. Ο Μανέθων, Αιγύπτιος αρχιερέας από τη Σεβέννυτο, στο Δέλτα του Νείλου, συμπίλησε σε κάπως ξερά ελληνικά μια γενική επισκόπηση της μακραίωνης ιστορίας της χώρας του, με πλήρη κατάλογο των δυναστειών και των φαραώ που βασίλεψαν επί τρεις χιλιετίες. Ο Βηρωσσός, λειτουργός του Βηλ Μαρδούκ στον ναό της Βαβυλώνας, συνέγραψε αντίστοιχο έργο για τους μύθους και τους μονάρχες της Μεσοποταμίας. Μεταφράστηκαν ακόμη αιγυπτιακές νουβέλες και μυθιστορίες, ιερά κείμενα των Ζωροαστριστών του Ιράν, μυθογραφίες και ιστορικά χρονικά των Φοινίκων, ταξιδιωτικές αναφορές Καρχηδόνιων θαλασσοπόρων, ακόμη και ινδικές βουδιστικές διδαχές. Η μόνη γραμματειακή παράδοση που δεν φαίνεται να βρήκε θέση στην Αλεξανδρινή βιβλιοθήκη ήταν η λατινική: τα ποιήματα και τα συγγράμματα των Ρωμαίων, που οι Έλληνες τούς υποτάχθηκαν πολιτικά και τους ανέχθηκαν ως κατακτητές, αλλά δεν έπαψαν ποτέ να τους θεωρούν αθεράπευτα βαρβάρους. Η βιβλιοθήκη τροφοδοτεί την έρευνα, και η έρευνα με τη σειρά της εμπλουτίζει και αυγατίζει τη συλλογή των βιβλίων. Έτσι συνέβαινε και στην ακμάζουσα Αλεξάνδρεια. Για να εδραιώσουν την πόλη τους ως πνευματικό κέντρο, οι πρώτοι Πτολεμαίοι θεμελίωσαν, μαζί με τη βιβλιοθήκη, το Μουσείον: ένα πρωτοποριακό ερευνητικό ίδρυμα, το οποίο ξεπερνούσε σε εμβέλεια τις φιλοσοφικές και ρητορικές σχολές του κλασικού ελληνικού κόσμου, ακόμη και την αγλαή πλατωνική Ακαδημία και τον πολυμερή αριστοτελικό Περίπατο. Ο όρος Μουσείον σήμαινε στην κυριολεξία τον οίκο των Μουσών – δηλαδή συλλήβδην των γραμμάτων, των επιστημών και των καλών τεχνών, των οποίων προστάτιδες ήταν οι Μούσες. Ήταν κάπως σαν το αρχαίο αντίστοιχο ενός ινστιτούτου ερευνών ή μιας «δεξαμενής σκέψης» (think tank), όπου θεραπευόταν ευρύ και εγκυκλοπαιδικό φάσμα γνωστικών κλάδων, τόσο από τις ανθρωπιστικές όσο και από τις φυσικές επιστήμες. Μεταξύ των μελών του Μουσείου υπήρχαν ειδικοί στην αστρονομία, την ιατρική, τα μαθηματικά, τη μηχανική, τη γεωγραφία, και φυσικά τη φιλολογία, την εκδοτική των κλασικών κειμένων και τη λογοτεχνική κριτική. Οι Πτολεμαίοι προσπαθούσαν να προσελκύσουν τους κορυφαίους γνώστες σε όλους αυτούς τους κλάδους, δελεάζοντάς τους με πρωτοφανείς αμοιβές και απολαβές. Οι εταίροι του Μουσείου στεγάζονταν δωρεάν στα λαμπρά οικοδομήματά του, που αποτελούσαν μέρος του βασιλικού παλατιού. Σιτίζονταν πλουσιοπάροχα σε κοινή τραπεζαρία, όπου η αφθονία των εδεσμάτων συναγωνιζόταν το υψηλό επίπεδο των ιδεών και των συζητήσεων. Επιπλέον, ήταν απαλλαγμένοι από τη φορολογία – εκπληκτικό προνόμιο, που δυστυχώς κανένας υπουργός Οικονομικών δεν σκέφτηκε έκτοτε να το επαναφέρει για χάρη των λογίων. Αν κάποτε, στην εποχή της σοφιστικής κίνησης, η Αθήνα ήταν η λαμπρή πρωτεύουσα της διανόησης, που τραβούσε τα πιο ανήσυχα και μορφωμένα πνεύματα του Ελληνισμού, τώρα τον ρόλο αυτόν τον επιτελούσε όλο και περισσότερο η Αλεξάνδρεια. Το Μουσείο, με την πληθώρα των διακεκριμένων σοφών και τα πολυποίκιλα γνωστικά ενδιαφέροντά τους, θα έμοιαζε, σε σημερινούς όρους, με το Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πρίνστον ή με το Κολέγιο της Γαλλίας. Φυσικά, η συγκέντρωση τόσων αυθεντιών στον ίδιο χώρο είχε σαν αποτέλεσμα, αναπόφευκτα, ανταγωνισμούς και διαμάχες, ακόμη και λυσσαλέες έχθρες, δηλητηριώδη κουτσομπολιά και πισώπλατα μαχαιρώματα – ανίατη παθογένεια όλων των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, και όχι μόνο των ελληνικών. Για την ενίσχυση των ερευνών του Μουσείου είχε συγκροτηθεί η μεγάλη βιβλιοθήκη, η οποία ήταν στη διάθεση των τροφίμων. Οι παπύρινοι κύλινδροι ήταν αποτεθειμένοι σε ράφια ή εσοχές στους τοίχους μιας μεγάλης στοάς. Οι λόγιοι έπαιρναν τα βιβλία που τους ενδιέφεραν και κάθονταν σε παρακείμενες αίθουσες για να τα μελετήσουν· ή πάλι τα κουβαλούσαν στα ενδιαιτήματά τους και τα διάβαζαν εκεί κατ’ ιδίαν. Για να προσανατολιστεί κανείς μέσα στο πελώριο πλήθος των συγγραμμάτων και να εντοπίσει εκείνα που του χρειάζονταν, ήταν απαραίτητος ένας κατάλογος, που θα αποτύπωνε το σύνολο των περιεχομένων της βιβλιοθήκης και τις βασικές αρχές οργάνωσης και ταξινόμησής τους. Το τιτάνιο αυτό έργο το έφερε σε πέρας ένας από τους πιο δαιμόνιους λογίους του αρχαίου κόσμου: ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, ο οποίος εργάστηκε στη βιβλιοθήκη στα χρόνια του Πτολεμαίου Β΄, γύρω στα μέσα του τρίτου αιώνα π.Χ. Ο Καλλίμαχος διέτρεξε τους εκατοντάδες χιλιάδες κυλίνδρους της συλλογής, έλεγξε και ταυτοποίησε τα περιεχόμενά τους, ξεχώρισε τα γνήσια έργα από τα νόθα και τα ψευδεπίγραφα, και τέλος τα καταλογογράφησε όλα μεθοδικά: χώρισε την αχανή γραμματειακή επικράτεια σε λογοτεχνικά γένη και είδη, κατέταξε ανάλογα τους συγγραφείς και τα δημιουργήματά τους, και ακόμη εφοδίασε κάθε συγγραφέα με ένα μικρό βιο-βιβλιογραφικό σημείωμα. Έτσι προέκυψαν οι Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαμψάντων και ων συνέγραψαν, το γραμματολογικό magnum opus του Καλλίμαχου, που ήταν συγχρόνως κατάλογος της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης, γενική βιβλιογραφία της ελληνικής γραμματείας και μέγα βιογραφικό λεξικό. Η έκταση του έργου ήταν τεράστια: εκατόν είκοσι παπύρινοι κύλινδροι, πέντε φορές όσο η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μαζί, το μακροσκελέστερο σύγγραμμα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Είναι άγνωστο πόσον χρόνο δαπάνησε ο Καλλίμαχος για να το συντάξει· δεν αποκλείεται να του αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής ζωής του. Φαντάζομαι καμιά φορά ότι τα ποιητικά του έργα, ύμνους και επιγράμματα, μυθολογικά επύλλια και ιάμβους, ο Καλλίμαχος τα έγραψε για να ξεδώσει από την επίμοχθη βιβλιογραφική εργασία, η οποία συνιστούσε την καθημερινότητά του στη βιβλιοθήκη. Οι φιλόλογοι του Μουσείου πλούτισαν τη συλλογή της Αλεξάνδρειας με τα δικά τους έργα και έκαναν ανακαλύψεις κεφαλαιώδους σημασίας για την κατοπινή ιστορία των βιβλίων. Κατάρτισαν έγκυρες κριτικές εκδόσεις των ομηρικών επών και των άλλων κλασικών λογοτεχνημάτων, από τις οποίες κατάγονται, ως έσχατοι κρίκοι μιας μακραίωνης αλυσίδας, τα χειρόγραφα που έφτασαν στα χέρια μας. Για να καταστήσουν τα κείμενα πιο ευανάγνωστα και εύχρηστα, επινόησαν τους τόνους και τα πνεύματα, τα σημεία στίξης, τον χωρισμό σε στίχους και τη μετρική, τα κριτικά σημάδια και τις λοιπές εκδοτικές συμβάσεις, τις επεξηγηματικές σημειώσεις και τα σχόλια, όλα τα συμπαρομαρτούντα που χαρακτηρίζουν και σήμερα μια φιλολογική έκδοση. Επιπλέον, με την κατάρτιση του συνολικού βιβλιογραφικού καταλόγου, αναφάνηκε ένα ακόμη βασικό εργαλείο της γραμματολογίας: ο λογοτεχνικός κανόνας, δηλαδή η αξιολογική ανάδειξη των κορυφαίων εκπροσώπων ενός λογοτεχνικού είδους ή ολόκληρης γραμματειακής παράδοσης. Οι λόγιοι της Αλεξάνδρειας καταγίνηκαν να ξεχωρίσουν τους καλύτερους δημιουργούς σε κάθε μορφή έντεχνης γραφής: τρεις οι κορυφαίοι τραγικοί, τρεις οι επιφανέστεροι κωμικοί σε κάθε περίοδο, εννέα οι λυρικοί ποιητές, δέκα οι ρήτορες, και πάει λέγοντας. Έτσι σχηματίζεται ο συνολικός κανόνας των κλασικών συγγραφέων, που είναι τόσο απαραίτητος για την επιβίωση και την ομαλή λειτουργία της λογοτεχνικής ιστορίας όσο η νομοθεσία για την πολιτεία. Οι προνομιούχοι μεταμοντέρνοι καθηγητές, οι οποίοι βάλλουν σήμερα κατά της έννοιας του κανόνα, θα άξιζε τον κόπο να διερωτηθούν, για μια στιγμή, αν θα μπορούσαν να ζήσουν σε μια κοινωνία δίχως νόμους. Πώς αφανίστηκε η μεγάλη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας; Ποιος έβαλε τέρμα σε αυτό το θαύμα της λογιοσύνης; Με βάση τις αντιφατικές αναφορές των πηγών, οι μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η καταστροφή δεν επήλθε άπαξ και ολοκληρωτικά, αλλά συντελέστηκε σταδιακά, σε μακρά περίοδο χρόνου, ως τελική συνισταμένη πολλών επιμέρους ατυχημάτων, αμελειών και απωλειών. Η αρχή του κακού έγινε από νωρίς. Κατά την πολιορκία της Αλεξάνδρειας από τον Ιούλιο Καίσαρα, στα χρόνια της Κλεοπάτρας, ξέσπασε πυρκαγιά που μεταδόθηκε σε αποθηκευτικούς χώρους της βιβλιοθήκης και κατέστρεψε μέρος των αποθεμάτων της, ίσως αρκετές χιλιάδες παπύρων. Έπειτα, στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, η χρηματοδότηση της βιβλιοθήκης εξαρτιόταν πια από τον Ρωμαίο δυνάστη. Όμως οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες νοιάζονταν περισσότερο να μεταφέρουν τις συλλογές βιβλίων και τα άλλα πολιτισμικά αγαθά του Ελληνισμού στην πατρίδα τους (νοοτροπία που διατηρούν και σήμερα κάποιοι επίγονοί τους στη Δύση), παρά να ενισχύσουν τα πνευματικά κέντρα του ελληνικού κόσμου. Οι πόροι για τη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο λιγόστεψαν, και αυτό είχε δυσμενείς επιπτώσεις για τη συντήρηση της συλλογής, καθώς περιόριζε την κατασκευή αντιγράφων των βιβλίων που φθείρονταν. Πολλά έργα, ιδίως λιγότερο επιφανών συγγραφέων, πρέπει να παραμελήθηκαν και να χάθηκαν κατά τους ρωμαϊκούς αιώνες της δυσπραγίας. Εντέλει, ήταν οι μονοθεϊστικές θρησκείες που κατέφεραν το τελικό χτύπημα – αυτές που πάντοτε προτιμούν το ένα και μοναδικό Βιβλίο παρά τη συλλογή των πολλών. Οι Χριστιανοί της Αλεξάνδρειας, ιδιαζόντως φανατικοί στις εκδηλώσεις τους και καθοδηγούμενοι από ζηλωτές επισκόπους, διέπραξαν επανειλημμένα λεηλασίες των ειδωλολατρικών μνημείων της πόλης. Είναι απίθανο πως θα άφησαν απείραχτο το Μουσείο και τις συλλογές του, που ήταν αφιερωμένο και αυτό σε θεότητες των επικατάρατων εθνικών. Όταν τον έβδομο αιώνα μ.Χ. κατέφτασαν οι Άραβες κατακτητές, δεν πρέπει να είχαν απομείνει πολλά από την πάλαι ποτέ ένδοξη βιβλιοθήκη των Πτολεμαίων. Ό,τι υπήρχε ακόμη αποτεθειμένο στα ράφια, παραδόθηκε στη φωτιά. Σύμφωνα με ορισμένους ειδικούς, αυτή η τελευταία καταστροφή από τα χέρια των Αράβων είναι απλώς μύθος, όσο και αν μαρτυρείται σε βυζαντινά και αραβικά χρονικά. Η αναθεωρητική τους άποψη, όμως, δεν υποκινείται τόσο από πνεύμα ιστορικής ακριβολογίας όσο από τη γενική τάση των ημερών μας, όπου δεν λογαριάζεται πολιτικά ορθό να κατηγορείς για οτιδήποτε τους Ισλαμιστές – παρεκτός όταν ανατινάζουν μνημεία και ανθρώπους μπροστά στα μάτια μας, οπότε είναι δύσκολο να αρνηθεί κανείς την οφθαλμοφανή καταστροφή. Έμεινε παροιμιώδης η αιτιολογία που έδωσε ο χαλίφης Ομάρ, διατάζοντας την καύση των τελευταίων καταλοίπων της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης: «Αν το περιεχόμενο αυτών των βιβλίων είναι σύμφωνο με το Κοράνι, είναι περιττά. Αν είναι αντίθετο προς το Κοράνι, είναι επιζήμια. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να καταστραφούν». Είναι αδύνατον να αποδειχθεί ιστορικά αν ο χαλίφης ξεστόμισε στ’ αλήθεια τα παραπάνω λόγια. Όμως η φράση περικλείει και αναδεικνύει μια κεντρική συνιστώσα του Ισλάμ, η οποία γίνεται όλο και πιο φανερή στους τρομαγμένους καιρούς που ζούμε. Και η συνιστώσα αυτή, αλίμονο, δεν αφορά μόνο τα βιβλία αλλά και τους ανθρώπους. 5. Ρωμαϊκός επίλογος Η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας αφανίστηκε, αλλά είχε επιτελέσει τον απώτερο σκοπό της στην ιστορία του πνεύματος. Κατά μίμηση του αλεξανδρινού προτύπου, είχαν ιδρυθεί και άλλες δημόσιες βιβλιοθήκες σε πολλές πολιτείες της Ελλάδας και της ελληνιστικής Ανατολής. Αυτές κράτησαν γερή και αδιάσπαστη την αλυσίδα της βιβλιακής παράδοσης καθ’ όλη την μετακλασική περίοδο, μέχρι να μεταλαμπαδευτεί η ελληνική παιδεία στο Βυζάντιο. Στο μεταξύ, είχε αναφανεί στη Δύση μια νέα μεγάλη δύναμη, η οποία επέπρωτο να γίνει ο προπομπός της νεότερης Ευρώπης. Η Ρώμη, σύμφωνα με τον θρύλο, θεμελιώθηκε πάνω σε μιαν αδελφοκτονία, εποικίστηκε από φυγάδες και εγκληματίες που συνέρρευσαν στην επικράτειά της, και ο πληθυσμός της αυγάτισε χάρη σε αρπαγές και βιασμούς ξένων γυναικών. Με τέτοιες απαρχές, ήταν μοιραίο να αναδειχθεί σε δύναμη κατακτητική και κοσμοκράτειρα. Εκτός από την ασίγαστη επιθετικότητά τους και τον πόθο για κυριαρχία, οι αρχαίοι Ρωμαίοι διακρίνονταν από ένα ακόμη βασικό πλεονέκτημα: είχαν μεγάλη αφομοιωτική ικανότητα. Ήξεραν να ξεδιαλέξουν και να οικειοποιηθούν τα καλύτερα στοιχεία από τους πολιτισμούς των γειτονικών τους λαών, από τους εχθρούς και τους κατακτημένους, και να τα συγχωνεύσουν όλα μαζί σε νέο αμάλγαμα, ώστε να σφυρηλατήσουν τη δική τους παράγωγη αλλά ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Την τακτική αυτή των δανείων και του συνδυασμού την εφάρμοζαν σε όλα τα πεδία, από τη στρατηγική και την οπλομαχία μέχρι την αρχιτεκτονική, τη γαστρονομία, τη θρησκεία, την εκπαίδευση. Στο ίδιο πλαίσιο, η ρωμαϊκή λογοτεχνία αναπτύχθηκε εξαρχής υπό την σκιά της ελληνικής, συχνά με μεταφράσεις ή διασκευές ελληνικών προτύπων. Όλα τα συστατικά της ελληνικής γραμματολογίας μεταφέρθηκαν, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία, στα λατινικά: ποιητικά είδη, στιχουργία και μετρικές μορφές, αισθητικές κατηγορίες, εκφραστικοί τρόποι και ρητορικά σχήματα, μυθολογικά υλικά, μοτίβα και κοινοί τόποι. Και μαζί με τα έργα των γραμμάτων, εισήχθησαν στον ρωμαϊκό πολιτισμό και οι υλικοί φορείς τους, τα βιβλία. Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος και οι Χριστιανοί καταστρέφουν το Σεραπείον. Μικρογραφία από παπυρικό κώδικα, 6ος αι. μ.Χ. Κρατικό Μουσείο Καλών Τεχνών Πούσκιν, Μόσχα. Από τα τέλη περίπου του 3ου αιώνα π.Χ., όταν πήραν την απόφαση να κατασκευάσουν μια λογοτεχνία περιωπής για τη φυλή τους, οι Ρωμαίοι άρχισαν να συλλέγουν ελληνικά συγγράμματα. Οι πλούσιοι άρχοντες έκαναν παραγγελίες για αντίγραφα κλασικών έργων στην Αλεξάνδρεια, ή έστελναν πράκτορές τους να αναζητήσουν χειρόγραφα στην Αθήνα, στη Μικρά Ασία, στις ελληνικές πολιτείες της Κάτω Ιταλίας. Ως κατακτητές του ελληνικού κόσμου, είχαν επιπλέον μιαν άλλη, μαζικότερη πηγή προμηθειών: την πολεμική λεία. Ο Αιμίλιος Παύλος, νικώντας τον τελευταίο μονάρχη της Μακεδονίας το 146 π.Χ., σήκωσε και έφερε στη Ρώμη όλα τα βιβλία της βασιλικής συλλογής του μακεδονικού παλατιού. Ο δικτάτωρ Σύλλας, αφού κυρίεψε την Αθήνα, ιδιοποιήθηκε ως λάφυρο τη βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη. Ο στρατηγός Λούκουλλος, ο οποίος υπέταξε το μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας και του Πόντου, λεηλάτησε αρκετές τοπικές βιβλιοθήκες και στέγασε τα περιεχόμενά τους σε ένα ειδικό κτίσμα στη Ρώμη, φτιαγμένο κατά μίμηση του Αλεξανδρινού Μουσείου. Έθεσε μάλιστα την ευαγώς αποκτηθείσα συλλογή του στη διάθεση των φίλων του και εν γένει των λογίων της Ρώμης, και οργάνωνε φιλολογικές συναθροίσεις. Άραγε να σερβίρονταν στους τυχερούς προσκεκλημένους τα ξακουστά λουκούλλεια γεύματα, για τα οποία έμεινε κυρίως στην ιστορία ο στρατηγός; Είναι γνωστό πως οι βιβλιοφάγοι αγαπούμε επίσης το καλό φαγητό. Προϊόντος του χρόνου, όλοι οι μορφωμένοι Ρωμαίοι άρχοντες φρόντιζαν να συγκροτήσουν ιδιωτικές βιβλιοθήκες για προσωπική τους χρήση. Ο Κικέρων είχε από μία σε κάθε κατοικία του, τόσο στο σπίτι του στη Ρώμη όσο και στις διάφορες εξοχικές του επαύλεις. Στην Ηράκλεια της Καμπανίας (Ερκολάνο, Herculaneum), μια μικρή πολιτεία κοντά στην Πομπηία που καταπλακώθηκε και αυτή από την τέφρα του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., ανασκάφηκε μεταξύ των άλλων κτιρίων η έπαυλη του Λευκίου Καλπουρνίου Πείσωνα, αξιωματούχου και ερασιτέχνη φιλοσόφου. Σε ένα δωμάτιό της, σε ράφια γύρω-γύρω στους τοίχους και σε ξύλινα έπιπλα καταμεσής, φυλασσόταν η συλλογή των βιβλίων του, κάπου δύο χιλιάδες παπύρινοι κύλινδροι, κυρίως με έργα επικούρειας φιλοσοφίας. Σώθηκαν απανθρακωμένοι, και σήμερα διαβάζονται με αρκετή δυσκολία, χάρη στις δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας. Ο Καίσαρας είχε σκοπό να ιδρύσει την πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη στη Ρώμη, αλλά τον πρόφτασαν τα μαχαίρια των δολοφόνων. Την εγκαινίασε μια δεκαπενταετία αργότερα ο Ασίνιος Πολλίων, εύπορος πολιτικός, ιστορικός συγγραφέας και πάτρωνας των νεωτερικών ποιητών. Κατά τους ακόλουθους δυο-τρεις αιώνες η Ρώμη απέκτησε ίσαμε τριάντα βιβλιοθήκες, χάρη στις χορηγίες των αυτοκρατόρων και των πλούσιων πατρικίων, και ο θεσμός εξαπλώθηκε επίσης σε πολλές άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας. Παντού ακολουθούνταν η διμερής διάταξη του οικοδομήματος του Πολλίωνα, που καθιέρωσε το βασικό σχέδιο της ρωμαϊκής βιβλιοθήκης: το εσωτερικό χωριζόταν σε δύο διακριτά τμήματα, ένα για τα ελληνικά έργα και ένα για τα λατινικά. Η παραδοσιακή πατριδολατρία των Ρωμαίων επέβαλε οι δύο αυτοί χώροι να έχουν τις ίδιες ακριβώς διαστάσεις, αν και εξαιτίας αυτού ο πρώτος, ο ελληνικός, ξεχείλιζε από βιβλία που δεν έβρισκαν θέση, ενώ ο άλλος, ο λατινικός, χαρακτηριζόταν από κάπως αμήχανη απλοχωριά. Για την ιστορία των βιβλίων, η πιο σημαντική καινοτομία της ρωμαϊκής περιόδου ήταν η μετάβαση από τον κύλινδρο στον λεγόμενο κώδικα, δηλαδή στη γνωστή μας μορφή του βιβλίου με ράχη και σελίδες. Η αλλαγή ξεκίνησε από την πρακτική και τα εργαλεία των πρόχειρων σημειώσεων. Από παλιά οι αρχαίοι συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ως σημειωματάρια ξύλινες ορθογώνιες πινακίδες καλυμμένες με κερί, όπου μπορούσε να γράψει κανείς με μυτερή γραφίδα. Το κείμενο κατόπιν σβηνόταν εύκολα από το κερί, ώστε να χρησιμοποιηθεί ξανά η επιφάνεια για άλλες καταγραφές. Αυτές τις επαναχρησιμοποιούμενες πλάκες τις αξιοποιούσαν οι αρχαίοι για κάθε λογής καθημερινές ανάγκες, από την τήρηση λογαριασμών και τη σχολική αντιγραφή μέχρι τα προσχέδια εγγράφων και ποιητικών έργων. Πολλές τέτοιες πινακίδες μπορούσαν να δεθούν μαζί, με ένα κορδόνι περασμένο από μια τρύπα στις άκρες τους, και να σχηματίσουν ένα είδος πολύπτυχου, κάτι σαν σημειωματάριο με αλλεπάλληλες ξύλινες σελίδες. Σε κάποια ευλογημένη στιγμή, κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, προέκυψε η ιδιοφυής ιδέα να αντικατασταθούν οι πινακίδες με φύλλα παπύρου ή περγαμηνής, που συρράπτονταν μεταξύ τους από τη μία πλευρά. Έτσι προέκυψε ο κώδικας, το νέο σχήμα του βιβλίου, το οποίο γρήγορα εξελίχθηκε περαιτέρω. Τα φύλλα της περγαμηνής άρχισαν να διπλώνονται σε τεύχη, και τα τεύχη ράβονταν μεταξύ τους στη ράχη, με αποτέλεσμα να γεννηθεί η τέχνη της βιβλιοδεσίας. Προστέθηκαν εξώφυλλα από σκληρό υλικό, για να προστατεύονται τα φύλλα. Η καινούργια, πρωτοποριακή μορφή εξασφάλιζε πολλά πλεονεκτήματα έναντι των κυλίνδρων. Τα ραμμένα φύλλα καλύπτονταν με γράψιμο και από τις δύο πλευρές, εξοικονομώντας χώρο για περισσότερο κείμενο. Καθώς ο κώδικας ξεφυλλιζόταν γρήγορα, ήταν πολύ ευκολότερη η αναζήτηση συγκεκριμένων χωρίων στο εσωτερικό του από ό,τι στους κυλίνδρους, που έπρεπε να ξετυλίγονται βαθμηδόν και με προσοχή. Τα νέα βιβλία μπορούσαν να κατασκευαστούν σε διάφορα μεγέθη, με ποικιλία και στο ύψος και στο πάχος, ανάλογα με τον αριθμό των διπλώσεων του φύλλου και την ποσότητα των τευχών που συρράπτονταν. Ήταν τώρα δυνατόν να χωρέσουν σε έναν τόμο εκτεταμένα έργα, λόγου χάρη ολόκληρα έπη, ιστορικές συνθέσεις, ακόμη και τα άπαντα ορισμένου συγγραφέα. Δημιουργήθηκαν επίσης βιβλία μικρού σχήματος, «σε μέγεθος γροθιάς» όπως τα αποκαλούσαν οι Ρωμαίοι (codices pugillares), που μπορούσε κανείς να τα κρύβει στα ρούχα του και να τα διαβάζει παντού. Οι Ρωμαίοι λάτρευαν αυτά τα πρώιμα βιβλία τσέπης, που ήταν δυνατόν να χωρέσουν ολόκληρη την Ιλιάδα ή τα άπαντα του Βιργίλιου ή τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, σαν τα σημερινά Penguin Classics, και συχνά τα χάριζαν στους φίλους τους για δώρα. Δύο κατηγορίες συγγραφέων και αναγνωστών ευνόησαν κατεξοχήν τη χρήση του κώδικα. Αφενός οι νομικοί και οι δικηγόροι εξυπηρετούνταν πολύ από τη νέα κατασκευή, αφού μπορούσαν να εντοπίσουν πιο εύκολα επιμέρους νόμους και διατάγματα εντός του τόμου. Αφετέρου οι Χριστιανοί ιεροκήρυκες διευκολύνονταν να μεταφέρουν τα ιερά τους βιβλία κατά τις μετακινήσεις τους από τόπο σε τόπο, καθώς επισκέπτονταν τις κοινότητες των πιστών. Μπορούσαν επίσης να τα κρύψουν πιο αποτελεσματικά πάνω τους, αν χρειαζόταν να ξεφύγουν από τις αρχές. Τους Χριστιανούς το νέο σχήμα των βιβλίων τούς βοηθούσε επίσης να διαχωριστούν και να πάρουν αποστάσεις από την κληρονομιά του Ιουδαϊσμού, όπου η καθιερωμένη μορφή ιερής Γραφής ήταν ο κύλινδρος της Τορά – οι ίδιοι πάνσεπτοι κύλινδροι που χρησιμοποιούνται και σήμερα σε όλες τις συναγωγές. Για όλους αυτούς τους λόγους, η καινούργια μορφή του βιβλίου θριάμβευσε και επικράτησε μέχρι την εποχή μας. Είναι αδύνατον να φανταστούμε κάτι πιο εύχρηστο με το οποίο θα μπορούσε να αντικατασταθεί. Ακόμη και στους υπολογιστές, στα λάπτοπ και στα τάμπλετ μας (αυτές τις μοντέρνες φωτοβόλες πινακίδες) διαβάζουμε σήμερα τα φορητά ηλεκτρονικά βιβλία με την κλασική τούτη μορφή, γυρίζοντας τις εικονικές σελίδες στην απαστράπτουσα επιφάνεια της οθόνης. Με τον κώδικα και τα φύλλα του, πίσω από τα εξώφυλλα και τη ράχη, το βιβλίο βρήκε την αληθινή του φύση, όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης: έφτασε στην ιδεώδη κατάστασή του και άλλο δεν είχε να γυρέψει πια. Τα χέρια μας θα εξακολουθήσουν να γυρίζουν τις σελίδες, τα μάτια μας θα διατρέχουν την επιφάνειά τους, ενώ το μυαλό μας θα πασχίζει να κατανοήσει τα γραφόμενα και η φτωχή μας μνήμη να συγκρατήσει ό,τι μπορεί, για όσο ακόμη θα υπάρχει ανθρώπινος πολιτισμός. Οι άνθρωποι θα κλείσουν για τελευταία φορά τα βιβλία τους μονάχα τη μέρα της Συντέλειας – τότε που θα κλείσει με κρότο, μια και καλή, το μέγα βιβλίο της ιστορίας του κόσμου.

Η Αλίκη στη χώρα των βιβλίων

Σύνδεση