Περί προνομίων των δύο γονέων

Melissa S. Keanry, The Two-Parent Privilege. How Americans Stopped Getting Married and Started Falling Behind [Το προνόμιο δύο γονέων. Πώς οι Αμερικανοί έπαψαν να παντρεύονται και άρχισαν να υστερούν], The University of Chicago Press, 2023, Εδώ και αρκετά χρόνια η Αμερική (κυρίως οι ΗΠΑ), αλλά και πολλές κοινωνίες του λεγόμενου Δυτικού πολιτισμού, έχουν βιώσει μια πρωτοφανή και ζημιογόνο «πολιτιστική» αμφισβήτηση που έγινε παγκοσμίως γνωστή σαν το κίνημα της «αφύπνισης» (woke). Ένα σημαντικό στοιχείο αυτού του κινήματος υπήρξε το «λευκό προνόμιο», δηλαδή η ξεχωριστή δέσμη πλεονεκτημάτων που υποτίθεται ότι απολαμβάνουν αποκλειστικά οι «λευκοί» πολίτες, σε αντίθεση με τους έγχρωμους πάσης μορφής. Αυτό έχει χαρακτηριστεί από πολλούς σαν «αντίστροφος ρατσισμός» έχοντας συμβάλει έντονα στην πόλωση που αντιμετωπίζει σήμερα η χώρα και απειλεί να αποσταθεροποιήσει την κοινωνία. Παράλληλα, έχει αναδυθεί μία τάση απαγόρευσης κάθε συζήτησης που αφορά «ευαίσθητες» έννοιες, όπως οι διαφορές μεταξύ κατηγοριών πολιτών, είτε αυτές αφορούν σεξουαλική ταυτότητα, πολιτικό προσανατολισμό, θρησκεία, οικογένεια, παραδόσεις, κ.λπ. Κάθε προσπάθεια τέτοιας συζήτησης αμέσως οδηγεί σε κατηγορίες για προπαγάνδα με ανίερους σκοπούς προερχόμενη από την «προνομιούχο» τάξη των λευκών, οι οποίοι συλλήβδην περιγράφονται σαν ρατσιστές και ακραίοι. Το πόνημα της Μελίσσας Κήρνυ αποτελεί γι’ αυτόν τον λόγο μία πνοή φρέσκιας και απροκατάληπτης σκέψης. Αντί να στηριχθεί σε κοινωνικές ή πολιτικές θεωρίες και επιχειρήματα παρουσιάζει την θέση (που είναι για πολλούς «ταμπού») ότι το πραγματικό προνόμιο δεν είναι άλλο από την παρουσία δύο γονέων στο σπίτι. Και στηρίζει αυτή την άποψη αποκλειστικά σε οικονομετρικά στοιχεία. Ήδη από το 1965 ο γερουσιαστής Πάτρικ Μόινιχαν είχε επισημάνει την επικίνδυνη τάση αύξησης «μονογονεϊκών» οικογενειών στην αμερικανική κοινωνία, αλλά τότε συνάντησε αποδοκιμασία και κριτική από τους διαφωνούντες. Εξάλλου, και η καθηγήτρια Κήρνυ έχει ήδη αντιμετωπίσει παρόμοιες ενστάσεις για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Αλλά και ο πρώην Πρόεδρος Ομπάμα το 2008 είχε επισημάνει την καταστροφική έλλειψη του «πατέρα» στις οικογένειες των Μαύρων. Όμως η αντίδραση σε αυτές τις επισημάνσεις τείνει να είναι αρνητική ή αμήχανα σιωπηλή. Ο προσδόκιμος βαθμός επιτυχίας ενός παιδιού στην ζωή (απόκτηση παιδείας, επαγγελματική άνοδος, υγεία, συναισθηματική ισορροπία, κ.λπ.) είναι στατιστικά άμεσα συνδεδεμένη με την ύπαρξη δύο γονέων κατά την διάρκεια της ηλικιακής ανάπτυξής του. Τα ποσοτικά στοιχεία τα οποία στηρίζουν αυτόν τον ισχυρισμό (που αποτελούν μάλλον διαπίστωση, παρά άποψη) είναι πλήρως τεκμηριωμένα και βασίζονται σε αδιαμφισβήτητες πηγές. Μερικά από αυτά τα στοιχεία είναι συγκλονιστικά. Για κάθε πέντε παιδιά σήμερα στην Αμερική πάνω από ένα μεγαλώνει σε περιβάλλον ενός μόνο γονέα. Η έλλειψη μάλιστα των δύο γονέων δεν οφείλεται σε θανάτους ή διαζύγια, αλλά σε εξ αρχής επιλογή. Η δε συσχέτιση του βαθμού επιτυχίας στην ζωή με την παρουσία ή απουσία δύο γονέων είναι αποστομωτική. Σημειωτέον ότι αυτή η διαφορά παρατηρείται όχι μόνον ανάμεσα σε μέλη της λευκής «φυλής», αλλά και ανάμεσα σε Μαύρους, σε Ασιάτες, σε γηγενείς Αμερικανούς, σε μετανάστες, και με σχεδόν ομοιόμορφη κατανομή σε όλη την επικράτεια των ΗΠΑ. Το αποτέλεσμα αυτής της διαφοράς οδηγεί σε φαύλο κύκλο γιατί τα παιδιά που μεγαλώνουν με ένα γονέα, και πάλι στατιστικά, τείνουν να γίνουν ανύπαντροι γονείς και να ζουν σε περιβάλλον ένδειας συνεισφέροντας έτσι σε περαιτέρω όξυνση της διαφοράς. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι το ποσοστό μονογονεϊκών νοικοκυριών διαφέρει σημαντικά ανάμεσα στις κοινότητες με διαφορετική «εθνική» καταγωγή. Περιορίζεται στο 12% στα Ασιατικής προέλευσης σπίτια, στο 23% στα σπίτια «λευκών», στο 38% στα Λατινοαμερικανικής καταγωγής, και εκτοξεύεται στο 62% στα σπίτια των Μαύρων. (Η εξήγηση αυτής της διαφοράς απαιτεί παρέκβαση από το πολιτικώς αυστηρά ουδέτερο αφήγημα των βιβλίου). Η συγγραφέας του δοκιμίου σπεύδει εξ αρχής να διευκρινίσει ότι, κατά πρώτον λόγο, υπάρχουν άφθονες εξαιρέσεις σε αυτόν τον «κανόνα», και ότι, κατά δεύτερο λόγο, δεν έχει σημασία αν οι δύο γονείς είναι νυμφευμένοι ή απλά «σύντροφοι», ή ακόμα του αυτού ή διαφορετικού φύλου. Η εξήγηση, που είναι και λογικά προφανής, συνίσταται στο ότι η παρουσία δύο ατόμων στην φροντίδα για την ανάπτυξη των παιδιών απλούστατα προσφέρει περισσότερους πόρους και δυνατότητες απ’ ό,τι η παρουσία μόνον ενός. Ίσως μία λογική επέκταση να είναι οι ακόμα πιο επωφελείς συνθήκες αν στο οικογενειακό περιβάλλον υπάρχουν και άλλα συγγενικά πρόσωπα (π.χ. παππούς, γιαγιά κ.λπ.). Όμως η εξέταση αυτής της περίπτωσης απουσιάζει από τα δεδομένα της μελέτης, όπως λείπει και η εξέταση των συνεπειών διαφορετικών πολιτιστικών εθίμων (π.χ. της πολυγαμίας και της εκτεταμένης τεκνοποίησης που παρατηρείται σε χώρες του Τρίτου Κόσμου). Το αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου είναι μία σημαντική επιδείνωση της οικονομίας και της κοινωνικής συνοχής. Πράγματι ο κοινωνικός ιστός στις ΗΠΑ είναι φανερά κλονισμένος. Οι θεωρίες για τα αίτια είναι πολλές. Οικονομική ανισότητα, προκαταλήψεις, κατάρρευση παραδοσιακών αξιών και ουκ ολίγοι άλλοι παράγοντες σίγουρα συμβάλλουν στην κρίση που μαστίζει την αμερικανική κοινωνία. Μέχρι τώρα όμως το στοιχείο της παρουσίας αμφοτέρων των γονέων στο σπίτι δεν είχε τεθεί επί τάπητος. Υπάρχει σωρεία μελετών και στοιχείων, που επικαλείται και παρουσιάζει η συγγραφέας στο βιβλίο της που ενισχύουν τις παρατηρήσεις της. Για παράδειγμα, ανάμεσα σε οικογένειες με παρόντες αμφότερους τους γονείς, το μέσο ετήσιο οικογενειακό εισόδημα φτάνει τις 150 χιλιάδες δολάρια, με παρατηρούμενη αύξηση περίπου 60% από το 1980 μέχρι το 2019. Ανάμεσα σε οικογένειες με έναν γονέα παρόντα το εισόδημα φτάνει μόλις τις 60 χιλιάδες δολάρια, έχοντας σημειώσει (και αυτό είναι σημαντικό) την ίδια αύξηση του 60% από το 1980 μέχρι το 2019. Ακόμα πιο σημαντικό είναι ότι οι παρατηρούμενες διαφορές είναι περίπου οι ίδιες ανεξάρτητα από το επίπεδο μόρφωσης των γονέων. Δηλαδή, ακόμα και για περιπτώσεις που ο γονέας (ή οι γονείς) συμπλήρωσαν μόνο Δημοτικό σχολείο, ή μόνο Γυμνάσιο, ή και Πανεπιστήμιο, παρατηρούνται παρόμοια ποσοστά αύξησης για την ίδια χρονική περίοδο, αλλά για ανύπαντρους (δηλαδή μόνους) γονείς το εισόδημα παραμένει σχεδόν το ίδιο κλάσμα (περίπου το ένα τρίτο) σε σχέση με την περίπτωση παρουσίας αμφοτέρων των γονέων. Μία άλλη αξιοσημείωτη παρατήρηση είναι ότι στην συντριπτική πλειοψηφία των μονογονεϊκών, ο μοναδικός γονέας είναι η μητέρα. Και ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι στις υπόλοιπες χώρες του κόσμου ο αριθμός των μονογονεϊκών οικογενειών είναι περίπου υποτριπλάσιος αυτού της Αμερικής. Στην συνέχεια τίθενται εύλογα ερωτήματα για την κατανόηση αυτών των παρατηρήσεων. Για παράδειγμα, είναι προφανές ότι η αύξηση των οικογενειών με μόνη την μητέρα στο σπίτι σημαίνει ότι λιγότερα ζευγάρια παντρεύονται (ή συμφωνούν να συζήσουν). Οπότε το ερώτημα είναι γιατί συμβαίνει αυτό. Και πάλι υπάρχουν διάφορες (και εύλογες) θεωρίες που το εξηγούν. Αυτό όμως που ενδιαφέρει από την οπτική του πονήματος είναι ότι αυτή η αύξηση (ανεξάρτητα από ενδεχομένως «βαθύτερα» ή περίπλοκα αίτια) παρατηρείται κυρίως ανάμεσα σε γονείς που μεγάλωσαν σε «μονογονεϊκές» οικογένειες. Δηλαδή και πάλι παρατηρείται παρόμοιος φαύλος κύκλος. Μία ενδιαφέρουσα επισήμανση στο βιβλίο της Κήρνυ είναι ότι ένας λόγος που ενισχύει αυτό το φαινόμενο είναι η έλλειψη «προθύμων» ανδρών. Όλο και περισσότεροι άρρενες αποφεύγουν τον γάμο ή και την συγκατοίκηση με την σύντροφό τους. Πρόσφατες κοινωνικο-πολιτικές τάσεις στην αμερικανική κοινωνία έχουν απαξιωτικές συνέπειες στην συνείδηση πολλών νέων και έχουν κλονίσει την αυτοπεποίθησή τους. Υπάρχουν όμως και άλλες (ίσως πιο σοβαρές) παράπλευρες συνέπειες του μονογονεϊκού φαινομένου. Ίσως η πιο σοβαρή (και η οποία πλήττει όλες τις Δυτικές κοινωνίες) είναι η υπογεννητικότητα. Η ζωή σε περιβάλλον με έναν γονέα είναι απλούστατα πιο δύσκολη, όχι μόνον οικονομικά, αλλά από κάθε άποψη. Μοιραίο είναι λοιπόν να αποφεύγονται οι περισσότερες γεννήσεις. Εφόσον αυξάνεται ο αριθμός των μονογονεϊκών οικογενειών, αυξάνεται και η υπογεννητικότητα. Ιδιαίτερα η απουσία του πατέρα από το σπίτι έχει αποδεδειγμένα (και πάλι στατιστικά, γιατί εξαιρέσεις υπάρχουν) αρνητικές επιπτώσεις στην εξέλιξη των παιδιών (ιδίως των αγοριών) και αυξάνουν την αποφυγή συμμετοχής στην δημιουργία «διγονεϊκής» οικογένειας. Ένας ακόμα παράγων της υπογεννητικότητας είναι και η εξάπλωση της άμβλωσης, αλλά αυτό είναι σύνθετο πρόβλημα και αποτρέπει από το κύριο, και πολύ καίριο, θέμα των συνεπειών της μονογονεϊκής οικογένειας στην κοινωνία. Είναι αυτονόητο ότι πολλές φορές μπορεί η ταυτόχρονη παρουσία δύο γονέων με ασυμβίβαστες διαφωνίες να λειτουργεί αρνητικά για όλα τα μέλη της οικογένειας. Ειδικές καταστάσεις κάθε άλλο παρά σπανίζουν στην ανθρώπινη συμβίωση. Η έμφαση του βιβλίου είναι στον στατιστικό χαρακτήρα των παρατηρήσεων και στις τεκμηριωμένες συνέπειες για την κοινωνία. Και πουθενά δεν γίνεται ηθικιστικό κήρυγμα για την φύση της οικογένειας. Όπως παρατηρεί και μνημονεύει η Κήρνυ, αυτή η τοποθέτηση του προβλήματος προκαλεί δυσφορία ή αμηχανία ακόμα και σε ακαδημαϊκούς κύκλους στην Αμερική όπου θέματα προσωπικών επιλογών συγκρούονται με την άρνηση που κυριαρχεί στην χώρα για την αντιμετώπισή τους (ή ακόμα και για απλή συζήτηση). Όμως αποτελεί εθελοτυφλία να αγνοούνται οι συνέπειες αυτού του φαινομένου. Και θα ήταν καταστροφικό να παρερμηνευθεί ο στόχος αυτού του πονήματος. Η Μελίσσα Κήρνυ, την οποία δεν τυχαίνει να έχω γνωρίσει παρότι διδάσκουμε στο ίδιο πανεπιστήμιο, δεν ανήκει σε κινήματα με «κοινωνική» ατζέντα. Είναι οικονομολόγος με σπουδές στο ΜΙΤ και αυστηρά εστιασμένο επιστημονικό έργο. Η ανάσυρση αυτού του «ευαίσθητου» θέματος και η προβολή του στην κοινωνία αποτελεί μια θαρραλέα πρωτοβουλία που αυτοδικαιώνεται με την παρουσίαση αδιάσειστων στοιχείων. Είναι επίσης σημαντικό ότι το σύγγραμμα κλείνει με την λογική και ρεαλιστική προτροπή για την αντιμετώπισή του με μέτρα που θέτουν ως στόχο την ενθάρρυνση του θεσμού της οικογένειας δύο γονέων. Εν μέσω της χαοτικής ανθίζουσας συζήτησης περί «ταξικών» προνομίων που αποπροσανατολίζει, είναι ίσως και λυτρωτικό να επισημανθεί το ύστατο (και τόσο φυσιολογικό) προνόμιο της παρουσίας δυο γονέων στο σπίτι. Και είναι ίσως μία ακόμα ένδειξη των φυγοκεντρικών τάσεων που κλονίζουν την Αμερική. Θα είχε ενδιαφέρον να αξιολογηθεί το κατά πόσον υφίστανται παρόμοιες ροπές στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. ΥΓ. Ευχαριστώ τον καθηγητή Θάνο Σκούρα που μου υπέδειξε αυτό το σύγγραμμα.

Περί προνομίων των δύο γονέων

Σύνδεση