Ο φυσιοδίφης Φρίντριχ Χάγιεκ

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Σε μια νέα βιογραφία, ο Φρίντριχ Χάγιεκ παρουσιάζεται ως μια παράδοξη μορφή: ένας παθιασμένος φιλελεύθερος, του οποίου οι πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές υπήρξαν οι συντηρητικοί. Bruce Caldwell και Hansjoerg Klausinger, Hayek: A Life, 1899-1950 [Χάγιεκ: Ένας βίος, 1899-1950], University of Chicago Press, 2022, σελ. 840 Vikash Yadav, Liberalism’s Last Man: Hayek in the Age of Political Capitalism [Ο τελευταίος φιλελεύθερος: Ο Χάγιεκ την εποχή του πολιτικού καπιταλισμού], University of Chicago Press, 2023, σελ. 288 Ο αυστριακός οικονομολόγος Φρίντριχ Χάγιεκ προκαλούσε πάντα ισχυρά αισθήματα, τόσο στους θιασώτες του όσο και στους επικριτές του. Το πιο φημισμένο του βιβλίο, The Road to Serfdom (Ο δρόμος προς τη δουλεία, πρώτη έκδοση το 1944), δέχθηκε την απόρριψη του μεγαλύτερου μέρους της βρετανικής και αμερικανικής διανόησης, κάτι που δεν προκάλεσε καμία έκπληξη, αφού ο Χάγιεκ χλεύασε τους διανοούμενους για τον ηγετικό τους ρόλο στον «μετασχηματισμό της κοινωνίας προς τον ολοκληρωτισμό». Ο Αϊζάια Μπερλίν δυσκολεύτηκε να τελειώσει το βιβλίο, κάνοντας λόγο για «τον απαίσιο Δρ. Χάγιεκ» σε επιστολή του σε φίλο του. Οι σοσιαλιστές τον χαρακτήρισαν αντιδραστικό, επειδή προσυπέγραφε τον φιλελευθερισμό του 19ου αιώνα· οι αντίπαλοι του New Deal που είχε εισηγηθεί ο Φραγκλίνος Ντελάνο Ρούζβελτ, τον αγκάλιασαν ως σωτήρα τους. Παρ’ όλο που το κύρος του Χάγιεκ μεταξύ των επαγγελματιών οικονομολόγων είχε μειωθεί πολύ πριν το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το βιβλίο του Ο δρόμος προς τη δουλεία είχε θερμή ανταπόκριση από το ευρύ κοινό: ο Χάγιεκ έζησε αρκετά ώστε να λάβει το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών το 1974 και να δει να συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο ένθερμων οπαδών του η Μάργκαρετ Θάτσερ. Μολονότι ο μεγάλος του αντίπαλος, ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον πλήθους βιογράφων που μελέτησαν τη ζωή του, με πιο σημαντική την τρίτομη βιογραφία του από τον Ρόμπερτ Σκιντέλσκι, η ζωή του Χάγιεκ έχει παραμείνει, συγκριτικά, στο σκοτάδι. Ο Αμερικανός φιλόσοφος Γ. Γ. Μπάρτλεϊ ξεκίνησε την προετοιμασία μιας έκδοσης των Απάντων του Χάγιεκ, την οποία θα ακολουθούσε μια βιογραφία, αλλά τον διέκοψε ο θάνατος. Ο Μπρους Κάλντγουελ, ένας οικονομικός ιστορικός, ανέλαβε τον ρόλο του επιμελητή μετά τον Μπάρτλεϊ, εξέδωσε τη βιογραφική μελέτη του έργου του Χάγιεκ, Hayek’s Challenge (Η πρόκληση του Χάγιεκ, πρώτη έκδοση το 2004), και τώρα έχει συγγράψει, από κοινού με τον Χαντσγέργκ Κλάουζινγκερ, τον πρώτο τόμο της βιογραφίας του Χάγιεκ, η οποία προορίζεται να είναι η «οριστική» βιογραφία. Μέχρι στιγμής, οι συγγραφείς έχουν πετύχει αυτή τη φιλοδοξία: αφιερώνουν περισσότερες από οκτακόσιες σελίδες στα πρώτα πενήντα χρόνια τού Χάγιεκ, γεμάτες με κοινότοπες λεπτομέρειες, όπως το βάρος του πρωταγωνιστή τους στα πρώτα του γενέθλια (δέκα κιλά) και μια μακροσκελή περιγραφή της «ταραχώδους» οικογενειακής ζωής του. Οι συγγραφείς δεν του χαρίζονται σε τίποτε. Ο Χάγιεκ παρουσιάζεται ως μια παράδοξη μορφή: ένας παθιασμένος φιλελεύθερος, η οικογένεια του οποίου στήριζε τους Ναζί, και του οποίου οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές υπήρξαν οι συντηρητικοί, ένας μοναχικός άνθρωπος με έναν ευρύ κύκλο επαφών, ένας παγκοσμίως γνωστός οικονομολόγος που περιφρονούσε τις κοινωνικές επιστήμες, ένας μαχητικός υπερασπιστής των θέσεών του που περιστασιακά εγκατέλειπε τις αψιμαχίες, ένας στοχαστής εναντίον των μονοπωλιακών πολιτικών, οι ιδέες του οποίου εντάχθηκαν στην προπαγάνδα υπέρ των μεγάλων επιχειρήσεων, και ένας ηθικολόγος του οποίου η ίδια η συμπεριφορά ως συζύγου αποδείχθηκε απογοητευτική. Πορτρέτο του Φρίντριχ Χάγιεκ, Ιούνιος 1945, από τον Γουόλτερ Στόουνμαν. © Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων του Λονδίνου. Ο Φρίντριχ Αύγουστος φον Χάγιεκ (γνωστός ως Φριτς στην οικογένειά του) γεννήθηκε στις 8 Μαΐου του 1899 στη Βιέννη. Οι Χάγιεκ ήταν αξιοσέβαστα μέλη της ανώτερης μέσης τάξης, μορφωμένοι και καλά δικτυωμένοι, αλλά όχι ιδιαίτερα εύποροι. Ο πατέρας του, Αύγουστος, ήταν γιατρός με πάθος για τη βοτανολογία, και η μητέρα του, Φελίσιτας, ήταν κόρη του Φραντς φον Γιούρασεκ, διακεκριμένου καθηγητή πανεπιστημίου και δημοσίου υπαλλήλου. Οι Γιούρασεκ είχαν μακρινή συγγένεια με την πάμπλουτη οικογένεια των Βίττγκενσταϊν – η πρώτη βόλτα του Φρίτς με αυτοκίνητο ήταν με τη Λεοπολντίν, τη μητέρα του Λούντβιχ Βίττγκενσταϊν, με ένα ηλεκτροκίνητο Μόργκαν, διασχίζοντας τη λεωφόρο Ρίνγκστρασσε της Βιέννης. Ο νεαρός Χάγιεκ ήταν ένας μαθητής με αδιάφορες επιδόσεις. Άλλαζε συχνά σχολείο και έπαιρνε χαμηλούς βαθμούς σε όλα τα μαθήματα πλην της Βιολογίας, αποτυγχάνοντας στα Λατινικά, τα Ελληνικά και τα Μαθηματικά. Παρ’ όλα αυτά, τα πρώτα του χρόνια έδειξαν ότι διέθετε ένα πνευματικό γνώρισμα που το διατήρησε σε όλη του τη ζωή: διάβαζε ασταμάτητα, βρίσκοντας ενδιαφέρουσα μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων, στα οποία ήταν περίπου αυτοδίδακτος. Η αυστηρότητα της παιδαγωγικής μεθόδου στα όψιμα χρόνια της αυτοκρατορικής Αυστρίας δεν ταίριαζε στα ταλέντα του. Η παιδική ηλικία του Χάγιεκ ήταν, ως επί το πλείστον, τυπική και, καθώς φαίνεται, ευτυχισμένη. Του άρεσε να περνάει χρόνο έξω από το σπίτι – διασκέδαζε κάνοντας τένις, πατινάζ, ορειβασία και σκι. Στις ομάδες του πατινάζ περιλαμβανόταν ενίοτε η ξαδέλφη του Χελένε (Λένερλ) Μπίτερλιχ, η οποία έγινε αργότερα η δεύτερη σύζυγός του. Απολάμβανε τις καλοκαιρινές του διακοπές στο όμορφο θέρετρο του Σλάντμινγκ στη Στυρία, στους πρόποδες της οροσειράς του Ντάχσταϊν. Ο Χάγιεκ αγαπούσε τις Άλπεις σε όλη του τη ζωή, και επέστρεφε σ’ αυτές με κάθε ευκαιρία· το βιβλίο στο κάλυμμά του περιλαμβάνει μια φωτογραφία του Χάγιεκ σε μια δασώδη βουνοπλαγιά, με την πίπα του, παραδοσιακή βαυαρική φορεσιά και μπότες πεζοπορίας. Η ύστερη προσέγγιση του Χάγιεκ στα οικονομικά φέρει τα σημάδια των μελετών του φυσικού κόσμου που έκανε νεότερος. Όταν ήταν παιδί, συντρόφευε συχνά τον πατέρα του στα ερευνητικά του ταξίδια, αναγνωρίζοντας και συλλέγοντας φυτά, ορυκτά και έντομα. Παρακολούθησε επίσης τις διαλέξεις του πατέρα του στο βοτανολογικό ινστιτούτο της Βιέννης, και περιέγραψε τον παππού του από την πλευρά του πατέρα του ως «ενθουσιώδη δαρβινικό». Ο Χάγιεκ ισχυρίστηκε αργότερα ότι οι έρευνες του πατέρα του, ο οποίος «διερευνούσε πώς ο συνδυασμός των κλιματολογικών και γεωλογικών συνθηκών με τη ζωή των φυτών και των ζώων συνέβαλλε στον καθορισμό της χλωρίδας μιας περιοχής, σφράγισε, κατά πάσαν πιθανότητα, τον τρόπο σκέψης μου». Συγκεκριμένα, θαύμαζε την «υπομονετική αναζήτηση σημαντικών γεγονότων» από την πλευρά των βιολόγων. (Εν αντιθέσει, ο Κάρολος Δαρβίνος ισχυριζόταν ότι όφειλε την έμπνευσή του για την εξελικτική θεωρία στο έργο του οικονομολόγου Τόμας Μάλθους.) Ο Χάγιεκ τελείωσε το σχολείο με τη χαμηλότερη βαθμολογία που ήταν δεκτή στις εξετάσεις, και στρατεύτηκε λίγο μετά τα δέκατα έβδομά του γενέθλια. Η ενεργός θητεία του, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ως κατώτερου αξιωματικού του πυροβολικού στο ιταλικό μέτωπο, στάθηκε η αφορμή για την ανακάλυψη ότι, από τη φύση του, δεν τον τρόμαζε τίποτε. «Μου λείπουν τα νεύρα, εξαιτίας των οποίων θα ένιωθα νευρικότητα», είπε στον Μπάρτλεϊ στη διάρκεια μιας συνέντευξης. Ο Χάγιεκ είχε την τύχη να επιβιώνει: κάποια φορά το αναγνωριστικό αεροπλάνο στο οποίο επέβαινε χτυπήθηκε από εχθρικά πυρά και υποχρεώθηκε να κάνει αναγκαστική προσγείωση· άλλη φορά πάλι βρέθηκε να μάχεται με μαχαίρι, σώμα με σώμα, με έναν Ιταλό στρατιώτη μες στο απόλυτο σκοτάδι, και δεν έμαθε ποτέ αν όντως τον σκότωσε. Η στρατιωτική ζωή τον άφησε με μόνιμη βλάβη στην καρδιά και μειωμένη ακοή (αργότερα αστειεύτηκε, λέγοντας ότι ο Καρλ Μαρξ δεν άκουγε από το δεξί του αυτί, ενώ ήταν κουφός από το αριστερό), αλλά, όπως παρατηρούν οι Κάλντγουελ και Κλάουσινγκερ, στις πνευματικές του επιδιώξεις ο Χάγιεκ συνέχισε να αναζητάει τον κίνδυνο. Επιστρέφοντας στη Βιέννη μετά τον πόλεμο, ο Χάγιεκ τα βρήκε όλα ανάστατα: η αυτοκρατορική εξουσία είχε παραχωρήσει τη θέση της στη δημοκρατία, η αποδυναμωμένη Αυστρία είχε αποκοπεί από όσες περιοχές των Αψβούργων κατείχε προηγουμένως, η «Κόκκινη Βιέννη» έπεφτε βαθμιαία στα χέρια των σοσιαλιστών, και ο υπερπληθωρισμός εμφανιζόταν στον ορίζοντα. Η αυστριακή μέση τάξη είχε δεχθεί σοβαρό πλήγμα όταν το νόμισμα έχασε την αξία του· τον χειμώνα του 1919-1920, μόνο δύο δωμάτια στο σπιτικό της οικογένειας Χάγιεκ είχαν θέρμανση. Αυτή η σκληρή εμπειρία έμαθε τον Χάγιεκ να αναζητά τη νομισματική σταθερότητα, όπως δείχνουν, αφενός η αδιασάλευτη υπεράσπισή του για τον κανόνα του χρυσού τη δεκαετία του 1930, όταν οι περισσότεροι οικονομολόγοι είχαν απαυδήσει με αυτό το βάρβαρο απολίθωμα, αφετέρου όταν, αργότερα στη ζωή του, δεν έπαψε ποτέ να ασκεί κριτική στις πληθωριστικές επιπτώσεις, τις οποίες, κατά τη γνώμη του, θα επέφερε η κεϋνσιανή οικονομική πολιτική.[1] Ο Χάγιεκ γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Ήταν φοιτητής Νομικής, αλλά μόνο κατ’ όνομα: στην πραγματικότητα, ενδίδοντας στην προτίμησή του για μια ευρεία πνευματική μόρφωση, παρακολουθούσε μαθήματα κοινωνιολογίας, φιλοσοφίας, ψυχολογίας, ιστορίας και βιολογίας (καθώς και διαλέξεις πάνω στην ανατομία και το κεντρικό νευρικό σύστημα), προτού τελικά επιλέξει να ειδικευτεί στα οικονομικά – μια απόφαση, σύμφωνα με τους συγγραφείς, που οφείλεται στις καλύτερες επαγγελματικές προοπτικές που προσέφεραν τα οικονομικά σε σχέση με τα νομικά. Η πρώιμη, ερασιτεχνική ενασχόληση του Χάγιεκ με τη βοτανολογία, τον είχε προετοιμάσει κατάλληλα για να δεχθεί την επίδραση της Αυστριακής Σχολής των οικονομικών, την οποία γνώρισε στο πανεπιστήμιο. Η Αυστριακή Σχολή είχε ιδρυθεί στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα από τον Καρλ Μένγκερ και ακολουθούσε μια εξελικτική προσέγγιση στο αντικείμενό της.[2] Ο μεγαλύτερος σε ηλικία αλλά σύγχρονος του Χάγιεκ, Γιόζεφ Σουμπέτερ, εφάρμοσε εξελικτικές ιδέες για να αναπτύξει τη θεωρία της «δημιουργικής καταστροφής», την οποία θεωρούσε ως τη σπουδαιότερη οικονομική δύναμη. (Ο επιχειρηματίας που φανταζόταν ο Σουμπέτερ εφάρμοζε νέες μεθόδους και τεχνολογίες, παίζοντας τον ρόλο της φυσικής επιλογής). Ο Χάγιεκ κατέληξε να βλέπει την οικονομία ως μια αέναα μεταβλητή τάξη που οργάνωνε η ίδια τον εαυτό της, μια τάξη που ξεπρόβαλλε από τις αυθόρμητες αλληλεπιδράσεις αμέτρητων ατόμων. Αργότερα, ισχυρίστηκε ότι εμπνεύστηκε τις ιδέες αυτές από τη θεωρία του Μένγκερ των «οργανικών θεσμών», οι οποίοι εμφανίζονται με φυσικό τρόπο μέσω της εξέλιξης παρά ως αποτέλεσμα σκόπιμου σχεδιασμού. Στη Βιέννη, ο Χάγιεκ προσκλήθηκε να συμμετάσχει στο ιδιωτικό σεμινάριο του οικονομολόγου Λούντβιχ φον Μίζες. Τον επηρέασε βαθύτατα το βιβλίο που εξέδωσε ο Μίζες το 1922, Die Gemeinwirtschaft (Η κοινωνική οικονομία· η αγγλική μετάφραση τιτλοφορείται «Ο Σοσιαλισμός»), όπου ισχυριζόταν ότι ο ορθολογικός οικονομικός υπολογισμός ήταν ανέφικτος υπό σοσιαλιστικό καθεστώς. Οι κεντρικοί σχεδιαστές, αποφάνθηκε ο Μίζες, δεν διαθέτουν ούτε την γνώση ούτε τα κίνητρα για να προβούν σε ορθολογικές αποφάσεις, ενώ οι τιμές της αγοράς αντανακλούν τη σχετική σπανιότητα. Όταν αργότερα ο Χάγιεκ δίδαξε στο London School of Economics τη δεκαετία του 1930, έδωσε διαλέξεις και έγραψε δοκίμια πάνω σ’ αυτό το ζήτημα, το οποίο έγινε γνωστό ως το πρόβλημα του σοσιαλιστικού υπολογισμού. Σημαντική επίδραση στο νεαρό οικονομολόγο είχε επίσης ο παλιός φίλος του παππού του, Όιγκεν φον Μπεμ‑Μπάβερκ, ο οποίος, όπως ο Μίζες, ασκούσε κι αυτός δριμεία κριτική στον Μαρξισμό. Ο Μπεμ-Μπάβερκ, ηγετική φυσιογνωμία της δεύτερης γενιάς των Αυστριακών οικονομολόγων, είχε πεθάνει το 1914, έχοντας ολοκληρώσει δύο τόμους από το τρίτομο αριστούργημά του, Kapital und Kapitalzins (Κεφάλαιο και Τόκος). Ο τοκισμός υπάρχει, γράφει, επειδή οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη προτίμηση για την κατανάλωση στο παρόν παρά στο μέλλον. Περιέγραψε πώς το επιτόκιο επιδρά πάνω στις επενδυτικές αποφάσεις: όταν το επιτόκιο μειώνεται, γίνεται πιο ελκυστική η επένδυση σε σχέδια με μεγαλύτερη περίοδο απόσβεσης (πράγμα το οποίο ονόμασε μέθοδο παραγωγής «κυκλικής διαδικασίας»). Ο Χάγιεκ επέμεινε συχνά ότι η καθιερωμένη οικονομική επιστήμη δεν έδινε τη δέουσα προσοχή στον χρόνο. Τον Οκτώβριο του 1921, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Νομική, ο Χάγιεκ πήγε να δουλέψει πλάι στον Μίζες στο Abrechnungsamt, το Αυστριακό Γραφείο Τιμολόγησης Πολεμικών Αποζημιώσεων. Ο πληθωρισμός ήταν εκτός ελέγχου σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο μισθός του Χάγιεκ τριπλασιάστηκε μέσα στους πρώτους δύο μήνες. Ξεκίνησε επίσης να εργάζεται πάνω στη διδακτορική του διατριβή. Όταν ο Χάγιεκ προσκλήθηκε από τον Αμερικανό οικονομολόγο Τζερεμάια Τζενκς στη Νέα Υόρκη για να εργαστεί ως συνεργάτης ερευνητής, άδραξε αμέσως την ευκαιρία. Μολονότι αποδείχθηκε μια κίνηση εξαιρετικά ωφέλιμη για την καριέρα του, ήταν καταστροφική για την προσωπική του ζωή. Κατά τη διάρκεια των φοιτητικών του χρόνων, ο Χάγιεκ και η ξαδέλφη του Λένερλ είχαν ερωτευθεί ο ένας τον άλλον, αλλά ο Χάγιεκ, άτολμος και δύσκολος στην επικοινωνία, δεν εκδήλωσε τα συναισθήματά του, και όταν πλέον επέστρεψε από τις Ηνωμένες Πολιτείες το 1923, βρήκε τη Λένερλ ήδη παντρεμένη. Στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης ο Χάγιεκ αφιερώθηκε στη μελέτη που τον ενδιέφερε, αυτή της νομισματικής πολιτικής. Οι περισσότεροι κορυφαίοι οικονομολόγοι της εποχής –συμπεριλαμβανομένων του Ίρβινγκ Φίσερ από το Γέηλ και του Κέυνς– είχαν υιοθετήσει την άποψη ότι η νομισματική πολιτική όφειλε να αναλάβει τη σταθεροποίηση του επιπέδου τιμών (πράγμα σχεδόν ισοδύναμο με ό,τι ονομάζουμε σήμερα «στόχευση του πληθωρισμού», όπου μια κεντρική τράπεζα επιχειρεί να οδηγήσει τον πληθωρισμό κοντά σε μια τιμή για την οποία έχει δεσμευτεί δημόσια). Η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ, υπό την επίδραση του διοικητή της Περιφερειακής Τράπεζας της Νέας Υόρκης, Μπέντζαμιν Στρονγκ, υιοθέτησε αυτή την προσέγγιση. Μετά τη σύντομη ύφεση του 1921 στις ΗΠΑ, ο κύριος στόχος της χρηματοοικονομικής πολιτικής των ΗΠΑ ήταν να αποφευχθεί άλλο ένα επεισόδιο αποπληθωρισμού. Ο Χάγιεκ είχε διαφορετική άποψη. Πίστευε ότι σε μια οικονομία στην οποία η παραγωγικότητα αυξάνει, οι τιμές έχουν τη φυσική τάση να φθίνουν, αφού χρειάζεται λιγότερη εργασία για την παραγωγή ενός ορισμένου αγαθού. Οι απόπειρες αναχαίτισης αυτής της τάσης ενδέχεται να προκαλέσουν νέες οικονομικές αναταραχές. Στη διάρκεια της ξακουστής δεκαετίας του 1920 (Roaring Twenties), οι Ηνωμένες Πολιτείες έζησαν τη μεγαλύτερη αύξηση παραγωγικότητας στην ιστορία, αλλά οι τιμές δεν έπεσαν. Η νομισματική πολιτική που έχει στόχο τη σταθεροποίηση των τιμών, γράφει ο Χάγιεκ το 1928, «πυροδοτεί την αύξηση της απόδοσης σε βαθμό πέρα από το κανονικό καθώς το κόστος της παραγωγής πέφτει, και επομένως καθιστά αναπόφευκτη τη μετέπειτα πτώση των τιμών μαζί με την ταυτόχρονη μείωση της απόδοσης». Εντός ολίγων ετών, η οικονομία της Αμερικής έζησε ακριβώς μια τέτοια αποπληθωριστική κατάρρευση. Δύο χρόνια μετά την επιστροφή του στη Βιέννη, ο Χάγιεκ παντρεύτηκε την Χέλενα (Χέλλα) Φριτς, μια συνάδελφό του στο Γραφείο Τιμολόγησης. Ο Μίζες του ανέθεσε τη διεύθυνση του νεοσύστατου Αυστριακού Ινστιτούτου Έρευνας του Επιχειρηματικού Κύκλου Εργασιών. Η αποδοχή της θέσης αυτής από τον Χάγιεκ ήταν παράξενη, αφού είχε εκδηλώσει πλέον ένα βαθύ σκεπτικισμό απέναντι στην υπερβολική εξάρτηση από οικονομικά στατιστικά στοιχεία. Τον Δεκέμβριο του 1926, έγραψε στο συνάδελφό του Όσκαρ Μόργκενστερν (ο οποίος αργότερα μαζί με τον Τζον φον Νόυμαν ανέπτυξε τον κλάδο της θεωρίας των παιγνίων) ότι «αυτά τα επιχειρηματικά βαρόμετρα … είναι αρκετά αμφισβητήσιμα και βαραίνουν τη συνείδησή μου ως θεωρητικού». Οι βιογράφοι του απορρίπτουν τον μύθο, σύμφωνα με τον οποίο το ινστιτούτο του Χάγιεκ προέβλεψε με επιτυχία τη Μεγάλη Ύφεση της Αμερικής. Αυτή η ιστορία προήλθε από ένα σχόλιο του Βρετανού οικονομολόγου Λάιονελ Ρόμπινς στην εισαγωγή που έγραψε για το πρώτο βιβλίο του Χάγιεκ, Prices and Production (Οι τιμές και η παραγωγή, 1931). Στην πραγματικότητα, το ινστιτούτο δεν έκανε δικές του προβλέψεις για τις Ηνωμένες Πολιτείες, και οι προβλέψεις του ήταν γενικά αισιόδοξες. Ωστόσο, μια αναφορά τον Δεκέμβριο του 1928 έκανε λόγο για δεδομένα τα οποία υπαινίσσονταν «την έναρξη μιας περιόδου βαθιάς ύφεσης». Ο Χάγιεκ παραδέχθηκε αργότερα ότι η πρόβλεψη ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, έμμεση. Καθώς η Μεγάλη Ύφεση διαρκούσε πολύ καιρό, το ινστιτούτο αποτραβήχτηκε από το παιχνίδι των προβλέψεων. Ο ρόλος του Ρόμπινς στον ερχομό του Χάγιεκ στο London School of Economics υπήρξε καθοριστικός. Εκεί ο Χάγιεκ έδωσε αρχικά μια σειρά διαλέξεων στις αρχές του 1931 με βάση το υπό έκδοση βιβλίο του Οι τιμές και η παραγωγή, ενώ αργότερα πήρε την έδρα Τουκ Καθηγητή Οικονομικής Επιστήμης και Στατιστικής. Ο Χάγιεκ αγάπησε την Αγγλία και κατέληξε να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του περισσότερο Άγγλο από τους ίδιους τους Άγγλους. Διάβασε τα έργα του Άντονι Τρόλοπ, έγινε μέλος της ιδιωτικής Λέσχης Μεταρρυθμίσεων της οδού Παλ Μαλ στο Λονδίνο (ένα μεγαλοπρεπή χώρο συνάθροισης του φιλελεύθερου κατεστημένου) και απέκτησε τη βρετανική υπηκοότητα το 1938. Στο LSE, το άστρο του Χάγιεκ έλαμψε –ένας φοιτητής, ο Ρόναλντ Κόαζ, στον οποίο έμελλε να απονεμηθεί το Βραβείο Νόμπελ, ισχυρίστηκε ότι οι διαλέξεις του «ήταν, χωρίς αμφιβολία, το πιο πετυχημένο σύνολο διαλέξεων που δόθηκαν στο LSE κατά την παραμονή μου εκεί»– και έπειτα ξεθώριασε δραματικά. Σύμφωνα με τη θεωρία του Χάγιεκ για τον επιχειρηματικό κύκλο εργασιών, η επιδίωξη της Ομοσπονδιακής Τράπεζας τη δεκαετία του 1920 για σταθεροποίηση των τιμών εξώθησε τις επενδύσεις πέρα από όσο το επέτρεπαν οι πραγματικές καταθέσεις. Ο Χάγιεκ συμπέρανε ότι ήταν απαραίτητα τα υψηλότερα επιτόκια και οι μεγαλύτερες καταθέσεις για να διορθωθεί ό,τι ο ίδιος ονόμαζε κατάσταση της «ενδοχρονικής ανισορροπίας». Η Μεγάλη Ύφεση όφειλε να πάρει τον χρόνο της, θεώρησε, και στο «ανολοκλήρωτο επενδυτικό σχέδιο» πρέπει να δοθεί χρόνος να αποτύχει χωρίς περαιτέρω επιζήμιες παρεμβάσεις από τις αρμόδιες αρχές που ασκούν τη νομισματική πολιτική. Μια τέτοια άκαμπτη και ανελέητη προσέγγιση στα οικονομικά της Μεγάλης Ύφεσης έθεσε τον Χάγιεκ απέναντι στον Κέυνς, ο οποίος υπερασπιζόταν την πολιτική του χαμηλότερου επιτοκίου και της αυξημένης κατανάλωσης. Ο Χάγιεκ τέθηκε στο περιθώριο, ως ένας σαδιστής οπαδός του αποπληθωρισμού. Εξακολούθησε επίσης να υποστηρίζει τον κανόνα του χρυσού, τον οποίο ο Κέυνς θεωρούσε υπεύθυνο για τη Μεγάλη Ύφεση. Η διαμάχη ανάμεσα στον Χάγιεκ και τον Κέυνς πήρε διαστάσεις. Ο Χάγιεκ έγραψε μια άσχημη βιβλιοκρισία του βιβλίου του Κέυνς, A Treatise on Money (Πραγματεία πάνω στο χρήμα, πρώτη έκδοση το 1930), και ο οικονομολόγος του Καίμπριτζ ανταπέδωσε το χτύπημα με μια βιβλιοκρισία του βιβλίου του Χάγιεκ, Οι τιμές και η παραγωγή, σύμφωνα με την οποία το βιβλίο «ένα από τα πιο αποτρόπαια συνονθυλεύματα που έχω διαβάσει ποτέ, στο οποίο μετά δυσκολίας ανευρίσκεται έστω και μια λογική πρόταση. … Αποτελεί τρανταχτό παράδειγμα του πώς, με αφετηρία ένα λάθος, ένας ασυνείδητος θεωρητικός της λογικής μπορεί να καταλήξει στο τρελοκομείο». Καθώς περνούσε ο καιρός, οι υποστηρικτές του Χάγιεκ στο LSE αυτομόλησαν στο στρατόπεδο του Καίμπριτζ· μέχρι και ο ίδιος ο Ρόμπινς τον εγκατέλειψε. Όπως θυμάται ο γεννημένος στη Γερμανία οικονομολόγος Λούντβιχ Λάχμαν, «Όταν ήρθα στο LSE στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όλοι ήταν Χαγεκιανοί· στο τέλος της ίδιας δεκαετίας, υπήρχαν μόνο δύο από εμάς, ο Χάγιεκ και εγώ». Όταν, το 1936, ο Κέυνς εξέδωσε το βιβλίο του General Theory of Employment, Interest and Money (Γενική θεωρία της εργασίας, του τόκου και του χρήματος), ο Χάγιεκ παρέμεινε σιωπηλός. Αργότερα δικαιολόγησε τη σιωπή του στη βάση του γεγονότος ότι ο Κέυνς άλλαζε απόψεις συνέχεια, οπότε δεν άξιζε τον κόπο να επισημάνει κι άλλα σημεία όπου διαφωνούσε με αυτόν. Επιπλέον, ο Χάγιεκ είχε να φροντίσει για το δικό του αριστούργημα. Αλλά όταν το βιβλίο του, The Pure Theory of Capital (Η καθαρή θεωρία του κεφαλαίου) εκδόθηκε τελικά το 1941, δεν υπήρξε απολύτως καμία αντίδραση. Ενώ η Γενική θεωρία του Κέυνς παρείχε λογικό στήριγμα στις κυβερνητικές πολιτικές που στόχευαν στην ανακούφιση από τις επιπτώσεις της Μεγάλης Ύφεσης, η συμβολή του Χάγιεκ θεωρήθηκε ως υπερβολικά αφηρημένη: εξηγούσε ενδελεχώς, με τρισδιάστατα διαγράμματα, την Αυστριακή θεωρία του κεφαλαίου και την έμφασή της στη χρονική δομή της παραγωγής. Όσοι έγραψαν κριτικές, περιλαμβανομένων των Κένεθ Μπόλντινγκ και Ραλφ Χότρι, ήταν της άποψης ότι δεν είχε πετύχει να δώσει μια ισχυρή εξήγηση του κύκλου του εμπορίου – ο Μπόλντινγκ είπε ότι η ίδια η Καθαρή θεωρία του κεφαλαίου αποτελούσε παράδειγμα των ανολοκλήρωτων επενδυτικών σχεδίων του Χάγιεκ. Ο Χάγιεκ αργότερα ομολόγησε ότι «η ανεπαρκής γνώση μου των μαθηματικών, τα οποία ποτέ δεν βρήκα χρήσιμα για το έργο μου» συνέβαλε στην αποτυχία του βιβλίου. Πίσω στη Βιέννη, μέλη της οικογένειάς του υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό την άνοδο των Ναζί στην εξουσία. Η μητέρα του Χάγιεκ ήταν ενθουσιασμένη με τον Χίτλερ, επιδοκίμασε την προσάρτηση της Αυστρίας τον Μάρτιο του 1938 και δεν έκρυβε τον έντονο αντισημιτισμό της. Ο αδελφός του, Χάιντς, καθηγητής της Ανατομίας, γράφτηκε στο ναζιστικό κόμμα και προκαλούσε κλείνοντας τις επιστολές του στον Φριτς με το «Χάιλ Χίτλερ!». Αλλά ο Χάγιεκ δεν έτρεφε ίχνος αντισημιτισμού –είχε πολλούς Εβραίους φίλους από τα φοιτητικά του χρόνια, όπως και μεταξύ των Αυστριακών οικονομολόγων συναδέλφων του, περιλαμβανομένου του Μίζες, και έχανε επανειλημμένα την ψυχραιμία του με την «πνευματική σήψη» και την «πολιτική διαφθορά» της Αυστρίας. Βοήθησε πολλούς πρώην συναδέλφους του να βρουν δουλειά στο εξωτερικό μετά την απαγόρευσή τους να διδάσκουν στην Αυστρία. Η ιδεολογική επίθεση του Χάγιεκ στον φασισμό ξεκίνησε το 1933, όταν έστειλε ένα σύντομο υπόμνημα στο διευθυντή του LSE Γουίλιαμ Μπέβεριτζ με τον τίτλο «Ναζί-σοσιαλισμός» (Nazi-Socialism). Υιοθετώντας μια αμφισβητούμενη θέση, ο Χάγιεκ υποστήριζε ότι ο φασισμός ήταν ένα γνήσιο σοσιαλιστικό κίνημα, και ότι η εχθρότητα προς τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό ένωνε τόσο τους φασίστες όσο και τους κομμουνιστές. Ο αντιφιλελευθερισμός στα οικονομικά ζητήματα, έγραφε, «οδηγεί αναπόφευκτα στην κυριαρχία του καθολικού καταναγκασμού, στην έλλειψη ανοχής και την καταστολή της πνευματικής ελευθερίας». Ανέπτυξε τις ιδέες αυτές μέσα στα επόμενα χρόνια – ξεχωρίζει το άρθρο του το 1938, “Freedom and the Economic System” (“Η ελευθερία και το οικονομικό σύστημα”), στο οποίο διεύρυνε την κριτική του στον κεντρικό σχεδιασμό εν γένει. Ο Χάγιεκ προόριζε το βιβλίο του Ο δρόμος προς τη δουλεία (πρώτη έκδοση το 1943), για ένα πιο ευρύ κοινό. Το βιβλίο περιέχει τόσο μια μακροσκελή επίθεση στον κεντρικό σχεδιασμό όσο και την υπεράσπιση των παραδοσιακών φιλελεύθερων αξιών, τις οποίες, σύμφωνα με τον Χάγιεκ, οι Βρετανοί κινδύνευαν να λησμονήσουν όντας αντιμέτωποι με μια οικονομία πολέμου και με δημοφιλείς ξενόφερτες πολιτικές ιδεολογίες όπως ο Μαρξισμός. Υποστηρίζει ότι, σε ένα φιλελεύθερο οικονομικό σύστημα, που βασίζεται στην ιδιοκτησία υπό τη διακυβέρνηση ενός κράτους δικαίου, ο ανταγωνισμός της αγοράς θα καταστήσει ικανούς αγοραστές και πωλητές να συντονιστούν ως προς τις δράσεις τους. Περιγράφει τη λειτουργία της αγοράς ως απρόσωπη και δίκαιη, όχι επειδή τα αποτελέσματα οδηγούν στην ισότητα αλλά επειδή κανείς δεν χαίρει ειδικών προνομίων. «Ένας κόσμος στον οποίο είναι ισχυροί οι πλούσιοι είναι, παρά ταύτα, ένας καλύτερος κόσμος από εκείνον όπου μόνον όσοι είναι ήδη ισχυροί μπορούν να πλουτίσουν», έγραψε ο Χάγιεκ. Αυτός ο τρόπος οργάνωσης δεν είναι μόνον οικονομικά επωφελής, σύμφωνα με την άποψή του· είναι και το μοναδικό σύστημα όπου η ατομική ελευθερία ευδοκιμεί. Από την άλλη, ο Χάγιεκ θεωρούσε τον κεντρικό σχεδιασμό εκ φύσεως καταναγκαστικό, αφού οι σχεδιαστές θα πρέπει να επιβάλλουν τις προτιμήσεις τους στα άτομα. Η προπαγάνδα είναι απαραίτητη για τη δημιουργία ενός κοινού ηθικού κώδικα, και, εσχάτως, οι δημοκρατικές διαδικασίες υπονομεύονται. Ο Κάλντγουελ έχει γράψει αλλού ότι Ο δρόμος προς τη δουλεία λειτουργεί όπως ένα τεστ Ρόρσαχ: οι αντιδράσεις των αναγνωστών αποκαλύπτουν περισσότερα για τους ίδιους παρά για το βιβλίο. «Αν o φονταμενταλισμός της αγοράς είναι μια θρησκεία, η βίβλος της είναι Ο δρόμος προς τη δουλεία», γράφουν η Ναόμι Ορέσκες και ο Έρικ Μ. Κόνγουεη στο πρόσφατο βιβλίο τους, Ο μέγας μύθος: Πώς οι αμερικανικές επιχειρήσεις μάς έμαθαν να σιχαινόμαστε την κυβέρνηση και ν’ αγαπάμε την ελεύθερη αγορά.[3] Οι Ορέσκες και Κόνγουεη περιγράφουν πώς το έργο Ο δρόμος προς τη δουλεία βρήκε ανταπόκριση στους εκπροσώπους των μεγάλων επιχειρήσεων που εναντιώνονταν στο New Deal, το οποίο ήταν, ωστόσο, εντελώς άλλο πράγμα από τον κεντρικό σχεδιασμό, και πολλοί αναλυτές … έχουν δώσει τα εύσημα στον Φραγκλίνο Ντ. Ρούζβελτ για τη σωτηρία του καπιταλισμού. Η ιδέα ότι … οι μεταρρυθμίσεις του Ρούζβελτ αποτέλεσαν ένα βήμα προς την ανελευθερία, είναι σαν να ισχυρίζεσαι ότι οι οδοδείκτες, τα φανάρια και το όριο ταχύτητας αποτελούν βήματα προς την κατάργηση της οδήγησης. Εντούτοις, ο Χάγιεκ δεν επιτίθεται (ούτε καν αναφέρεται) στο New Deal πουθενά στο βιβλίο του Ο δρόμος προς τη δουλεία. Η μόνη άμεση αναφορά στον Ρούζβελτ είναι μια επιδοκιμαστική παράθεση από ένα λόγο που είχε εκφωνήσει ο Πρόεδρος κάνοντας επίθεση στον «κολλεκτιβισμό» των εταιριών της Αμερικής και ζητώντας να επανεισαχθεί μια «δημοκρατική ανταγωνιστική τάξη». Ο Χάγιεκ ούτε καν χρησιμοποιεί τον όρο «ελεύθερη αγορά» στο βιβλίο. Το πρόβλημα, όπως παραδέχονται οι Ορέσκες και Κόνγουεη, είναι ότι οι λεπτές διακρίσεις της πρωτότυπης έκδοσης του Ο δρόμος προς τη δουλεία δεν έφτασαν στον αμερικανικό λαό. Αντ’ αυτής, το περιοδικό Reader’s Digest παρήγαγε μια συμπυκνωμένη παραλλαγή των είκοσι σελίδων και αυτή ήταν που διαβάστηκε μαζικά. Η παραλλαγή αυτή, της οποίας τυπώθηκαν πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα, περιλάμβανε τον ισχυρισμό ότι «ο ανταγωνισμός πρέπει να αφεθεί να λειτουργήσει απρόσκοπτα». Αλλά αυτά τα λόγια δεν απαντώνται στο πρωτότυπο. Η εταιρεία General Motors χρηματοδότησε τη διανομή μιας ακόμα πιο άξεστης εικονογραφημένης παραλλαγής, σε μορφή καρτούν. Ο Φρίντριχ Χάγιεκ την δεκαετία του 1930. Στο βιβλίο του Ο τελευταίος φιλελεύθερος: Ο Χάγιεκ στην εποχή του πολιτικού καπιταλισμού, ο Βικάς Γιαντάβ, καθηγητής διεθνών σχέσεων στα κολλέγια Χόμπαρτ και Γουίλιαμ Σμιθ, ισχυρίζεται ότι ο Χάγιεκ έχει χαρακτηριστεί εσφαλμένα ως ακραίος φιλελεύθερος και φονταμενταλιστής της αγοράς. Ο Γιαντάβ επισημαίνει ότι στο βιβλίο του Ο δρόμος προς τη δουλεία, ο Χάγιεκ δείχνει να στηρίζει πλήθος προοδευτικών θέσεων, συμπεριλαμβανομένων της κρατικής παροχής ενός ελάχιστου εισοδήματος, της ανάδειξης της κοινωνικής κινητικότητας, της φορολόγησης και της ρύθμισης της ρύπανσης, και της αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας για τον περιορισμό των μονοπωλίων. Ο κύριος όρος που θέτει ο Χάγιεκ, έγκειται στη συνθήκη, πάντοτε, η κρατική παρέμβαση να επιδιώκει τη διατήρηση του ανταγωνισμού. Πολιτικά μιλώντας, ήταν εναντίον του φασισμού και του κομμουνισμού, αλλά και εναντίον του εθνικισμού, του ιμπεριαλισμού, και των δημοκρατικών υπερβολών του λαϊκισμού. Το κράτος-έθνος, υποστήριζε, οφείλει να περιοριστεί στο εσωτερικό από το κράτος δικαίου και στο εξωτερικό από ένα διεθνές ομοσπονδιακό σύστημα. Στήριζε το ελεύθερο εμπόριο μεταξύ των εθνών (μια θέση που είχε απορρίψει ο Κέυνς τη δεκαετία του 1930), και την ελεύθερη μετακίνηση των λαών στα σύνορα. Με λίγα λόγια, ο Χάγιεκ ήταν ένας διεθνιστής, του οποίου η καθοδηγητική αρχή ήταν η ανεκτικότητα. Ο Γιαντάβ κλείνει το βιβλίο του με μια γενναιόδωρη εκτίμηση: Ο Χαγιεκιανός φιλελευθερισμός στηρίζει τις διεθνείς οικονομικές ενώσεις, τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, την πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό, την ελεύθερη ροή της εργασίας, και ένα ηθικό πλαίσιο για τις διεθνείς σχέσεις· ο φιλελευθερισμός δεν είναι εθνικιστικός, ιμπεριαλιστικός ή ρεαλιστικός. Ο φιλελευθερισμός δεν είναι συντηρητικός, παρ’ όλο που μάχεται για να προασπίσει την ατομική ελευθερία και για την ελεύθερη αγορά, ιδανικά τα οποία μπορεί να ευθυγραμμίζονται με το συμφέρον των συντηρητικών σε ένα φιλελεύθερο καπιταλιστικό καθεστώς. Ο φιλελευθερισμός είναι προοδευτικός, βασίζεται σε αρχές, είναι έλλογος και καθολικός. Ας κλείσουμε με τα αποχαιρετιστήρια λόγια του Χάγιεκ: «Η καθοδηγητική αρχή, σύμφωνα με την οποία μια πολιτική της ελευθερίας για το άτομο είναι η μόνη αληθινά προοδευτική πολιτική, παραμένει το ίδιο αληθινή σήμερα όσο ήταν και τον δέκατο ένατο αιώνα». Ο Κέυνς είχε την αίσθηση ότι ο Χάγιεκ δεν είχε διακρίνει με αρκετή σαφήνεια τον καλό και τον κακό σχεδιασμό. Όπως γράφει σε μια επιστολή του στον Χάγιεκ, «Προσπαθείς να μας πείσεις ότι όποιος κάνει έστω και ένα βήμα προς την κατεύθυνση του σχεδιασμού, είναι υποχρεωμένος να πάρει τον δρόμο που θα τον οδηγήσει στον γκρεμό εν ευθέτω χρόνο». Ο Χάγιεκ δεν είχε τέτοια πρόθεση, όπως εξηγούν οι Κάλντγουελ και Κλάουσινγκερ. Στην εισαγωγή του στο βιβλίο Ο δρόμος προς την δουλεία, ο Χάγιεκ δήλωσε ότι δεν επιχειρηματολογούσε υπέρ «του αναπόφευκτου αυτών των εξελίξεων. Αν αυτό ίσχυε, τότε δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να γράψω το βιβλίο». Στον πρόλογό του στην έκδοση του 1956, διευκρίνισε ότι: «Η σπουδαιότερη αλλαγή που παράγει ο εκτενής κυβερνητικός έλεγχος είναι μια ψυχολογική αλλαγή, μια μεταβολή στον χαρακτήρα του κόσμου. Αυτή είναι αναγκαστικά μια αργή υπόθεση» – που εκτείνεται, ενδεχομένως, σε μερικές γενιές. Παρά τις επιφυλάξεις του, ο Κέυνς έγραψε μια εξαιρετικά θερμή επιστολή στον παλιό του αντίπαλο σχετικά με το βιβλίο. Στη διάρκεια του πολέμου, το LSE είχε μεταφερθεί προσωρινά στο Καίμπριτζ, και ο Κέυνς φρόντισε να στεγαστεί ο Χάγιεκ στο King’s College. Ο θρύλος λέει ότι οι δυο τους έκαναν νυχτερινές βάρδιες στις στέγες των κτιρίων του κολλεγίου ελέγχοντας για εχθρικά βομβαρδιστικά. Η φιλία που τελικά αναπτύχθηκε ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο σπουδαίους οικονομολόγους οφείλει να μας υπενθυμίσει ότι η υπεράσπιση της φιλελεύθερης δημοκρατίας ήταν κοινός αγώνας και των δύο. Οι συναντήσεις διανοούμενων πάντα ασκούσαν έλξη στον Χάγιεκ. Τον Απρίλιο του 1947, συγκέντρωσε πλήθος ομονοούντων θεωρητικών στο Μοντ Πελεράν, κοντά στη λίμνη της Γενεύης, μεταξύ των οποίων και οικονομολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου, μια μικρή ομάδα από πρώην Αυστριακούς συντρόφους, τους Καρλ Πόππερ και Λιόνελ Ρόμπινς από το LSE, και την ιστορικό Σέσιλι Βερόνικα Γουέτζγουντ (η μόνη γυναίκα που συμμετείχε). Στην πρώτη συνάντηση της «Εταιρείας του Μοντ Πελεράν» (Mont Pelerin Society), ο Χάγιεκ διάβασε ένα άρθρο με τον τίτλο «“Free” Enterprise or Competitive Order (“Ελεύθερη” Επιχειρηματικότητα ή Ανταγωνιστική Τάξη)», στο οποίο ασκούσε κριτική στο laissez-faire (πολιτική μη παρέμβασης) και υπερασπιζόταν την κυβερνητική ρύθμιση των μονοπωλίων. Κάτι τέτοιο ξεπέρασε τα εσκαμμένα για τον παλιό του μέντορα, τον Μίζες, ο οποίος τινάχτηκε όρθιος, φωνάζοντας στους συγκεντρωμένους: «Είστε όλοι σας ένα τσούρμο σοσιαλιστών», και εγκατέλειψε την αίθουσα. Αυτός ο τόμος της βιογραφίας του Χάγιεκ από τους Κάλντγουελ και Κλάουσινγκερ ολοκληρώνεται με την οδυνηρή συντριβή του συζυγικού βίου του Χάγιεκ. Κάποια στιγμή στις αρχές της δεκαετίας του 1930, είχε πληροφορήσει την Χέλλα για την αμείωτη αγάπη του για τη Λένερλ, αλλά εκείνη αρνήθηκε να του δώσει διαζύγιο ή έστω να συζητήσει το ζήτημα. Εξασφάλισε ένα «πειρατικό διαζύγιο» στο Άρκανσο το 1950 χωρίς να ενημερώσει την Χέλλα. (Ο σύζυγος της Λένερλ, ο Χανς Βάρχανεκ, πέθανε από καρδιακή ανακοπή τον Ιούνιο αμέσως μετά την ανακοίνωσή της ότι ήθελε διαζύγιο). Ο παλιός φίλος του Χάγιεκ, ο Ρόμπινς, βρήκε τη συμπεριφορά του αποκρουστική: «Ο άνθρωπος που γνώριζα είναι νεκρός». Λίγες εβδομάδες μετά, ο Χάγιεκ και η Λένερλ παντρεύτηκαν. Ο βιογράφος του Κέυνς, Ρόμπερτ Σκιντέλσκι, ισχυρίζεται ότι ο Χάγιεκ «ήταν κυρίως μεγάλος στοχαστής παρά σπουδαίος οικονομολόγος». Αυτό αδικεί τον Χάγιεκ. Παρ’ όλο που το βιβλίο Η καθαρή θεωρία του κεφαλαίου ήταν αποτυχία, τα γραπτά του Χάγιεκ πάνω στη νομισματική πολιτική, και ειδικότερα η κριτική του στη στόχευση του πληθωρισμού, παραμένουν επίκαιρες σήμερα. Στην περίοδο μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, οι κεντρικές τράπεζες ανά τον κόσμο μηδένισαν τα επιτόκια (και σε κάποια μέρη τα έριξαν κάτω από το μηδέν), προκειμένου να κρατήσουν τον πληθωρισμό κοντά στον στόχο που είχαν θέσει. Όμως, μεταξύ των απρόβλεπτων επιπτώσεων αυτής της υπερβολικά χαλαρής νομισματικής πολιτικής, ήταν η εμφάνιση πλήθους από φούσκες στις τιμές περιουσιακών στοιχείων, η υπερβολικά ριψοκίνδυνη συμπεριφορά των επενδυτών που αναζητούσαν τρόπους να ανακτήσουν το χαμένο τους εισόδημα, μια ανησυχητική αύξηση του δημόσιου και του ιδιωτικού χρέους, και η ευρεία κακή κατανομή του κεφαλαίου, είτε σε επενδυτικά φαντασιοκοπήματα στη Σίλικον Βάλεϊ είτε σε εταιρείες-«ζόμπι» χαμηλής απόδοσης κεφαλαίου. Τώρα που ανεβαίνουν τα επιτόκια, αυτές οι χρηματοπιστωτικές ατέλειες αποκαλύπτονται, και οι τραπεζίτες των κεντρικών τραπεζών δέχονται σοβαρή κριτική. Η οποιαδήποτε αναθεώρηση της σύγχρονης νομισματικής πολιτικής οφείλει να έχει ως αφετηρία της τη μελέτη του έργου του Χάγιεκ από τη δεκαετία του 1920.[4] Επιπλέον, η οικονομική και η πολιτική σκέψη του Χάγιεκ δεν μπορούν να διαχωριστούν. Ενώνονται μέσω της κοινής τους απόρριψης της εφαρμογής, στις κοινωνικές επιστήμες, τεχνικών που αναπτύχθηκαν στις φυσικές επιστήμες. Ο Χάγιεκ κατακεραύνωσε τη νοοτροπία των επιστημόνων και των νομοθετών, οι οποίοι, σκεπτόμενοι ως μηχανικοί, οδηγούνται να προσυπογράψουν τον κεντρικό σχεδιασμό. Το γεγονός ότι η προσέγγισή του στα οικονομικά έμοιαζε περισσότερο με τη βιολογία παρά με τη φυσική, τον έθεσε απέναντι στην επικρατούσα προσέγγιση της οικονομικής επιστήμης.[5] Απεχθανόταν τη χρήση παραδοχών –όπως η ισορροπία, ο τέλειος ανταγωνισμός και οι ορθολογικές προσδοκίες– που καθιστούν τα οικονομικά δεκτικά στη μαθηματική μοντελοποίηση, αλλά βρίσκονται πολύ μακριά από τον πραγματικό κόσμο. Σήμερα πολλοί προοδευτικοί οικονομολόγοι μοιράζονται τέτοιους προβληματισμούς. Η ενόχλησή του, διαπιστώνοντας τις μεταφορές που είχαν δανειστεί τα οικονομικά από τη φυσική, δεν έπαψε να μεγαλώνει καθώς περνούσαν τα χρόνια. Το 1942, ο Χάγιεκ δημοσίευσε ένα άρθρο που κατήγγειλε τον «επιστημονισμό», όρο με τον οποίο εννοούσε τη «δουλική μίμηση της μεθόδου και της γλώσσας της επιστήμης» στις κοινωνικές επιστήμες. Στη διάλεξη που έδωσε παραλαμβάνοντας το Βραβείο Νόμπελ τον Δεκέμβριο του 1974, με τον τίτλο “The Pretence of Knowledge” (“Παριστάνοντας ότι γνωρίζουμε”), έκανε για τελευταία φορά την ίδια προτροπή, και ισχυρίστηκε ότι η αποτυχία των οικονομολόγων να εφαρμόσουν πιο επιτυχημένες πολιτικές, συνδέεται στενά με την τάση τους να μιμούνται, όσο το δυνατόν περισσότερο, τις διαδικασίες που ακολουθούν οι λαμπρά επιτυχημένες φυσικές επιστήμες – απόπειρα η οποία, στον δικό μας κλάδο, μπορεί να οδηγήσει κατευθείαν στην πλάνη. Είναι μια προσέγγιση που περιγράφεται πλέον ως η στάση του «επιστημονισμού» – μια νοοτροπία την οποία, όπως την όρισα σχεδόν τριάντα χρόνια πριν, «είναι εντελώς αντιεπιστημονική, με όλη τη σημασία της λέξης, αφού συνίσταται στη μηχανική και άκριτη εφαρμογή συνηθειών του σκέπτεσθαι σε κλάδους διαφορετικούς από εκείνους στους οποίους οι συνήθειες αυτές έχουν σχηματιστεί». Προς το τέλος της ζωής του, ο Χάγιεκ έγραψε ένα άρθρο, το “Two Types of Mind” (Δύο τύποι νου) όπου προσδιόρισε την αντίθεση ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις στην επιστημονική σκέψη – ο ειδικός που κατέχει τέλεια τη γνώση, που γνωρίζει το αντικείμενό του σε όλη του τη λεπτομέρεια, και ο προβληματισμένος ερευνητής, που επιστρέφει αδιάκοπα σε ένα σύνολο ισχυρισμών, προσθέτοντας νέες ιδέες. Ο Χάγιεκ, κατά τη γνώμη του αλλά και εκείνη των βιογράφων του, ανήκε στον δεύτερο τύπο. Αυτό που συνέδεε μεταξύ τους τα φαινομενικά ασύνδετα ενδιαφέροντά του στα οικονομικά και την πολιτική, ήταν η ακόρεστη περιέργειά του για αυτό που ονόμαζε «φαινόμενα οργανωμένης πολυπλοκότητας». Όταν το Ινστιτούτο της Σάντα Φε ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1984 με την επιδίωξη να εξερευνήσει τον συναρπαστικό νέο κλάδο των πολύπλοκων συστημάτων, η προσέγγισή του ήταν διεπιστημονική. Ο Χάγιεκ, με τα ποικίλα πνευματικά του ενδιαφέροντα και την αντίληψή του για την κοινωνία ως μια αναδυόμενη «αυτόματη τάξη», μπορεί να θεωρηθεί ότι τους πρόλαβε και έφτασε εκεί πρώτος. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2023 — Μετάφραση: Μιλτιάδης Θεοδοσίου Επιμέλεια: Μιχάλης Μητσόπουλος [1] Βλ. F.A. Hayek, A Tiger by the Tail: The Keynesian Legacy of Inflation, συλλογή υπό την επιμέλεια του Sudha R. Shenoy (Institute of Economic Affairs, 1972). [2] Βλ. το άρθρο μου, “The Long Shadow of the Austrian School”, στο The New York Review της 14ης Μαΐου 2020. [Δημοσιεύθηκε στο τεύχος 146 (Ιαν. 2023) της Athens Review of Books]. [3] Naomi Oreskes and Erik M. Conway, The Big Myth: How American Business Taught Us to Loathe Government and Love the Free Market, Bloomsbury, 2023. [4] Βλ. για παράδειγμα, το άρθρο του William R. White, «Is Price Stability Enough?», Bank for International Settlements, April 2006, και το «Ultra Easy Monetary Policy and the Law of Unintended Consequences», Federal Reserve Bank of Dallas, Αύγουστος 2012. [5] Για μια ενδελεχή εξέταση της επίδρασης που είχε η φυσική στην ανάπτυξη της μοντέρνας οικονομολογίας, βλ. Philip Mirowski, More Heat than Light: Economics as Social Physics, Physics as Nature’s Economics (Cambridge University Press, 1989).

Ο φυσιοδίφης Φρίντριχ Χάγιεκ

Σύνδεση