Πρέπει να γεννιέται κανείς ή βασιλιάς ή βλάκας!

Σενέκας. Αποκολοκύνθωση. Μενίππεια σάτιρα, εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια Σταύρος Τσιτσιρίδης, Κίχλη, Αθήνα 2023, σελ. 281 Όσοι είχαμε τη χαρά και την τύχη κάποια στιγμή να διδάξουμε ή να ασχοληθούμε ερευνητικά με την αποδιδόμενη στον Σενέκα Αποκολοκύνθωση, διαθέταμε μέχρι πέρυσι δύο ελληνόγλωσσες μεταφράσεις του έργου, η μία του Σταύρου Τσιτσιρίδη και η άλλη του Αντώνη Σακελλαρίου, και οι δύο δημοσιευμένες το 2000.[1] Ο Σταύρος Τσιτσιρίδης εφέτος επανήλθε στο κείμενο, ένα «από τα πιο γοητευτικά και μοντέρνα κείμενα της λατινικής λογοτεχνίας» (σ. 9), όπως το χαρακτηρίζει, με μία ολοκληρωμένη εκδοτική πρόταση, σε μία καλαίσθητη και προσεγμένη από κάθε άποψη έκδοση υβριδικού χαρακτήρα, η οποία απευθύνεται τόσο στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, που αναμφίβολα θα εκτιμήσει και θα απολαύσει το σύντομο, αλλά εξαιρετικά πνευματώδες αυτό κείμενο, όσο και στον φιλόλογο και μελετητή της λατινικής λογοτεχνίας, που ενδεχομένως ενδιαφέρεται για προβλήματα σχετικά με την κριτική, την παράδοση, την ιστορία και άλλες πτυχές του κειμένου. Η Αποκολοκύνθωση αποτελεί τη μόνη πλήρως παραδεδομένη αρχαία μενίππεια σάτιρα, η οποία διακωμωδεί την αποτυχημένη προσπάθεια αποθέωσης του αυτοκράτορα Κλαυδίου μετά τον θάνατό του το 54 μ.Χ. Συνοπτικά η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται αρχικά στη γη με την περιγραφή του θανάτου του αυτοκράτορα και έναν ύμνο στη νέα εποχή του Νέρωνα ως διαδόχου του Κλαυδίου, την άφιξη του νεκρού στον Όλυμπο, όπου μετά από τη συνάντησή του με τον Ηρακλή ο Κλαύδιος κρίνεται από τη Σύγκλητο των θεών και αποφασίζεται με πρόταση του θεοποιημένου Αυγούστου η απόρριψη της εισδοχής του στην ομήγυρη των θεών. Ολοκληρώνεται δε με την κατάβαση του νεκρού αυτοκράτορα στον Κάτω Κόσμο, όπου δικάζεται από τον Αιακό, καταδικάζεται να παίζει αιωνίως ζάρια με ένα τρύπιο κύπελλο και τελικά παραδίδεται σε έναν απελεύθερο ως δούλος και γραφέας σε ανακριτικές υποθέσεις. Αναλυτική και λεπτομερής παρουσίαση της δομής και του περιεχομένου του έργου δίνεται από τον Τσιτσιρίδη στην αντίστοιχη ενότητα της εισαγωγής, μαζί και με στοιχεία σχετικά με τη χρονολόγηση του κειμένου, βασισμένα στο ίδιο το κείμενο και σε βιβλιογραφία. Στην ίδια μεθοδολογία είναι δομημένες όλες οι ενότητες της εισαγωγής στο έργο, η οποία, χωρισμένη σε δύο βασικά μέρη («Α. Τα ιστορικά συμφραζόμενα», και «Β. Η Αποκολοκύνθωση»), καλύπτει όλες εκείνες τις πτυχές του που είναι απαραίτητες για την κατανόησή του. Αναμφίβολα, το ιστορικό πλαίσιο σύνθεσης του έργου, με αναφορές τόσο στον βίο, στα επιτεύγματα, στον χαρακτήρα και στις σωματικές αναπηρίες του Κλαυδίου, όσο και στον Σενέκα και στην αιτιολόγηση της σύνθεσης ενός τέτοιου έργου από αυτόν, αφού προηγουμένως ο Τσιτσιρίδης έχει επιχειρηματολογήσει πειστικά για την απόδοση της πατρότητας του έργου στον Σενέκα, είναι ουσιώδους σημασίας για να μπορέσει ο σύγχρονος αναγνώστης του να αντιληφθεί το περιεχόμενο, αλλά και τους υπαινιγμούς σε πρόσωπα και καταστάσεις. Το ίδιο ισχύει για τη μορφή (μίξη πεζού και ποιητικού λόγου), το ύφος, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και το είδος στο οποίο ανήκει η Αποκολοκύνθωση. Έτσι, η εισαγωγή ξεκινά με τον θάνατο του Κλαυδίου, όπως καταγράφεται από μεταγενέστερους ρωμαίους ιστορικούς, και πηγαίνοντας προς τα πίσω ο Τσιτσιρίδης προσφέρει μία γλαφυρή εικόνα της μάλλον περίπλοκης ζωής ενός μέλους της αυτοκρατορικής οικογένειας που θα ήταν ευτυχές εάν με την προσποιητή ανοησία του είχε καταφέρει να παραμείνει μακριά από τις ίντριγκες και τα πάθη της εξουσίας. Ο Τσιτσιρίδης διαλέγεται κριτικά με τις ποικίλες θεωρίες και απόψεις, αρχαίες και νεότερες, περί του βίου του Κλαυδίου και τον ανασυνθέτει με αντικειμενικότητα, αποκαλύπτοντας και τη θετική όψη του. Ακολουθεί μία ενότητα που σχετίζεται άμεσα με το περιεχόμενο του έργου –την αποθέωση του Κλαυδίου– και πραγματεύεται ιστορικά το ζήτημα της θεοποίησης των ρωμαίων αυτοκρατόρων με αναφορές στην εξ Ανατολής προέλευσή της και στη θεσμοποίηση της ηγεμονικής λατρείας. Οι συνθήκες υπό τις οποίες γράφτηκε και κυκλοφόρησε μάλλον ανώνυμα η Αποκολοκύνθωση λίγο μετά από τον θάνατο του Κλαυδίου και την ανάρρηση του Νέρωνα στον θρόνο αποτελούν αντικείμενο μελέτης στην ενότητα «Τα γεγονότα μετά την αποθέωσιν»· σε αυτήν ο συγγραφέας εξετάζει επίσης το θέμα της πατρότητας του έργου, τείνοντας υπέρ της απόδοσής της στον Σενέκα, ο οποίος είχε όλα τα προφανή κίνητρα να συνθέσει ένα κείμενο που παρωδεί τον βίο και τα έργα της (τυραννικής) ηγεμονίας του Κλαυδίου, υπεύθυνου μεταξύ άλλων και για την εξορία του Σενέκα, και εγκωμιάζει τον Νέρωνα, του οποίου υπήρξε δάσκαλος κατά την περίοδο σύνθεσης του έργου. Στα κίνητρα του Σενέκα έρχονται να προστεθούν –υπέρ της απόδοσης της πατρότητας του κειμένου σε αυτόν– ομοιότητες που εντοπίζονται μεταξύ της Αποκολοκύνθωσης και ενός παραμυθητικού λόγου του από την περίοδο της εξορίας του «προς τον (ισχυρότατο στο περιβάλλον του Κλαυδίου) απελεύθερο Πολύβιο […]. Ο λόγος διανθίζεται συχνά με κολακείες προς τον αυτοκράτορα, τις οποίες βρίσκει κανείς στην Αποκολοκύνθωση είτε ανεστραμμένες ως φαρμακερά βέλη προς τον τεθνεώτα Κλαύδιο είτε ως κολακευτικούς επαίνους και ευχές προς το άρτι αναρρηθέντα στον θρόνο Νέρωνα» (σσ. 30-31). Η ενότητα αυτή για τον βίο και το έργο του Σενέκα θα πρέπει να διαβαστεί σε συνδυασμό με την ενότητα «Τι σκέφτηκε ο Σενέκας» του δεύτερου μέρους της εισαγωγής (σσ. 69-78), στην οποία μελετώνται τα πολιτικά (αντίδραση στην τυραννία του Κλαυδίου) και ψυχολογικά κίνητρα του Σενέκα (οργή, μίσος, εκδικητικότητα προς τον νεκρό αυτοκράτορα) να συνθέσει τη συγκεκριμένη σάτιρα σε σχέση με το περιεχόμενο και τους στόχους της, οι οποίοι δεν περιορίζονται μόνο στην κριτική προς τον Κλαύδιο, αλλά έχουν «επίσης έναν προτρεπτικό και διδακτικό χαρακτήρα […]» (σ. 74) προς τον νεαρό Νέρωνα. Το συμπέρασμα του Τσιτσιρίδη ότι το έργο μπορεί να έχει πολλαπλούς στόχους και πολυεπίπεδες αναγνώσεις,[2] αναδεικνύεται τόσο από την ιστορικοπολιτική προσέγγισή του στο πρώτο μέρος της εισαγωγής, όσο και από τη λογοτεχνική και ειδολογική μελέτη του στο δεύτερο μέρος της. Σε αυτό, πέραν της δομής και του περιεχομένου του έργου, αλλά και των όποιων κινήτρων οδήγησαν στη σύνθεσή του και των ερμηνειών του, μελετώνται επίσης ο τίτλος του, όπως μαρτυρείται στον Κάσσιο Δίωνα και όπως εμφανίζεται στα χειρόγραφα που το παραδίδουν. Ο Τσιτσιρίδης επιχειρεί να ερμηνεύσει συνθετικά τον τίτλο Ἀποκολοκύντωσις, ελέγχει τις ποικίλες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί γι’ αυτόν, και τον συνδέει με το λογοτεχνικό υποείδος της μενίππειας σάτιρας, στο οποίο εντάσσεται το κείμενο. Αφιερωμένη στη συνοπτική, αλλά περιεκτική παρουσίαση του λογοτεχνικού αυτού υποείδους είναι η ομώνυμη υποενότητα (σσ. 49-60)· σε αυτήν εξετάζονται η ιστορία και η εξέλιξη του είδους από τον Μένιππο στον Βάρρωνα και τον Λουκιανό κατά την αρχαιότητα, αλλά και στην επίδραση που άσκησε στη σύνθεση νεότερων έργων από τους Έρασμο, Ραμπελαί, Σουίφτ κ.ά., καθώς και στην ειδολογική ιδιαιτερότητα της μενίππειας σάτιρας και στα ουσιώδη χαρακτηριστικά της, όπως αποκρυσταλλώθηκαν σε σύγχρονες μελέτες, στις οποίες γίνεται αναφορά. Λογική συνέχεια αυτής της υποενότητας είναι αυτή που πραγματεύεται τη σχέση της Αποκολοκύνθωσης με τη μενίππεια σάτιρα, στην οποία γίνεται μία αναλυτικότερη σύνδεση του περιεχομένου της με το περιεχόμενο έργων του Λουκιανού στη βάση κοινών τόπων ή μοτίβων, αλλά και μία βαθύτερη μελέτη των ειδικών χαρακτηριστικών του έργου (λοιδορία, παρωδία, χιούμορ, σχέση με το είδος του μίμου, κ.ά.).[3] Η εισαγωγή ολοκληρώνεται με τις ενότητες για τη χειρόγραφη παράδοση του κειμένου (με σύντομη αναφορά σε τρεις βασικούς κώδικες που το παραδίδουν), για τις αποκλίσεις του λατινικού κειμένου του Τσιτσιρίδη από το κείμενο της έκδοσης της Roncali που υιοθετεί γενικά,[4] τις οποίες εξηγεί αναλυτικά στο υπόμνημά του (βλ. π.χ. σ. 133 για τη γραφή orbem αντί των γραφών ortum και arcum, σ. 134 για τη γραφή intelleges αντί intellegi, σ. 136 για τη γραφή haud quiescunt αντί adquiescunt ή adquiescunt, κ.ά.), και για τη μετάφραση και τις δυσκολίες που έχει η απόδοση του κειμένου λόγω τόσο των προβλημάτων του από τη χειρόγραφη παράδοση, όσο και του ύφους και του χαρακτήρα του. Η μετάφραση παραμένει πιστή στο λατινικό πρωτότυπο, με την προσπάθεια να μην «χαθεί η υφολογική ποικιλία με τα ιδιαίτερα ενίοτε σκαμπανεβάσματα αλλά ούτε και η μετρική ιδιομορφία στα ποιητικά τμήματα» (σ. 80). Η σύγκριση ενός αποσπάσματος του λατινικού κειμένου με την απόδοση του Τσιτσιρίδη από το τέλος του εγκωμίου προς τον Νέρωνα και την απαξιωτική περιγραφή του τέλους του Κλαυδίου, αποδεικνύει την εργώδη προσπάθεια του μεταφραστή να ακολουθήσει το πρωτότυπο (Sen. Apocol. 4.1-3): “[…] talis Caesar adest, talem iam Roma Neronem aspiciet. flagrat nitidus fulgore remisso vultus et adfuso cervix formosa capillo.” Haec Apollo. at Lachesis, quae et ipsa homini formosissimo faveret, fecit illud plena manu et Neroni multos annos de suo donat. Claudium autem iubent omnes “χαίροντας, εὐφημοῦντας ἐκπέμπειν δόμων.” Et ille quidem animam ebulliit, et ex eo desiit vivere videri. exspiravit autem dum comoedos audit, ut scias me non sine causa illos timere. ultima vox eius haec inter homines audita est, cum maiorem sonitum emisisset illa parte qua facilius loquebatur: “vae me, puto, concacavi me.” quod an fecerit, nescio: omnia certe concacavit. «[…] – τέτοιος έρχεται Καίσαρ, τέτοιον η Ρώμη Νέρωνα αντικρίζει. Αστράφτει το φωτεινό του πρόσωπο με λάμψη ήρεμη και ο υπέροχος λαιμός του με τα κυματιστά μαλλιά.» Αυτά είπε ο Απόλλων. Όμως η Λάχεσις, που συμπαθούσε και η ίδια τον ευειδέστατο θνητό, φάνηκε γενναιόδωρη και χάρισε στον Νέρωνα από δικού της πολλά χρόνια. Όσο για τον Κλαύδιο, όλοι παίρνουν διαταγή «χαρούμενοι, με λόγια ευοίωνα να τον ξεπροβοδούν από τον οίκο.» Και πράγματι άφησε την ψυχή του να μπουρμπουλίσει έξω, και από εκείνη τη στιγμή έπαψε να δίνει έστω και την εντύπωση ότι ζει. Την τελευταία του πνοή την έβγαλε ενώ άκουγε κωμικούς ηθοποιούς – για να καταλάβεις ότι δεν τους φοβούμαι δίχως αιτία! Ο τελευταίος λόγος του που ακούστηκε από ανθρώπους, αφού πρώτα ήχησε δυνατά το μέρος εκείνο του σώματός του με το οποίο ευκολότερα εκφραζόταν, ήταν ο εξής: «Αλίμονό μου, θαρρώ πως χέστηκα.» Αν το έπραξε εν προκειμένω, ουδόλως γνωρίζω. Πάντως όλα τα υπόλοιπα τα σκάτωσε! Η γλώσσα της μετάφρασης αποδίδει με τον μέγιστο δυνατό τρόπο το ηχόχρωμα της γλώσσας του πρωτοτύπου (λατινικής ή ελληνικής, όπου απαντά), χωρίς να χάνεται καθόλου το ύφος που απαιτεί η κάθε περίσταση, είτε το υμνητικό και πομπώδες του εγκωμίου του Νέρωνα είτε το ειρωνικό και παρωδιστικό της περιγραφής του θανάτου του Κλαυδίου. Η μέθοδος αυτή διατρέχει όλη τη μετάφραση του Τσιτσιρίδη, καθιστώντας το κείμενό της απολαυστικό για τον σύγχρονο αναγνώστη. Τη μετάφραση ακολουθεί ο πλούσιος ερμηνευτικός σχολιασμός του κειμένου, ο οποίος αξιοποιεί τις αρχαίες πηγές και τη σύγχρονη βιβλιογραφία, με πολλές αναφορές και στις δύο, και είναι βέβαιο ότι θα φανεί ωφέλιμος στην κατανόηση του κειμένου τόσο στο ευρύ αναγνωστικό κοινό όσο και στον μελετητή της λατινικής λογοτεχνίας. Η σύγκριση με παράλληλα όχι μόνο από αρχαίους συγγραφείς, αλλά και από τη σύγχρονη πραγματικότητα μεταφέρουν το κείμενο στο σήμερα, κάνοντάς το πιο προσιτό, ενώ δεν λείπουν και οι συσχετισμοί με το θέατρο, τους οποίους προσφέρει το κείμενο και αναδεικνύει –και λόγω εξειδίκευσής του– ο Τσιτσιρίδης. Η έκδοση συμπληρώνεται με εκτενή βιβλιογραφία, ευρετήριο ονομάτων και όρων, και μία συλλογή από εικόνες που συμβάλλουν στην οπτικοποίηση προσώπων και καταστάσεων που εξετάζονται σε διάφορες ενότητες του βιβλίου (εικόνα φύλλου από χειρόγραφο που παραδίδει το κείμενο, εικόνα νεροκολοκύθας, διάφορες απεικονίσεις του Κλαυδίου, κ.ά.). Με αυτή την προσεγμένη έκδοση ο Τσιτσιρίδης δίνει στο ελληνόγλωσσο αναγνωστικό κοινό μία εξαιρετική μελέτη ενός ευφυούς και διασκεδαστικού κειμένου της λατινικής λογοτεχνίας, που επιτρέπει να εκτιμήσει κανείς τη λογοτεχνική αξία του και τη δεξιοτεχνία του δημιουργού του, χωρίς να υποτιμάται η προσωπικότητα –με τις καλές και κακές όψεις της– ενός μάλλον παρεξηγημένου βασιλιά/αυτοκράτορα και προσποιητά λόγω καταστάσεων βλάκα, του Κλαυδίου! Σημ. Ο τίτλος είναι εμπνευσμένος από την λατινική παροιμία aut regem aut fatuum nasci oportere (Sen. Αpocol. 1.1), που σημαίνει «οι βασιλιάδες και οι ανόητοι είναι υπεράνω των νόμων και επομένως δεν υπάρχουν γι’ αυτούς όρια» (Τσιτσιρίδης 2023, σ. 127). [1] Σ. Τσιτσιρίδης, «Λ. Ανναίος Σενέκας. Η αποκολοκύνθωση του θεϊκού Κλαυδίου. Εισαγωγή - μετάφραση», Νέα Εστία 1726 (Σεπτ. 2000), σσ. 219-238. Α. Σακελλαρίου, Σενέκα Αποκολοκύνθωσις, Γρηγόρης, Αθήνα 2000. [2] «Όπως και αν διαβάσει ωστόσο κανείς την Αποκολοκύνθωση, δεν φαίνεται φρόνιμο να περιορίσει το έργο σε μία αποκλειστικά ερμηνεία, αποστερώντας το έτσι από την ποικιλία των πολλαπλών πολιτικών, ιδεολογικών και λογοτεχνικών συνάψεων» (Τσιτσιρίδης 2023, σ. 77). [3] Βλ. αναλυτικότερα το εκτενές δοκίμιο του Ιωάννη Μ. Κωνσταντάκου, «Καίσαρες και κολοκύθες», The Athens Review of Books, τχ. 152, Ιούλ.-Αύγ. 2023. [4] R. Roncalli (ed.), L. Annaei Senecae Ἀποκολοκύντωσις, B. G. Teubner, Βερολίνο, Νέα Υόρκη 1990.

Πρέπει να γεννιέται κανείς ή βασιλιάς ή βλάκας!

Σύνδεση