Αμερικανική Επανάσταση και θρησκευτική ελευθερία

Το αρχικό κείμενο του Συντάγματος των ΗΠΑ που ψήφισε η Συνέλευση της Φιλαδέλφειας το 1787 δεν περιλάμβανε κάποια χάρτα δικαιωμάτων. Η απουσία αυτή προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων, για τον κατευνασμό των οποίων δεν επαρκούσε το επιχείρημα των φεντεραλιστών ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση δεν θα καταστεί ποτέ τυραννική, αφού οι εξουσίες που της δίνει το σύνταγμα είναι ιδιαίτερα περιορισμένες. Αυτό που ακολούθησε ήταν οι δέκα πρώτες τροπολογίες του Συντάγματος που υιοθετήθηκαν από το Κογκρέσο το 1791, αν και θα χρειαζόταν να περάσει αρκετός καιρός για να θεωρηθεί ότι οι καινούργιες διατάξεις εξέφραζαν ατομικά δικαιώματα. Με το πρώτο εδάφιο της Πρώτης Τροπολογίας κατοχυρώθηκε η θρησκευτική ελευθερία: «Το Κογκρέσο δεν θα εγκρίνει νόμο σχετικά με την εγκαθίδρυση θρησκείας ή την απαγόρευση της ελεύθερης άσκησης της θρησκευτικής λατρείας». Η διατύπωση που επιλέχθηκε καθιστούσε σαφές ότι η θρησκευτική ελευθερία είναι ασύμβατη με την ύπαρξη μιας θεσμικά αναγνωρισμένης (established) θρησκείας, τουλάχιστον σε ομοσπονδιακό επίπεδο.[1] Ο άνθρωπος που βρίσκεται πίσω από αυτήν την τροπολογία είναι ο αρχιτέκτονας του αμερικανικού Συντάγματος και τέταρτος πρόεδρος των ΗΠΑ Τζέιμς Μάντισον (1751-1836). Η αρχική πρόταση που κατέθεσε στους ομοσπονδιακούς νομοθέτες ως μέλος της Βουλής των Αντιπροσώπων ήταν πιο περιεκτική από αυτήν που τελικά υιοθετήθηκε: «Κανενός τα πολιτικά δικαιώματα δεν θα περιορίζονται λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων ή της θρησκευτικής λατρείας του, ούτε θα εγκαθιδρυθεί κάποια εθνική θρησκεία, ούτε θα παραβιάζεται το σύνολο των ίσων δικαιωμάτων της συνείδησης για κανέναν λόγο και με κανένα πρόσχημα … κανένα άτομο που κωλύεται για θρησκευτικούς λόγους να φέρει όπλα δεν θα πρέπει να αναγκάζεται να υπηρετήσει στρατιωτική θητεία».[2] Δεν γνωρίζουμε τι διημείφθη στις σχετικές συζητήσεις που διεξήχθησαν στο Κογκρέσο, καθώς οι πληροφορίες που έχουμε από τη Βουλή των Αντιπροσώπων είναι ελλιπείς, ενώ δεν γνωρίζουμε τίποτα για τις θέσεις που αναπτύχθηκαν στη Γερουσία. Θα μπορούσε να εικάσει κανείς, βασιζόμενος στα ελάχιστα στοιχεία που διαθέτουμε, ότι επικράτησε η άποψη πως από τη στιγμή προστατεύεται η άσκηση της θρησκευτικής λατρείας προστατεύονται a fortiori και τα συνειδησιακά περιεχόμενα που την υπαγορεύουν, ενώ πίσω από την απόρριψη της απαλλαγής από τη στράτευση για θρησκευτικούς λόγους ενδεχομένως να βρίσκεται μια δυσπιστία ως προς τη δυνατότητα εξακρίβωσης των πραγματικών κινήτρων των στρατεύσιμων που θα αρνούνταν να υπηρετήσουν επικαλούμενοι θρησκευτικούς λόγους.[3] Ο ίδιος ο Μάντισον σε προγενέστερο κείμενό του (1785),[4] καταφερόμενος εναντίον της νομοθετικής προσπάθειας της Πολιτείας της Βιρτζίνια να στηρίξει μέσω καθολικής φορολογίας την Επισκοπική και την Πρεσβυτεριανή Εκκλησία, είχε εκθέσει αναλυτικά τις απόψεις του επί του επιμάχου ζητήματος, εκκινώντας από τη βασική θέση ότι οποιαδήποτε επίσημα αναγνωρισμένη εκκλησία συνιστά έναν υπαρκτό και άμεσο κίνδυνο για κάθε μορφή ελεύθερης διακυβέρνησης. Σε αυτό το πλαίσιο παρέθεσε, απηχώντας τις απόψεις πολλών άλλων, μια σειρά επιχειρημάτων υπέρ του χωρισμού κράτους και εκκλησίας, τα οποία μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: α. Η θρησκεία και τα εκκλησιαστικά ζητήματα αφορούν το φρόνημα και τη συνείδηση του καθενός, και δεν ανήκουν στη δικαιοδοσία της πολιτείας και της κοινωνίας. β. Η πολιτειακή υποστήριξη συγκεκριμένων εκκλησιών παραβιάζει τα δικαιώματα των πιστών που ανήκουν στις αποκλειόμενες εκκλησίες. γ. Οι χριστιανικές εκκλησίες δεν χρειάζονται καμία πολιτειακή αρωγή για να συντηρηθούν και να αναπτυχθούν. δ. Οι επίσημα αναγνωρισμένες εκκλησίες είναι επιζήμιες για κάθε κυβέρνηση που επιδιώκει την προαγωγή των ατομικών ελευθεριών. Ιστορικά οι εν λόγω εκκλησίες έχουν λειτουργήσει ως πρόθυμες αρωγοί κάθε τυράννου. Επιπροσθέτως, η καταστολή της θρησκευτικής ελευθερίας αποτελεί πρόκριμα για την παραβίαση και άλλων βασικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. ε. Η ύπαρξη ευνοούμενων από τις αρχές εκκλησιών εμποδίζει την ανάδειξη της αλήθειας αναφορικά με τα θεολογικά ζητήματα. στ. Η πολιτειακή εγκόλπωση συγκεκριμένων εκκλησιών ενδέχεται να αποτρέψει εκείνους τους Ευρωπαίους που επιθυμούν να μεταναστεύσουν στην Αμερική για να γλιτώσουν από τις θρησκευτικές διώξεις και διακρίσεις που υφίστανται. Εκείνο που δεν είναι γνωστό, εκτός του κύκλου των ειδικών μελετητών, είναι ότι την περίοδο αυτή εμφανίζονται και ερμηνείες της θρησκευτικής ελευθερίας οι οποίες θα ήταν αδιανόητες και εξοβελιστέες για προγενέστερους θιασώτες της, όπως ο Τζον Λοκ. Ο νομικός Τζωρτζ Χέι (1735-1826) σ’ ένα δοκίμιο πολεμικής συνέκρινε την ελευθερία του λόγου με τη θρησκευτική ελευθερία προκειμένου να δείξει την παράλληλη πορεία τους και την αλληλεξάρτησή τους. Μιλώντας για τη δεύτερη και την εκτίμηση που απολαμβάνει στις ΗΠΑ ανέφερε χαρακτηριστικά: «Ο άφρων μπορεί όχι μόνο να λέει μέσα του ότι δεν υπάρχει Θεός, αλλά και να διαλαλεί, εάν επιθυμεί, τον αθεϊσμό του. Μπορεί να προσπαθεί να διαφθείρει την ανθρωπότητα, όχι μόνο διαμέσου εσφαλμένων απόψεων, αλλά και εσφαλμένων γεγονότων. Ωστόσο, θα παραμείνει ασφαλής, καθώς ζει σε μια χώρα στην οποία η θρησκευτική ελευθερία είναι κατοχυρωμένη».[5] Διατηρούμε σοβαρές αμφιβολίες ως προς τη δημοφιλία αυτής της ερμηνείας, αλλά είναι πρόδηλο ότι αποτελεί την τελική λογική κατάληξη της αναγνώρισης της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Η συζήτηση που ξεκίνησε με αίτημα την απρόσκοπτη άσκηση της θρησκευτικής λατρείας των υποστηρικτών των προτεσταντικών δογμάτων κάποια στιγμή θα έφτανε –αρχικά σε θεωρητικό επίπεδο– και στην προστασία εκείνων που απορρίπτουν οποιοδήποτε θρησκευτικό δόγμα. Εάν, ωστόσο, υπάρχει ένα κείμενο που συνιστά τη θεωρητική βάση όλων αυτών των εξελίξεων στο πεδίο της θρησκευτικής ελευθερίας, αυτό είναι το νομοσχέδιο υπ’ αρ. 82 για την εγκαθίδρυση της θρησκευτικής ελευθερίας, το οποίο παρουσίασε ο Τζέφερσον το 1779. Το νομοσχέδιο αυτό δεν έγινε αρχικά αποδεκτό από τη νομοθετική συνέλευση της Πολιτείας της Βιρτζίνια, αλλά ο Μάντισον το 1786, στο πλαίσιο της προαναφερθείσας διαμάχης, επέτυχε την ψήφισή του με κάποιες τροποποιήσεις. Πρόκειται για κείμενο όπου συμπυκνώνονται με αριστουργηματικό τρόπο τα βασικά επιχειρήματα υπέρ της χαρακτηριστικά αμερικανικής διευρυμένης αντίληψης περί θρησκευτικής ελευθερίας. Ακόμα και σήμερα, μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για την υποστήριξη του ολικού διαχωρισμού κράτους και εκκλησίας εκεί όπου αυτός δεν έχει επιτευχθεί. Γι’ αυτούς τους λόγους θεωρήσαμε αναγκαία μια προσπάθεια απόδοσής του στην ελληνική γλώσσα. Νομοσχέδιο για την εγκαθίδρυση της θρησκευτικής ελευθερίας Έχοντας επίγνωση ότι οι γνώμες και οι πεποιθήσεις των ανθρώπων δεν εξαρτώνται από τη βούλησή τους, αλλά απορρέουν ακούσια από τα αποδεικτικά στοιχεία που παρουσιάζονται στον νου τους· – ότι ο παντοδύναμος Θεός δημιούργησε τον νου ελεύθερο και έκανε σαφή την υπέρτατη βούλησή του να παραμείνει ελεύθερος, καθιστώντας τον απρόσβλητο από οποιονδήποτε περιορισμό· – ότι κάθε προσπάθεια να επηρεαστεί ο νους διαμέσου κοσμικών ποινών, επιβαρύνσεων, και πολιτικών περιορισμών κατατείνει απλώς στην ανάδειξη των συνηθειών της υποκρισίας και της φαυλότητας, και συνιστά απομάκρυνση από το σχέδιο του ιερού δημιουργού της θρησκείας μας, ο οποίος, παρ’ όλο που είναι ο κυρίαρχος του σώματος και του νου μας, επέλεξε να μην προωθήσει αυτό το σχέδιο, καταναγκάζοντας κάποιο από αυτά τα δύο, αν και θα μπορούσε να το κάνει, αλλά να το διευρύνει επηρεάζοντας μόνο τον λόγο· – ότι οι ασεβείς παραδοχές κοσμικών και θρησκευτικών νομοθετών και αρχόντων, οι οποίοι όντας επιρρεπείς στην πλάνη και στερούμενοι οποιασδήποτε έμπνευσης, επιδίωξαν να κυριαρχήσουν επί της πίστης των άλλων, θεωρώντας τις δικές τους γνώμες και τα σχήματα της σκέψης τους σαν αληθή και αλάνθαστα, και προσπαθώντας να τα επιβάλλουν ως τέτοια στους άλλους, εγκαθίδρυσε και διατήρησε ψευδείς θρησκείες διαχρονικά στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου· – ότι το να αναγκάζουμε έναν άνθρωπο να συνεισφέρει υλικά στη διάδοση απόψεων στις οποίες δεν πιστεύει και του προκαλούν απέχθεια, αποτελεί αμάρτημα και τυραννία· – ότι ακόμα και να του επιβάλλουμε να υποστηρίζει τον οιονδήποτε διδάσκαλο του δικού του θρησκεύματος, συνιστά στέρηση της ελευθερίας του να συνδράμει τον συγκεκριμένο πάστορα, την ηθική του οποίου ακολουθεί και τις ικανότητες του οποίου θεωρεί ως τις πλέον συμβάλλουσες στην επίτευξη της ορθότητας· έναν πάστορα, ο οποίος αποκομίζει από το λειτούργημά του μόνο εκείνες τις υλικές αμοιβές που απορρέουν από την επιδοκιμασία της διαγωγής του και συνιστούν μια επιπρόσθετη παρότρυνση, προκειμένου να πασχίζει ειλικρινώς και αδιαλείπτως για την καθοδήγηση της ανθρωπότητας· – ότι τα πολιτικά δικαιώματά μας δεν εξαρτώνται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μας περισσότερο απ’ ό,τι εξαρτώνται από τις πεποιθήσεις μας για τη φυσική και τη γεωμετρία· – ότι, κατά συνέπεια, το να καταδικάζουμε κάποιον πολίτη ως ανάξιο της δημόσιας εμπιστοσύνης, θεωρώντας τον ακατάλληλο να αναλάβει θέσεις που προϋποθέτουν αξιοπιστία και αποφέρουν απολαβές, εκτός εάν ασπασθεί ή αποκηρύξει κάποια θρησκευτική πεποίθηση, σημαίνει ότι του αποστερούμε, ζημιώνοντάς τον, προνόμια και πλεονεκτήματα ως προς τα οποία διαθέτει ένα φυσικό δικαίωμα από κοινού με τους συμπολίτες του· – ότι αυτή η καταδίκη τείνει να υποσκάπτει τις αρχές της ίδιας θρησκείας που επιδιώκει να ενθαρρύνει, δωροδοκώντας με ένα μονοπώλιο κοσμικών τιμών και υλικών απολαβών εκείνους που εξωτερικά συμμορφώνονται και δηλώνουν πίστη σε αυτό το θρήσκευμα· – ότι, αυτοί που δεν αντιστέκονται σε αυτόν τον πειρασμό συμπεριφέρονται εγκληματικά, ενώ, βέβαια, δεν είναι διόλου αθώοι και εκείνοι που τους δελεάζουν· – ότι οι απόψεις των ανθρώπων δεν είναι αντικείμενο της πολιτικής διακυβέρνησης ούτε υπόκεινται στη δικαιοδοσία της· – ότι το να υπομένουμε έναν δικαστή που επεκτείνει την εξουσία του στο πεδίο των απόψεων, και περιορίζει τη διακήρυξη ή τη διάδοση αρχών με το σκεπτικό ότι τείνουν να είναι επιζήμιες, συνιστά πλάνη που άμεσα καταστρέφει κάθε θρησκευτική ελευθερία, αφού, καθώς ο ίδιος είναι ο αξιολογητής αυτών των τάσεων, θα έχει ως γνώμονά του τις δικές του αντιλήψεις, και θα επιδοκιμάζει ή θα αποδοκιμάζει τα συναισθήματα των άλλων μόνο στο μέτρο που συνάδουν ή απάδουν προς τα δικά του· – ότι ήρθε η στιγμή, στο πλαίσιο των ορθών στόχων της πολιτικής διακυβέρνησης, κατά την οποία οι αξιωματούχοι θα παρεμβαίνουν μόνον όταν οι αρχές μετασχηματίζονται σε ευδιάκριτες πράξεις που απειλούν την ειρήνη και την ευταξία· – και, εν τέλει, ότι η αλήθεια είναι ισχυρή και θα επικρατήσει, εάν αφεθεί απερίσπαστη· – ότι συνιστά τον κατάλληλο και επαρκή ανταγωνιστή της πλάνης, και ότι δεν έχει τίποτα να φοβηθεί συγκρουόμενη με αυτήν, πάρεξ την εξαιτίας της ανθρώπινης παρέμβασης απώλεια των φυσικών όπλων της, δηλαδή του επιχειρήματος και της αντιπαράθεσης· τα σφάλματα χάνουν την επικινδυνότητά τους, όταν είμαστε ελεύθεροι να αντιταχθούμε σε αυτά. Εμείς η Γενική Συνέλευση της Βιρτζίνια θεσπίζουμε ότι κανένας άνθρωπος δεν θα εξαναγκαστεί να υποστηρίξει ή να συνδεθεί με οιασδήποτε μορφής θρησκευτική λατρεία, τόπο ή λειτουργό, ούτε θα υποστεί κάποιον καταναγκασμό, περιορισμό, παρενόχληση ή επιβάρυνση ως προς το σώμα ή τα αγαθά του, ούτε θα υποφέρει με κανέναν άλλο τρόπο εξαιτίας των θρησκευτικών απόψεων ή πεποιθήσεών του· αλλά, ότι όλοι οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να προβάλλουν και να υποστηρίζουν με επιχειρήματα τις απόψεις τους για θρησκευτικά ζητήματα, και αυτό επ’ ουδενί λόγω θα μειώνει, θα διευρύνει ή θα επηρεάζει τις δυνατότητες που διαθέτουν ως πολίτες. Αν και έχουμε επίγνωση ότι αυτή η Συνέλευση που εξελέγη από τον λαό μόνο για τους συνήθεις νομοθετικούς σκοπούς, δεν έχει την εξουσία να δεσμεύσει τις πράξεις μελλοντικών συνελεύσεων, οι οποίες θα διαθέτουν εξουσίες ισοδύναμες με τις δικές μας, καθώς και ότι είναι νομικά ανυπόστατο να διακηρύξουμε το ανέκκλητο αυτού του νομοσχεδίου· είμαστε ελεύθεροι να διακηρύξουμε και διακηρύσσουμε ότι τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται εδώ αποτελούν φυσικά δικαιώματα της ανθρωπότητας, και ότι εάν εγκριθεί από εδώ και στο εξής οποιοδήποτε νομοθέτημα που θα αναιρεί ή θα περιορίζει την ισχύ του παρόντος, αυτό θα συνιστά παραβίαση των φυσικών δικαιωμάτων. Σημ. Το “A Bill for Establishing Religious Freedom (1779)” περιλαμβάνεται στο M. P. Peterson (επιμ.), Thomas Jefferson: Writings, The Library of America, Νέα Υόρκη 2011, σσ. 346-348. Είναι διαθέσιμο στα National Archives (Founders Online), στο λινκ https://tinyurl.com/42h5f8wy Ο Τζέφερσον σε επιστολή του στην εφημερίδα Aurora General Advertiser της 1ης Φεβρουαρίου 1802 θα κάνει λόγο για ένα τείχος (wall of separation) που χωρίζει κράτος και εκκλησία σύμφωνα με την Πρώτη Τροπολογία. [1] Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ στην υπόθεση Cantwell v. Connecticut, 310 U.S. 296, 303 (1940) έκρινε ότι οι συνταγματικές διατάξεις για τη θρησκευτική ελευθερία δεν αφορούν μόνο την ομοσπονδιακή κυβέρνηση αλλά και τις πολιτείες. [2] “Speech Introducing Proposed Constitutional Amendments (1789)”, στο B. Frohnen (επιμ.), The American Republic: Primary Sources, Liberty Fund, Indianapolis 2002, σ. 338. [3] Βλ. ενδεικτικά Μ. Ι. Meyerson, Endowed by Our Creator: The Birth of Religious Freedom in America, Yale University Press, New Haven and London 2012, σσ. 163-171. [4] “A Memorial and Remonstrance against Religious Assessments (1785)”, στο R. Ketcham (επιμ.), Selected Writings of James Madison, Hackett, Indianapolis 2006, σσ. 21-27. [5] George Hay, An Essay on the Liberty of the Press; Respectfully Inscribed to the Republican Printers Throughout the United States, Philadelphia 1799, σ. 41.

Αμερικανική Επανάσταση και θρησκευτική ελευθερία

Σύνδεση