Ο καθηγητής του σασπένς

1. Υφηγητές και αφηγητές Τι οδηγεί έναν έγκριτο διανοούμενο και πανεπιστημιακό, με αξιόλογο δοκιμιακό έργο στο πεδίο της θεωρίας της τέχνης και της κριτικής ανάλυσης, να στραφεί κατά την ωριμότητά του προς τη συγγραφή μυθιστορημάτων; Ο Ουμπέρτο Έκο έδωσε την απλή και γενικόλογη εξήγηση πως ο άνθρωπος είναι φύσει αφηγηματικόν ζώον, προορισμένος από γεννησιμιού του να λέει ιστορίες. Υπονόησε επίσης, για το σινάφι του ειδικότερα, πως η ακαδημαϊκή γραφή παύει σε κάποια στιγμή να προσφέρει πλήρη ικανοποίηση: ο έμπειρος πανεπιστημιακός μελετητής, στο κατώφλι της μέσης ηλικίας, ανακαλύπτει πως υπάρχει ένα σημαντικό κομμάτι πνευματικής εμπειρίας που δεν μπορεί να το μεταδώσει ο εξειδικευμένος θεωρητικός και στοχαστικός λόγος, και η μόνη λύση για να το εκφράσουμε είναι να το αφηγηθούμε. Ο Ίρβιν Γιάλομ, από την άλλη πλευρά, ανέτρεξε νοσταλγικά στα παιδικά και εφηβικά του χρόνια, όταν κατέφευγε στον παράδεισο της δημοτικής βιβλιοθήκης και εκεί ανέπτυξε διαβάζοντας την πεποίθηση ότι η σύνθεση μυθιστορήματος είναι το ευγενέστερο επίτευγμα του ανθρώπινου πνεύματος. Η ιδέα αυτή, άπαξ και βλαστήσει μέσα σου, δεν σε εγκαταλείπει ποτέ· περιμένει μόνο κατάλληλη ευκαιρία για να γίνει πράξη. Μερικές φορές η επιθυμία της αφήγησης γεννιέται στην ψυχή του υπεραναγνώστη και βιβλιοφάγου καθηγητή σαν αναπλήρωση κάποιας πενιχρής ή απογοητευτικής αναγνωστικής εμπειρίας. Ο Κ. Σ. Λιούις και ο Τόλκιν, ένθερμοι καταναλωτές φανταστικών ιστοριών και οι δύο, παραπονούνταν συχνά αναμεταξύ τους πως δεν έβρισκαν στα αναγνώσματα του καιρού τους αρκετή από την αρχετυπική μυθική δύναμη και την πνευματική έξαρση που θα όφειλαν να διακρίνουν τα έργα της μυθοπλασίας. Μια βραδιά, λοιπόν, πίνοντας στην αγαπημένη τους παμπ, αποφάσισαν να δοκιμάσουν οι ίδιοι να συνθέσουν τις ιστορίες που θα ήθελαν να διαβάσουν. Απότοκοι της καταπληκτικής αυτής συμφωνίας, που συνομολογήθηκε πάνω από δυο πελώρια κανάτια μπύρας, υπήρξαν εν καιρώ ο παραμυθένιος κόσμος της Νάρνια και η ηρωική σάγκα της Μέσης Γης. Άλλοι βετεράνοι της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και της δοκιμιακής γραφής επιμένουν πως η αφήγηση αποτελεί για αυτούς φυσική συνέχεια της διδασκαλίας τους και της επικοινωνίας με το φοιτητικό κοινό. Τα διηγήματα ή τα μυθιστορήματά τους προσφέρουν εναλλακτικές, μυθοποιημένες εκδοχές των ιστορικών τους ερευνών ή των κριτικών τους αναλύσεων. Μεταστοιχειωμένες σε απτή και γλαφυρή εξιστόρηση, οι θεωρητικές ιδέες φαντάζουν πιο ελκυστικές και πιο ευκολοχώνευτες για τους νέους σπουδαστές, όπως και για τους φιλομαθείς γενικούς αναγνώστες. Εδώ ανήκουν ο Γάλλος Ντενί Γκετζ, διάσημος μαθηματικός και καθηγητής της ιστορίας των επιστημών στο Παρίσι, και ο Αμερικανός Γκάι Ντάβενπορτ, εξέχων μελετητής του Πάουντ και του Τζόυς, από τους πιο πολυμαθείς και ιδιοφυείς ακαδημαϊκούς κριτικούς του μοντερνισμού, αν και ολωσδιόλου άγνωστος στη χώρα μας. Η πιο δραματική περίπτωση μεταστροφής είναι μάλλον η περιπέτεια του Μπόρχες, ο οποίος, ύστερα από απρόσεκτο ατύχημα, περιέπεσε σε κωματώδη σηψαιμία και έμεινε για εβδομάδες σε παραληρηματική κατάσταση, μετέωρος μεταξύ ζωντανών και νεκρών. Όταν συνήλθε από αυτήν την εμπειρία θανάτου και ανάστασης, φοβόταν μήπως δεν μπορέσει να ξαναγράψει ποιήματα ή δοκίμια, τα δύο είδη που καλλιεργούσε έως τότε, και γι’ αυτό αποφάσισε να καταπιαστεί με μια τέχνη την οποία δεν είχε ασκήσει πρωτύτερα: να σκαρώσει μιαν ιστορία. Ακόμη και όταν δεν εκτυλίσσεται σε τόσο επεισοδιακές συνθήκες, μια εμπειρία δημιουργικής κρίσης βρίσκεται σχεδόν πάντοτε στις ρίζες της στροφής του λογίου προς τη μυθοπλασία. Οι καλύτεροι από εμάς, τα πιο ανήσυχα και ταλαντούχα πνεύματα της ακαδημαϊκής αδελφότητας, καταλαβαίνουν κάπου εκεί στα μισά του δρόμου της γνώσης, ύστερα από μια-δυο δεκαετίες εντατικής προσφοράς στην επιστημονική μελέτη, πως η θεωρία και η κριτική έχουν και αυτές τα όριά τους. Για την κατάκτηση της ολοκληρωμένης πνευματικής εμπειρίας οφείλει κανείς να περάσει και από την άλλη πλευρά και να δοκιμάσει τις δυνάμεις του στην κατασκευή λογοτεχνικών κόσμων. Ιδίως το μυθιστόρημα με αστυνομική υπόθεση, ή εν γένει η ιστορία μυστηρίου, αποτελεί το αγαπημένο είδος πολλών πανεπιστημιακών που καταγίνονται με τη δημιουργική συγγραφή: από την Οξφορδιανή Ντόροθι Σέιερς μέχρι τον πολύκροτο Ουμπέρτο Έκο, από τον πρόωρα χαμένο ιστορικό της τέχνης Όλιβερ Μπανκς έως τη Μάργκαρετ Ντούντυ, που είχε μακρά σταδιοδρομία ως καθηγήτρια της αγγλικής φιλολογίας, και τον επιφανή ειδικό στη θρησκειολογία της ύστερης αρχαιότητας ο οποίος κρύβεται κάτω από το ψευδώνυμο Α. Μ. Ντην. Οι πανεπιστημιακοί μυθιστοριογράφοι αρέσκονται κατεξοχήν να υφαίνουν τις μυθοπλασίες τους γύρω από υποθέσεις φόνων και πλοκές διαλεύκανσης εγκλημάτων, δυσεπίλυτα λογοτεχνικά ή καλλιτεχνικά μυστήρια και γρίφους που διατρέχουν τα χρόνια και τους αιώνες. Οι ήρωές τους, πλασμένοι πολύ συχνά από το υλικό της ζωής του ίδιου του συγγραφέα, είναι ντετέκτιβ της γνώσης και λαγωνικά των βιβλιοθηκών ή των ανασκαφών, ευρυμαθείς Σαμ Σπέιντ της επιστήμης ή οξυδερκείς Σέρλοκ Χολμς των ακαδημαϊκών κύκλων. Υπάρχει άραγε εξήγηση για αυτήν την ειδικότερη προτίμηση; Μπορούμε να αποτολμήσουμε μιαν υπόθεση. Ο ακαδημαϊκός μελετητής, που περνάει τη ζωή του ερευνώντας προβλήματα της θεωρίας ή της ιστορίας, του πολιτισμού ή της σκέψης, είναι και αυτός στην ουσία ένας ταγμένος λύτης περίπλοκων και ανεξιχνίαστων γρίφων. Με πολύχρονες αναδιφήσεις σε πρωτογενείς πηγές και σωρούς βιβλιογραφίας, με αδιάλειπτο στοχασμό και σχοινοτενείς ακολουθίες συλλογισμών, προσπαθεί να δώσει απάντηση σε αινίγματα που του θέτουν η ιστορία του πνεύματος ή τα εμπειρικά δεδομένα της επιστήμης, η ερμηνεία ενός καλλιτεχνικού έργου ή τα μεθοδολογικά μοντέλα της θεωρίας. Πρόκειται για αινίγματα που ταλανίζουν τη σκέψη των ειδημόνων για μακρές περιόδους, ακατάλυτα και αναγεννώμενα ερωτήματα που δεν σταματάει να τα εκστομίζει η μεγάλη Σφίγγα της λογιοσύνης. Κάθε επιστημονική μελέτη και ερευνητική διατριβή, κάθε εξειδικευμένη μονογραφία ή θεωρητικό δοκίμιο είναι μια καινούργια, επισφαλής απόπειρα να επιλυθεί κάποιος από αυτούς τους γρίφους. Η συγγραφή ενός αστυνομικού αφηγήματος ή μιας ιστορίας μυστηρίου, από αυτήν την άποψη, προσφέρει στον μελετητή μια σπάνια ευκαιρία: να επινοήσει ο ίδιος τον γρίφο τον οποίο θα κληθεί κατόπιν να επιλύσει διά στόματος των ηρώων του στο πλαίσιο της αφήγησης. Ως συστατικό στοιχείο της μυθοπλασίας, το έγκλημα προς διαλεύκανση ή το αινιγματικό μυστήριο είναι και αυτό δημιούργημα του συγγραφέα: εκείνος το εφευρίσκει απαρχής, ταυτόχρονα με τη λύση του, και οικοδομεί ολόκληρη την πλοκή του έργου του σαν γέφυρα που συνδέει αυτούς τους δύο πόλους, οδηγώντας από το ερώτημα στην απάντηση. Ο λόγιος που γίνεται αφηγητής δεν είναι πια δέσμιος της ιστορίας της έρευνας ή της επιστημονικής μεθόδου, δεν είναι αναγκασμένος να αναστοχαστεί τα προβλήματα που του προτείνουν αυτές οι υπεραιωνόβιες Τουραντό της γνώσης. Κατασκευάζει ο ίδιος τα αινίγματα και έτσι είναι βέβαιος για την οριστική διαλεύκανσή τους στο τέλος, χωρίς τον φόβο πως η λύση του μπορεί να αποδειχθεί ανεπαρκής ή εσφαλμένη. Ίσως αυτό το πλεονέκτημα των ιστοριών μυστηρίου εξηγεί τη δημοτικότητά τους μεταξύ των συγγραφέων με ακαδημαϊκές καταβολές. 2. Κατά συρροήν συγγραφέας Ο Πέτρος Μαρτινίδης είναι ομότιμος καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Παλαίμαχος και αυτός των πανεπιστημιακών αμφιθεάτρων, δίδαξε θεωρία της αρχιτεκτονικής και άλλα συναφή αντικείμενα για τέσσερεις δεκαετίες. Λέγεται πως η ευρυμάθεια και το χιούμορ του γοήτευαν τα φοιτητικά του ακροατήρια. Οι ίδιες αρετές μαγεύουν τους αναγνώστες των βιβλίων του. Ακόμη και όσοι δεν περάσαμε από τα έδρανα του Αριστοτελείου, έχουμε πλέον την ευκαιρία να απολαύσουμε τα χαρίσματα αυτά απευθείας, χάρη στις μαγνητοσκοπημένες διαλέξεις του Μαρτινίδη που είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο. Ο ίδιος έγραψε πολλές μελέτες γύρω από τη θεωρία της τέχνης και υπήρξε πρωτοπόρος στην ανάδειξη παρεξηγημένων ή παραγνωρισμένων κλάδων της λεγόμενης «μαζικής κουλτούρας», όπως η παραλογοτεχνία και τα κόμικς – τούτο μάλιστα σε καιρούς όπου το ακαδημαϊκό κατεστημένο της Ελλάδας ήταν ακόμη ανυποψίαστο ή προκατειλημμένο ενάντια σε τέτοιες σπουδές. Ο Μαρτινίδης δημοσίευσε το πρώτο του μυθιστόρημα, με τον τίτλο Κατά συρροήν, το 1998 (εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα). Με αυτό έθεσε εξαρχής το βασικό πλαίσιο και τους όρους που συνέχισαν να διέπουν την αφηγηματική του παραγωγή κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες. Το υλικό της μυθοπλασίας είναι εν πολλοίς παρμένο από το πλούσιο κοίτασμα των γνώσεων, των ερευνητικών ενασχολήσεων και των ακαδημαϊκών εμπειριών του συγγραφέα. Προικίζεται όμως με συναρπαστική πλοκή, αστυνομικά μυστήρια, γενναίες δόσεις σασπένς και απροσδόκητες ανατροπές. Μαζί με το εναρκτήριο αυτό έργο γεννήθηκε ο πρώτος μείζων και μακρόβιος ήρωας του Μαρτινίδη, ο χαρισματικός και συμπαθέστατα ελαττωματικός Δημήτρης Σκούρος, ο οποίος οικειοποιείται την ταυτότητα ενός νεκρού φίλου του και για αρκετόν καιρό σφετερίζεται επιτυχώς τη θέση καθηγητή στο πανεπιστήμιο την οποία κατείχε ο εκλιπών. Ο Πέτρος Μαρτινίδης συμμετέχοντας στην κριτική επιτροπή διαγωνισμού κόμικς στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης. Ο Σκούρος παραμένει κεντρικό πρόσωπο και στα επόμενα τρία μυθιστορήματα, που κυκλοφόρησαν σε πυκνή αλληλοδιαδοχή: Σε περίπτωση πυρκαϊάς (Νεφέλη, Αθήνα 1999), Παιχνίδια μνήμης (Νεφέλη, Αθήνα 2001) και Δεύτερη φορά νεκρός (Νεφέλη, Αθήνα 2002). Τα τέσσερα βιβλία με αυτόν τον ήρωα συγκροτούν μια χαλαρά συνδεδεμένη τετραλογία, που ο συγγραφέας την βάφτισε «Τέσσερεις ακαδημαϊκοί φόνοι», καθότι σε κάθε έργο υπάρχει τουλάχιστον ένα θύμα, και συχνά και άλλοι χαρακτήρες, από την ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα. Αν και η πλαστοπροσωπία του Σκούρου αποκαλύπτεται σε κάποια στιγμή, και ο ίδιος οδηγείται στη φυλακή των Διαβατών, έξω από τη Θεσσαλονίκη, για να εκτίσει την ποινή του, εντούτοις εξακολουθεί να επιλύει υποθέσεις αινιγματικών φόνων εξ αποστάσεως, μέσα από το προαύλιο του δεσμωτηρίου. Μόνα του στοιχεία οι αφηγήσεις των εμπλεκόμενων προσώπων, που τον επισκέπτονται στη φυλακή ή συλλαμβάνονται ως ύποπτοι και καταλήγουν συγκρατούμενοί του. Ο ήρωας του Μαρτινίδη γίνεται έτσι το ελληνικό αντίστοιχο του Δον Ισίδρο Παρόδι, του άλλου έγκλειστου ντετέκτιβ της κλασικής αστυνομικής γραμματείας, ο οποίος πρωταγωνιστεί στα διηγήματα των Μπόρχες και Μπιόι Κασάρες. Και οι δυο τους λύνουν τη μία υπόθεση μετά την άλλη με πληροφορίες εξ ακοής, χωρίς ποτέ να έχουν αντικρίσει τη σκηνή του εγκλήματος ή να έχουν εξετάσει το πτώμα. Ο Ηράκλειτος διακήρυσσε πως οι οφθαλμοί είναι ακριβέστεροι μάρτυρες από τα ώτα, και ο Ηρόδοτος έδινε προτεραιότητα στην αυτοψία ως όργανο της ιστορίης. Όταν όμως ο ντετέκτιβ είναι ιδιοφυής, τα προσεκτικά ώτα του φέρνουν εις πέρας τη δουλειά πολλών εξασκημένων ματιών. Λίγο μετά την αυγή της χιλιετίας, ο Μαρτινίδης έφερε στο προσκήνιο τον δεύτερο αγαπημένο ήρωά του, ο οποίος έμελλε να ενσαρκώσει εμβληματικά τα σκαμπανεβάσματα της ελληνικής εμπειρίας στον καινούργιο αιώνα, με την επίπλαστη ευμάρεια, την εξίτηλη δόξα του Γιούρο και των Ολυμπιακών Αγώνων και εντέλει τους εξευτελισμούς των Μνημονίων. Ο νεαρός Αλέξης Ολμέζογλου, εγκαταλελειμμένος γιος διάσημου αρχιτέκτονα και διανοούμενου, διδάκτωρ κοινωνικής ανθρωπολογίας με διατριβή γύρω από τις σχέσεις λογοτεχνίας και κόμικς, έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο μυθιστόρημα Μοιραίοι αντικατοπτρισμοί το 2003 (πάλι από τις εκδόσεις Νεφέλη). Η μορφή του πρωταγωνιστεί σε όλα τα κατοπινά μυθιστορήματα του Μαρτινίδη. Μαζί με τους Μοιραίους αντικατοπτρισμούς, τα δύο ακόλουθα βιβλία –Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία (Νεφέλη, Αθήνα 2005) και Ο Θεός φυλάει τους άθεους (Νεφέλη, Αθήνα 2006)– συναποτελούν την τριλογία «Θεατρικοί θάνατοι», όπου τα εγκλήματα σκηνοθετούνται με μεθόδους θεατρικής ψευδαίσθησης, σαν σκηνικά θεάματα, ώστε να παρουσιάσουν πλαστή εικόνα, να παραπλανήσουν τους θεατές και να καλύψουν τους πραγματικούς ενόχους. Ο Ολμέζογλου, εν μέρει επίδοξος πανεπιστημιακός και εν μέρει δημοσιογράφος που κυνηγάει το πολύφερνο ρεπορτάζ, μπλέκει διαρκώς σε ύποπτους κύκλους και επικίνδυνες περιπέτειες και συχνά ξεφεύγει μόλις την τελευταία στιγμή από το μοιραίο, μέχρι να βρει τη λύση του μυστηρίου. Ύστερα από το κλείσιμο της θεατρικής αυτής τριλογίας, μεσολάβησε μια πενταετία μέχρι την έκδοση του επόμενου μυθιστορήματος – αρκετά εκτενές διάλειμμα για έναν συγγραφέα που είχε δημοσιεύσει επτά μείζονα μυθιστορήματα μέσα σε εννέα χρόνια. Στο ενδιάμεσο διάστημα ο Μαρτινίδης άσκησε την αφηγηματική του τέχνη σε μικρότερες φόρμες, γράφοντας αστυνομικά διηγήματα ή μεσαίου μεγέθους νουβέλες, που συγκεντρώθηκαν αργότερα στον τόμο Από άλλοθι σε άλλοθι (Νεφέλη, Αθήνα 2013). Το 2011 κυκλοφόρησε το καινούργιο του μυθιστόρημα, Χωρίς αποζημίωση. Εδώ συναντιούνται επιτέλους οι ήρωες των δύο προηγούμενων αφηγηματικών κύκλων, ο Δημήτρης Σκούρος και ο Αλέξης Ολμέζογλου, για να συνεργαστούν στη διαλεύκανση μιας σύνθετης υπόθεσης με εξαφάνιση προσώπου, κακοποίηση και φόνο. Στο φόντο κυριαρχούν οι θορυβώδεις διαδηλώσεις των «Αγανακτισμένων» μπροστά στη Βουλή, κατά τις επώδυνες απαρχές της ελληνικής δημοσιονομικής κρίσης. Για τους φανατικούς αναγνώστες του Μαρτινίδη, η πολυαναμενόμενη αυτή συνάντηση ήταν κάπως σαν να διασταυρώνονται ο Ηρακλής Πουαρό με τη μις Μαρπλ, να ταξιδεύουν μαζί σε ένα βαγόνι πρώτης θέσης των βρετανικών σιδηροδρόμων και να πίνουν παρέα τσάι στο εξοχικό τους cottage, συζητώντας πάνω από τα φλιτζάνια και τις μαρμελάδες τους για την εξιχνίαση κάποιας κοινής υπόθεσης. Στην ελληνική εκδοχή η συνεργασία δεν είναι τόσο αρμονική. Ο Αλέξης δεν πολυσυμπαθεί αρχικά τον Σκούρο: αισθάνεται ανταγωνιστικά απέναντι στην πηγαία γοητεία του πρεσβύτερου άνδρα και επιζητεί να αποδομήσει την εικόνα του και τα τεχνάσματά του. Ο Σκούρος, πιο γενναιόδωρος, παραδέχεται το χιούμορ και την ευφυία του νεαρού, αν και τον αντιμετωπίζει με τη συνηθισμένη του καλοπροαίρετη ειρωνεία. Εντέλει, ο Σκούρος ομολογεί πως ο Ολμέζογλου τού θυμίζει τον εαυτό του σε νεαρότερη ηλικία, σαν alter ego του προ είκοσι ετών και με πολύ περισσότερη ενέργεια. Ίσως έτσι εξηγείται η ένταση που κυριαρχεί στη βραχεία σχέση των δύο ηρώων. Δεν είναι ευχάριστο να κοιτάζεις στον καθρέφτη του χρόνου ούτε το είδωλο της περασμένης σου νιότης ούτε το απείκασμα της μελλοντικής σου γήρανσης. Κρίμα πάντως που η σύντομη αυτή συνάντηση δεν αποδείχτηκε παραγωγική βάση για κατοπινές αφηγήσεις. Ο Σκούρος, που έχει καταφύγει στο Παρίσι μετά την αποφυλάκισή του, επιστρέφει στην ηδονική του ανωνυμία για να χαρεί το φθινόπωρο του βίου του στα χρώματα του παρισινού été indien. Ο Αλέξης μένει στην Ελλάδα για να αντιμετωπίσει τις δυσπραγίες της ανεργίας και της ανέχειας στα φοβερά χρόνια της Τρόικας και των Ευρωπαίων Εταίρων. Τα δύο επόμενα μυθιστορήματα, Σύρριζα (Νεφέλη, Αθήνα 2014) και 17 Ώρες (Πατάκης, Αθήνα 2016), διαδραματίζονται σε αυτό το σκηνικό και εμπλέκουν κατεξοχήν, ως θύτες ή θύματα, πρόσωπα που τάσσονται εναντίον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των οικονομικών και πολιτικών μέτρων της. Τα επιμέρους εγκλήματα, τα οποία καλείται να διαλευκάνει ο πρωταγωνιστής, συντελούνται κάτω από τη βαριά σκιά της απειλής του Grexit – του μέγιστου και τελειωτικού εγκλήματος που ευτυχώς δεν διαπράχθηκε, διότι οι επίδοξοι εγκληματίες δεν είχαν την αποκοτιά να το προχωρήσουν μέχρι τέλους. Ύστερα από τις 17 Ώρες ο Μαρτινίδης δεν δημοσίευσε άλλο μυθιστόρημα μέχρι στιγμής, παρόλο που έχουν περάσει έξι χρόνια. Έναν καιρό κυκλοφόρησαν φήμες ότι δεν έχει σκοπό να γράψει άλλα αστυνομικά. Για το αφοσιωμένο κοινό του, φυσικά, η ελπίδα δεν πεθαίνει ποτέ. 3. Ο πανεπιστημιακός κόσμος Σε όλα σχεδόν τα αφηγήματα του Μαρτινίδη κατέχει κεντρική θέση η ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα, ο μικρόκοσμος των καθηγητών του πανεπιστημίου με τα πάθη και τις φιλοδοξίες τους, τις καριέρες και τους συμβιβασμούς τους, τις συναδελφικές τους ίντριγκες και δοσοληψίες. Γύρω τους, σαν δορυφόροι πέριξ του ήλιου, κινούνται συναρτημένες ομάδες που διατηρούν ποικίλες σχέσεις και συνάφειες προς τους καθηγητές: οι φοιτητές με τις δικές τους αγωνίες, επιδιώξεις και διεκδικήσεις· οι ευρύτεροι κύκλοι των διανοούμενων και των καλλιτεχνών, που συναγελάζονται με τους πανεπιστημιακούς σε εκδηλώσεις ή συνεργάζονται μαζί τους σε κοινά σχέδια και προγράμματα. Περαιτέρω, στην απώτατη περιφέρεια, εκτείνονται οι κόσμοι των επιχειρηματιών και της πολιτικής, που επιδιώκουν ενίοτε σύνδεση με το πανεπιστήμιο για να αντλήσουν ακαδημαϊκό κύρος, προσφέροντας ανταλλάγματα σε χρήμα και ερείσματα εξουσίας. Ο Μαρτινίδης επιτυγχάνει ενδιαφέρουσα ειδολογική διασταύρωση, μπολιάζοντας το αστυνομικό αφήγημα με μοτίβα, θεματικές και σχήματα πλοκής του λεγόμενου campus novel, του «πανεπιστημιακού» ή «ακαδημαϊκού μυθιστορήματος», όπως θα το λέγαμε στη γλώσσα μας. Πρόκειται για το είδος της αφήγησης που διαδραματίζεται με επίκεντρο κάποια πανεπιστημιακή σχολή ή τμήμα: τα επεισόδια εκτυλίσσονται ως επί το πλείστον στους χώρους της σχολής ή στις γύρω περιοχές, οι χαρακτήρες είναι τα μέλη του πανεπιστημίου (καθηγητές, φοιτητές, υπάλληλοι) και οι οικογένειές τους, και το θέμα είναι παρμένο από τη ζωή και τις σχέσεις των παραπάνω προσώπων εντός του πανεπιστημιακού περιβάλλοντος. Το campus novel έχει μακρά και ανθηρή παράδοση στη σύγχρονη ευρωπαϊκή και αμερικανική λογοτεχνία, όπου καλλιεργήθηκε τόσο από συγγραφείς εξειδικευμένους στο είδος (Ντέιβιντ Λοτζ, Μάλκομ Μπράντμπερυ) όσο και από κορυφαίους στυλίστες που δοκιμάζουν ενίοτε τις δυνάμεις τους σε αυτό (Μαίρη ΜακΚάρθυ, Φίλιπ Ροθ, Τζ. Μ. Κουτσί, Ντόννα Ταρτ). Στην ελληνική γραμματεία συνολικά θα μπορούσαν να θεωρηθούν απώτεροι πρόδρομοι του campus novel ορισμένοι πλατωνικοί διάλογοι που διαδραματίζονται σε σοφιστικό εκπαιδευτικό περιβάλλον, όπως ο Πρωταγόρας ή ο Ευθύδημος, καθώς και οι σάτιρες του Λουκιανού κατά των ρητοροδιδασκάλων και των φιλοσοφικών σχολών της εποχής του. Στη νεοελληνική λογοτεχνία, εντούτοις, η συγκομιδή του είδους είναι πενιχρή. Ελάχιστα είναι τα αυθεντικά ακαδημαϊκά μυθιστορήματα των ελληνικών γραμμάτων, γραμμένα πάντως από έμπειρους πανεπιστημιακούς, οι οποίοι γνωρίζουν από πρώτο χέρι το ταραγμένο ακαδημαϊκό σύμπαν που περιγράφουν, όπως λ.χ. το Αμφιθέατρο (2014) του πρόωρα χαμένου Δημήτρη Ποταμιάνου. Ο Πέτρος Μαρτινίδης σε παρέα με φοιτητές. Όταν το ακαδημαϊκό περιβάλλον γίνεται σκηνικό φόνου ή μυστηρίου και τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας παίρνουν μέρος στην εξύφανση και στην επίλυσή του, γεννιέται το μικτό είδος του «ακαδημαϊκού μυστηρίου» ή της «πανεπιστημιακής ιστορίας εγκλήματος». Αυτό το ιδιότυπο ειδολογικό υβρίδιο ανάγεται τουλάχιστον στην εποχή του Μεσοπολέμου (π.χ. Gaudy Night, «Η νύχτα της γιορτής του κολεγίου», της Ντόροθι Σέιερς, 1935). Η παράδοση συνεχίστηκε από δεξιοτέχνες της αστυνομικής γραφής, σαν τον Έντμουντ Κρίσπιν (τα μυθιστορήματα με ήρωα τον Οξφορδιανό καθηγητή Τζερβέιζ Φεν, 1944-1977) και τον Κόλιν Ντέξτερ (Ο σιωπηλός κόσμος του Νίκολας Κουίν, 1977), και επιβιώνει λαμπρά στις πρόσφατες δημιουργίες του Αργεντινού Γκιγέρμο Μαρτίνες (Η ακολουθία της Οξφόρδης, 2003, Τα εγκλήματα της Αλίκης, 2019), του Ολλανδού Γιοστ ντε Φρις (Ο καθηγητής είναι νεκρός, 2013), του Αγγλοκύπριου Άλεξ Μιχαηλίδη (Οι κόρες, 2021) ή ακόμη του Γάλλου Λωράν Μπινέ (με το εξωφρενικό Η έβδομη λειτουργία της γλώσσας, 2015). Στα ελληνικά γράμματα ο Μαρτινίδης είναι μάλλον ο μοναδικός εκπρόσωπος αυτής της τάσης: την ξεκίνησε υποδειγματικά με το Κατά συρροήν (εν γένει ένα από τα πιο εμβληματικά campus novels της γραμματείας μας) και την καλλιεργεί με συνέπεια μέχρι το Σύρριζα και τις 17 Ώρες, με κορυφαίο ίσως επίτευγμα τα διεισδυτικότατα Παιχνίδια μνήμης. Και στα υπόλοιπα έργα του, όμως, ο ακαδημαϊκός κόσμος και οι εκπρόσωποί του κάνουν αισθητή την παρουσία τους, έστω σε δεύτερο πλάνο. Ο Μαρτινίδης ανατέμνει την ελληνική πανεπιστημιακή κοινότητα με χειρουργική προσοχή, βασισμένη στην εμπειρία ολόκληρης ζωής. Η περιγραφή του μαρτυρεί ακόμη τη χρόνια πίκρα του ταγμένου δασκάλου και μελετητή, ο οποίος έχει αντιμετωπίσει τόσο συχνά τις παθογένειες του προβληματικού χώρου και των κατώτερων από τις περιστάσεις συναδέλφων. Καθώς ανήκω στην ίδια επαγγελματική τάξη και έχω δοκιμάσει παρόμοιες εμπειρίες, μου είναι δύσκολο να υπολογίσω τι αίσθηση προξενούν αυτές οι αφηγήσεις σε αναγνώστες δίχως σχέση με τον πανεπιστημιακό κόσμο και δίχως άμεση γνώση για τις παγίδες και τις αδυναμίες του. Αναμφίβολα υπάρχουν σατιρικές υπερβολές, γελοιογραφίες και απλοποιήσεις, σχηματικές παραμορφώσεις και συμπυκνώσεις, τέτοιες που επιτρέπει σε όλους τους μυθιστοριογράφους η ποιητική άδεια για τις ανάγκες της έντεχνης πλοκής. Δεν πρέπει να νομίζει κανείς ότι η εικόνα των ιστοριών του Μαρτινίδη αποτελεί πιστή φωτογραφική αποτύπωση της πραγματικότητας του ελληνικού πανεπιστημίου. Μάλλον πρόκειται για τον άτλαντα ενός μυθοποιημένου κόσμου, που παρουσιάζει όμως πλήθος ύπουλες αναλογίες προς την οικεία μας ρεαλιστική εμπειρία, κάπως σαν τον χάρτη της Μέσης Γης στα χέρια του Μπίλμπο Μπάγκινς. Και τα δύο αυτά σκαριφήματα σημειώνουν λεπτομερώς την ιδιότυπη πανίδα της χαρτογραφούμενης ηπείρου, τα τέρατα και τους δράκους της, καθώς και τον κρυμμένο θησαυρό που καρτερεί στο τέλος τους νάνους ή τους φιλόδοξους καθηγητές. Οι πανεπιστημιακοί στο μαρτινίδειο corpus εμπλέκονται σε δίκτυα συμβιβασμών και αμοιβαίων δοσοληψιών για να προαχθούν σε παραπάνω βαθμίδες, να προωθήσουν την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία τους, να κερδίσουν φήμη ή χρήματα, να εδραιώσουν την εξουσία τους μέσα στη σχολή τους ή ευρύτερα. Δεν είναι σπάνιο στις ακαδημαϊκές διαδικασίες πρόσληψης και αξιολόγησης να προκριθεί ο πιο αδύναμος υποψήφιος, αν έχει συγγένεια με επιφανείς καθηγητές ή αν έχει προσφέρει μακροχρόνιες δωρεάν υπηρεσίες στο αντίστοιχο τμήμα. Διδάσκοντες κατώτερων βαθμίδων με ελλιπή προσόντα, δίχως επιστημονική διάκριση ή διδακτική ικανότητα, προσπαθούν να ανελιχθούν διά της προσκολλήσεως σε κάποιον ισχυρό ακαδημαϊκό πάτρωνα, στον οποίο προσφέρουν δουλικές υπηρεσίες. Ο σπουδαίος καθηγητής περιφέρεται έτσι στη σχολή συνοδευόμενος από τα πρωτοπαλίκαρά του, σαν φουσκωμένος πιγκουίνος ή σαν μεγαλοκτηματίας με το γιγαντόσωμο σκυλί του. Κάποιοι δεν διστάζουν να εκβιάσουν τους ανωτέρους τους με θαμμένα μυστικά, προκειμένου να ανέλθουν στην κορυφαία καθηγητική βαθμίδα. Άλλοι σφετερίζονται χωρίς ενδοιασμούς αδημοσίευτα χειρόγραφα, ύποπτα αντικείμενα τέχνης ή αλλότρια ντοκουμέντα, ώστε να εξασφαλίσουν μια τρανταχτή δημοσίευση και τις συνακόλουθες ακαδημαϊκές τιμές. Αν τη φήμη και τα αξιώματα τα εποφθαλμιούν πολλοί, τα κέρδη τα ορέγονται επίσης αρκετοί. Καθηγητές των τεχνικών κλάδων συνεργάζονται με παμφάγες κατασκευαστικές εταιρίες του ιδιωτικού τομέα, ή αλληλοϋποστηρίζονται για να αναλαμβάνουν από κοινού αναθέσεις έργων υψηλού κόστους από το υπουργείο. Ένας αδίστακτος διδάσκων, που προεδρεύει σε μη κερδοσκοπικό πνευματικό σωματείο, υπεξαιρεί πόρους από το ταμείο του σωματείου για να τους επενδύσει σε κερδοφόρα εταιρία έκδοσης πανεπιστημιακών συγγραμμάτων. Άλλος πάλι, από τα πιο ακραία και διεφθαρμένα δείγματα της πανίδας του ακαδημαϊκού μυθιστορήματος, χρησιμοποιεί ακόμη και μπράβους που παρακολουθούν τους αντιπάλους του και επιχειρούν να τους βγάλουν από τη μέση με σκηνοθετημένα ατυχήματα, σαν νονοί της νύχτας. Όταν ήμασταν νεαροί λέκτορες, αντιμέτωποι με τις παράλογες συνωμοσίες βετεράνων του τμήματος, λέγαμε καμιά φορά, μισοσοβαρά - μισοαστεία, ότι ο Κάφκα θα έπρεπε να είναι πανεπιστημιακός. Διαβάζοντας τον Μαρτινίδη, σχεδόν πιστεύεις ότι πανεπιστημιακοί θα μπορούσαν επίσης να είναι ο Μάριο Πούζο, ο Λεονάρντο Σάσα και άλλοι συγγραφείς ιστοριών για τη μαφία. Ο Πέτρος Μαρτινίδης σε διάλεξη στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ με θέμα «Τα γιαπιά της αποδόμησης», Μάρτιος 2006. Στα χειμαζόμενα από τις δημοσιονομικές περικοπές πανεπιστήμια, κάποιοι ονειρεύονται τη γενναιόδωρη νέα κυβέρνηση που θα χρησιμοποιήσει τα τάχα δισεκατομμύρια από τις λίστες των φοροφυγάδων και τις τηλεοπτικές άδειες για να προκηρύξει νέες θέσεις διδασκόντων. Φυσικά, πριν ακόμη να δημιουργηθούν οι θέσεις αυτές, έχουν ήδη ξεκινήσει οι δοσοληψίες μεταξύ των μελών της ακαδημαϊκής αδελφότητας, για να προκαθοριστεί ποιοι θα τις καταλάβουν. Ένας προβεβλημένος καθηγητής, που φιλοδοξεί να γίνει βουλευτής και υφυπουργός, δελεάζει τη δημοφιλή ανταγωνίστριά του με την υπόσχεση ότι θα την βοηθήσει να εκλεγεί αναπληρώτρια καθηγήτρια, αν αποσυρθεί η ίδια από την πολιτική αρένα. Αναρωτιέμαι πόσες φορές έχουμε συναντήσει στην πανεπιστημιακή μας εμπειρία το φαινόμενο αυτό – να είναι προαποφασισμένο ποιος θα καταλάβει την επόμενη διαθέσιμη θέση προτού καν αυτή προκηρυχθεί. Όλα αυτά εκτυλίσσονται μέσα σε ατμόσφαιρα δηλητηριώδη και βιτριολική, γεμάτη υποκριτικές κολακείες και πισώπλατη κακογλωσσιά, στον συνηθισμένο δηλαδή αέρα μιας ακαδημαϊκής μονάδας. «Κουτσομπόλες με διδακτορικό», αποκαλεί συλλήβδην τους πανεπιστημιακούς ένας από τους ήρωες. Τα φαινόμενα αυτά αναδεικνύονται περίτρανα στις κοινωνικές εκδηλώσεις της ακαδημαϊκής κοινότητας, που ο συγγραφέας τις ζωντανεύει με γλαφυρή παραστατικότητα και οξεία παρατήρηση, σαν γενικά πλάνα αλληλοδιαδοχικά με εστιασμένα καρέ μιας μεγάλης διανοουμενίστικης σαπουνόπερας. Στα γεύματα των συνεδρίων οι συνδαιτυμόνες καταβροχθίζουν ταχύτατα γαρίδες και θαλασσινά, βουτούν τα δάχτυλά τους μέσα στις σάλτσες, ενώ συζητούν με ανεύθυνη ευκολία περί παντός επιστητού, από τον Ευριπίδη έως την τρομοκρατία και τη διεθνή πολιτική. Φαΐ, παιδεία, ευδαιμονία! Διάφοροι παρατρεχάμενοι συγχαίρουν ένθερμα έναν ομιλητή για τη θαυμάσια διάλεξή του, και έπειτα σπεύδουν στο αντικρινό τραπέζι για να εξυμνήσουν ομοίως τον αντίπαλό του, ο οποίος άσκησε σφοδρή κριτική στον πρώτο. Στη μεταμοντέρνα ακαδημαϊκή ιδεολογία μπορούν όλες οι πλευρές να έχουν δίκιο και να τρυγούν τον έπαινο. Δεξιώσεις οργανώνονται σε καθηγητικές επαύλεις ακριβών προαστίων, στο μεγαλοπρεπές αίθριο του Πολυτεχνείου ή στους κήπους ξένων ινστιτούτων, και προσελκύουν εκλεκτούς εκπροσώπους του πνευματικού και επιχειρηματικού κόσμου. Οι καλεσμένοι συναγωνίζονται να ξεθάβουν τα σκάνδαλα και τα απόκρυφα αλλήλων, εκφωνούν ξύλινους πανηγυρικούς και επινοούν γκροτέσκα παρατσούκλια για τους συναδέλφους τους. Από τις κοινωνικές συναθροίσεις δεν λείπουν ούτε οι κηδείες των εκλιπόντων καθηγητών, όπου συνωστίζονται ομότεχνοι, αντιπρυτάνεις και τοπικοί πολιτευτές σε εξορμήσεις ψηφοθηρίας. Μια αντιπροσωπευτική πινακοθήκη του πανεπιστημιακού πληθυσμού παρίσταται και διασκεδάζει με σεμνούς τρόπους στις καρυωτακικές αυτές εκδηλώσεις. Στους επικήδειους διαπρέπουν όσοι δυσκολεύονται να καλλιεργήσουν άλλα είδη της ακαδημαϊκής γραφής. Κρίμα που οι συγκεκριμένες περιστάσεις δεν είναι δυνατόν να υπαχθούν στον χρυσό κανόνα της αμοιβαίας ανταπόδοσης (reciprocity), ο οποίος διέπει συλλήβδην τις άλλες εκφάνσεις του ακαδημαϊκού βίου, λόγου χάρη τις εκλογές των μελών διδακτικού προσωπικού. Δεν μπορεί δυστυχώς να κλείσει κανείς συμφωνία με κάποιον συνάδελφο καθηγητή, υπό τον όρο ότι «Έλα στην κηδεία μου, για να έρθω κι εγώ μετά στη δική σου». Η αφήγηση του Μαρτινίδη παραμένει κατά το πλείστον εστιασμένη στους καθηγητές και στους συνεργάτες τους. Το φοιτητικό κοινό σπανίως έχει μεγάλο ρόλο, αν και συνεισφέρει αξιομνημόνευτους χαρακτήρες, όπως η αριστοτεχνικά δοσμένη ψυχοπαθής Ισαβέλλα στα Παιχνίδια μνήμης. Καμιά φορά, επίσης, λειτουργεί σαν τον Χορό του αρχαίου δράματος, που πλαισιώνει και σχολιάζει την ακαδημαϊκή δράση. Σε μία περίσταση επεμβαίνουν, με μέτριο δυναμισμό, οι προοδευτικές φοιτητικές παρατάξεις, όταν μια κατασκευαστική εταιρία-κολοσσός οργανώνει έκθεση των πεπραγμένων της στους χώρους του Πολυτεχνείου και εκμεταλλεύεται τα εγκαίνια για να προωθήσει τη συνεργασία μεταξύ πανεπιστημιακής έρευνας και ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Μερικές δεκάδες φοιτητές μαζεύονται στο προαύλιο της σχολής και διαδηλώνουν, απαιτώντας να αποσυρθεί το πανό που διαφημίζει την έκθεση. Δεν καταφέρνουν όμως να ματαιώσουν την εκδήλωση, και ο κοσμήτορας τους κατευνάζει χωρίς μεγάλη δυσκολία, προτού σπεύσει να φωτογραφηθεί στο πλευρό της προσκεκλημένης πολιτικής ηγεσίας. Οι διαμαρτυρίες των φοιτητών, πάντως, πυροδοτούν τις αντιδράσεις κάποιων καθηγητών που καλοβλέπουν τη σύνδεση με τον ιδιωτικό τομέα. Αυτοί σχολιάζουν πως οι αναταραχές οφείλονται στην ασυδοσία του λεγόμενου «πανεπιστημιακού ασύλου», και ζητούν από παριστάμενους πολιτευτές να μεριμνήσουν για τον περιορισμό του. Τα πράγματα γίνονται σοβαρότερα σε κατοπινούς καιρούς, στα χρόνια της μεγάλης κρίσης. Ένα καλοκαίρι ομάδες αναρχικών καταλαμβάνουν την πανεπιστημιούπολη, επιδίδονται σε χρήση ναρκωτικών και προξενούν βανδαλισμούς στα κτίρια. Το προσωπικό του πανεπιστημίου αναγκάζεται να εκκενώσει τον χώρο, περισώζοντας ο καθένας ό,τι πολυτιμότερο μπορεί. Ορισμένοι διδάσκοντες, εντούτοις, υπερασπίζονται τους καταληψίες και επαινούν τον επαναστατικό σφυγμό της νεολαίας. Επικρίνουν και σαρκάζουν επίσης τους πιο επιφυλακτικούς συναδέλφους τους, τους οποίους αποκαλούν αντιδραστικούς και φοβικούς. Όταν θα γραφτεί η ιστορία του ελληνικού πανεπιστημίου από τη μεταπολίτευση και εξής, αξίζει να μελετηθούν τα βιβλία του Μαρτινίδη ως μυθοποιημένες μαρτυρίες για τις αιτίες της παρακμής. Κάτω από τους επιχρωματισμούς και τα είδωλα της μυθοπλασίας, ο ειδικός του μέλλοντος θα μπορέσει να διακρίνει πού και πώς φταίξαμε εμείς οι καθηγητές για τους στραβούς δρόμους που πήρε η ακαδημαϊκή ζωή της χώρας μας στο γύρισμα του αιώνα. Υπάρχουν ευτυχώς οι φωτεινές εξαιρέσεις, που αναδύονται συχνά-πυκνά στα μυθιστορήματα: οι ευσυνείδητοι πανεπιστημιακοί, οι φωτισμένοι καθηγητές που νοιάζονται για τους φοιτητές τους, οι διαβασμένοι συνάδελφοι με τους οποίους μπορείς να μιλήσεις εποικοδομητικά για την επιστήμη ή την τέχνη. Ακόμη και εμπνευσμένες προσωπικότητες κάνουν την εμφάνισή τους πού και πού. Μια παθιασμένη αρχαιολόγος φέρνει στο φως ολόκληρη αρχαία πόλη και αρνείται να δωροδοκηθεί και να καταχώσει τα ευρήματα, προκειμένου να αξιοποιηθεί ο αρχαιολογικός χώρος για την κατασκευή νέου αεροδρομίου. Παίρνει έτσι τη μικρή της εκδίκηση από τη σημερινή Ελλάδα, η οποία διαρκώς επικαλείται τους αρχαίους προγόνους αλλά δεν τους αγαπάει αρκετά ώστε να θυσιάσει οποιοδήποτε αναπτυξιακό κέρδος για χάρη τους. Ο Δημήτρης Σκούρος, αναπολώντας τις μέρες της πανεπιστημιακής του διδασκαλίας, εικονογραφεί ζωηρά το πορτρέτο του ταγμένου και χαρισματικού ακαδημαϊκού δασκάλου που γοητεύει το φοιτητικό του ακροατήριο και το καθοδηγεί στην πορεία προς τη γνώση. Κάτω από τη βραχνή ευγλωττία του μπορούμε ίσως να ακούσουμε την αυθεντική φωνή του ίδιου του αφοσιωμένου καθηγητή Μαρτινίδη. «Το δασκαλίκι είναι αλκοολίκι», λέγει ο Σκούρος. Ο γνήσιος δάσκαλος συνδέει το παρελθόν με το παρόν, ώστε να κάνει τους φοιτητές του «να νιώσουν πως η αισθητική απόλαυση είναι, διαρκώς, μια ευφυής απόλαυση» (Χωρίς αποζημίωση, σ. 38). Πασχίζει πάντα «να επικαιροποιεί και να ζωντανεύει οτιδήποτε παρελθοντικό … κι εκτός από τη μετάδοση της γνώσης, να μεθά τα ακροατήριά του με τη χαρά της κατοχής της» (Δεύτερη φορά νεκρός, σ. 124). Και φυσικά κάνει «χιούμορ με τα πάντα», και αλίμονό του αν δεν μπορεί. Δεν υπάρχει τίποτε πιο ανιαρό από έναν καθηγητή που δεν ξέρει να χαριτολογήσει. Για ποιους προορίζεται όμως αυτή η απαιτητική τέχνη, και πόσοι φοιτητές είναι πια σε θέση να την εκτιμήσουν; Ο Σκούρος πάλι, σε δύο πολύ διορατικές σελίδες (Δεύτερη φορά νεκρός, σ. 124-125), σκιαγραφεί τις αλλαγές στη νοοτροπία και στο πνεύμα του φοιτητικού ακροατηρίου κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Μιαν εποχή, παρατηρεί, οι φοιτητές επιζητούσαν τέτοιους εξηγητικούς συσχετισμούς ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν· διψούσαν να ανακαλύψουν κάποια τάξη στα επεισόδια της ιστορίας, και παρακολουθούσαν με ενθουσιασμό τον διδάσκοντα που ήξερε να την ανιχνεύσει. Με το πέρασμα του χρόνου, καθώς η μαχητική αντιπνευματικότητα του μεταμοντερνισμού κυριαρχούσε όλο και περισσότερο, οι φοιτητές «συμφιλιώθηκαν με το χάος». Δεν τους νοιάζουν πια τα μοντέλα για την ερμηνεία οποιασδήποτε πολυπλοκότητας. Βούλιαξαν με ανακούφιση μέσα στον πολτό των ακατέργαστων πληροφοριών, που πήρε στις μέρες μας γιγάντιες διαστάσεις με τη συνδρομή των ηλεκτρονικών μέσων και του διαδικτύου, και λησμόνησαν την αναγκαιότητα της πυξίδας στον ωκεανό και του μίτου στον λαβύρινθο. Όπως πολλοί από εμάς στην αυγή της νέας χιλιετίας, ο Μαρτινίδης πρέπει να αισθάνθηκε την απογοήτευση του αφοσιωμένου ακαδημαϊκού δασκάλου που μπαίνει στο αμφιθέατρο και αντικρίζει τα αδειανά μάτια παιδιών που δεν έχουν πια όρεξη να καταλάβουν. Ο πιο χαρισματικός καθηγητής σε ολόκληρο το μαρτινίδειο corpus καταλήγει να εγκαταλείψει ολότελα τη διδασκαλία και αναχωρεί με αλλεπάλληλες εκπαιδευτικές άδειες για έρευνες στο εξωτερικό. Δεν θα μπορούσα να πω με το χέρι στην καρδιά ότι δεν τον ζηλεύω. Ο λόγιος καθηγητής κατέληξε να ενσαρκώνει μια τέχνη μάλλον ξεπερασμένη και αχρείαστη, σαν «καλός κατασκευαστής πανοπλιών αμέσως μετά το πέρας της εποχής των σιδερόφρακτων ιπποτών». Σε λίγο θα λογαριάζεται πια σαν συλλεκτική και γραφική αντίκα από το παρελθόν, στην ίδια μοίρα με τις παλαιικές λάμπες και τις καρτέλες των βιβλιοθηκών, την ανάγνωση κλασικής λογοτεχνίας και τις γραφομηχανές. 4. Κρίση και πνευματικότητα Στα μυθιστορήματα που γράφτηκαν τον καιρό της μεγάλης οικονομικής δυσπραγίας (Χωρίς αποζημίωση, Σύρριζα, 17 Ώρες) γίνεται πιο οξεία η πολεμική εναντίον ορισμένης μερίδας της ακαδημαϊκής κοινότητας, η οποία στηλιτεύεται για την παντελή έλλειψη ωριμότητας και τις ανεύθυνες πολιτικές της θέσεις. Στόχος του συγγραφέα γίνονται οι πανεπιστημιακοί που αντιτίθενται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ρητορεύουν βροντερά για τη «συμμορία των Βρυξελλών» και τους «σαδιστές τοκογλύφους» εταίρους και υποστηρίζουν την επάνοδο στη δραχμή. Διαβάζοντας σήμερα τις σελίδες αυτές και κοιτάζοντας πίσω προς εκείνες τις μέρες, από την προοπτική μιας νέας εποχής παγκόσμιου ολέθρου, ο αναγνώστης δεν μπορεί να μη ριγήσει αναλογιζόμενος τι θα είχε συμβεί στον τόπο εάν είχαν εισακουστεί τέτοια φληναφήματα. Οι προσωπικές περιπτώσεις που ανατέμνονται στην αφήγηση κλιμακώνονται από το γραφικό έως το αληθινά επικίνδυνο. Στη μία άκρη του φάσματος βρίσκονται οι καλοθρεμμένοι και καλοβολεμένοι καθηγητές, με αρχοντικές κοιλιές ή κορμιά χτισμένα στο γυμναστήριο και με εξοχικές επαύλεις πάνω από ειδυλλιακές παραλίες, οι οποίοι ονειροπολούν για την «αριστερή στροφή της Ευρώπης». Αράζοντας αναπαυτικά στην ακρογιαλιά, διακηρύσσουν πως η Ελλάδα θα γίνει ο φορέας του αυθεντικού σύγχρονου ριζοσπαστισμού, συμπαρασύροντας τον δυτικό κόσμο, ο οποίος άλλωστε σε αυτήν οφείλει άπαντα τα φώτα του. Ανακατεύουν στην κουβέντα τους φύρδην-μίγδην αναφορές στον Γκράμσι, τον Αλτουσέρ και τον Μάο, και ξεστομίζουν απίστευτες ασυναρτησίες, όπως ότι οι γέροντες του Αγίου Όρους «έχουν βρει αυτό που πηγαία βγαίνει στα λαϊκά κινήματα … όπως και οι Ζαπατίστας ή όπως οι αγωνιστές της Χαμάς» (Σύρριζα, σ. 73). Εξυπακούεται πως είναι αρνητές του Ολοκαυτώματος, του Διαφωτισμού, της Νεωτερικότητας και άλλων τέτοιων δυτικών «μύθων». Άλλο ευτράπελο έκθεμα της ίδιας διανοητικής πανίδας είναι μια βυζαντινολόγος με φανατική θρησκοληψία και εξίσου γερή πίστη στον κομμουνισμό (17 Ώρες). Με διδακτορικό στη Χριστολογία και μακρά ακτιβιστική δράση υπέρ των μοναστηριών, αρθρογραφεί για να αποδείξει ότι το Βυζάντιο ήταν το πρότυπο του Διαφωτισμού, και συνδυάζει τον Μαρξ και τον Χριστό στο απόλυτο συναμφότερον. Το όνειρό της είναι διπλό: από τη μία πλευρά, προσδοκά πως το ΟΧΙ θα κερδίσει στο δημοψήφισμα ποσοστό 98%, αναγκάζοντας τους Γερμανούς πολιτικούς να υποταχθούν στη βούληση του ελληνικού λαού και τις αγορές να χορέψουν επιτέλους στον ρυθμό της δημοτικής μας μουσικής. Από την άλλη, φιλοδοξεί να στήσει έναν πελώριο σταυρό από λάμπες νέον πάνω στη Ροτόντα, ώστε να αναδειχθεί ο χριστιανικός χαρακτήρας του μνημείου με φωσφορίζουσα δόξα. Η παρωδία και η γελοιογραφία είναι εμφανείς σε αυτές τις σατιρικές προσωπογραφίες. Δεν είναι δύσκολο όμως να αναγνωρίσουμε κάτω από την κωμική εικόνα αυθεντικές συμπεριφορές και δηλώσεις, που τις συναντήσαμε στο πραγματικό μας περιβάλλον εκείνους τους καιρούς. Πιο ανησυχητικά δείγματα προσφέρουν οι ακαδημαϊκοί που συνδυάζουν τις εξωφρενικές απόψεις με απτές πολιτικές φιλοδοξίες. Ένας από αυτούς, πανεπιστημιακός κοινωνιολόγος και άκρως βάναυσος σύζυγος, εμφανίζεται σε τηλεοπτικά παράθυρα για να υποστηρίξει την τακτική τού «Δεν πληρώνω», και εκφωνεί δεκάρικους λόγους στις συγκεντρώσεις των Αγανακτισμένων. Στις συνεντεύξεις του μιλάει για τη διάλυση του κοινωνικού ιστού και οραματίζεται το παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα που ετοιμάζεται να ξεσπάσει. Αποκαλύπτεται ωστόσο ότι προσβλέπει στην έξοδο από την ευρωζώνη επειδή έχει επενδύσει την περιουσία του σε επιχειρήσεις που κατέρρευσαν, και ελπίζει πως η επιστροφή στη δραχμή θα του εξασφαλίσει αποζημιώσεις. Αν δεν το έφερνε η τύχη να αυτοπαγιδευθεί και να φυλακιστεί για ένα στημένο έγκλημα (πλεκτάνη της απαυδισμένης συζύγου του), θα γινόταν ασφαλώς υπουργός στην επερχόμενη κυβέρνηση λίγο αργότερα. Άλλος, αξιοσέβαστος ομότιμος καθηγητής με μετριοπαθείς και φιλοευρωπαϊκές απόψεις για το θεαθήναι, κρύβει κάτω από την επιφάνεια μια παλαιόθεν σύνδεση με τρομοκρατικές οργανώσεις και βοηθάει εξτρεμιστικές ομάδες να εξοπλιστούν για βίαιες επιθέσεις. Παράλληλα προς τον πανεπιστημιακό κόσμο, ο Μαρτινίδης απεικονίζει συναφείς κύκλους της ελληνικής διανόησης και καλλιτεχνικής δράσης, ώστε να παρουσιάσει εντέλει το πανόραμα της πνευματικής ζωής του τόπου κατά τις δύο δεκαετίες από τα εγκαίνια της ευρωζώνης μέχρι το τρίτο Μνημόνιο. Εμβληματικό, από αυτήν την άποψη, είναι το μυθιστόρημα Μοιραίοι αντικατοπτρισμοί, που διαδραματίζεται ως επί το πλείστον κατά τη διάρκεια ενός περίλαμπρου συνεδρίου περί αρχαίου δράματος στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών. Η αφρόκρεμα των διανοούμενων και των καλλιτεχνών της χώρας –κριτικοί, σκηνοθέτες, συγγραφείς, τηλεπαρουσιαστές και παραγωγοί, αρχιτέκτονες του θεατρικού χώρου, ηθοποιοί, εκδότες, θεατρολόγοι– συρρέουν στο συνέδριο και συνθέτουν τον πολύχρωμο και πολύλαλο θίασο του έργου. Για όσους θυμόμαστε την ένδοξη εποχή των συνεδρίων των Δελφών, τον καιρό της ευμάρειας και της άνθισης, οι σελίδες του μυθιστορήματος αποπνέουν άρωμα έντονης νοσταλγίας για τον μαγικό τόπο και το φιλόξενο Κέντρο. Όμως ο ανθρώπινος πληθυσμός ζωγραφίζεται με φωτισμό ανελέητο, που αποκαλύπτει όλα τα πάθη και τις μικρότητες, τις αλληλεξαρτήσεις και τις φαρμακερές έριδές του. Για παράδειγμα, ένας υπερσυντηρητικός θεατρικός κριτικός στηλιτεύει με αυστηρότητα τις πρωτοποριακές παραστάσεις που δίνουν έμφαση στο θεαματικό μέρος, ευτελίζοντας, κατά τη γνώμη του, τον αρχαίο τραγικό λόγο με χυδαίους εντυπωσιασμούς του Χόλυγουντ. Ο ίδιος, πάντως, κατά τα διαλείμματα του συνεδρίου, απολαμβάνει το ειδύλλιό του με έναν νεαρό ξανθό ελληνιστή εκ Δανίας. Δεν διστάζει επίσης να εκδώσει τολμηρές ερωτικές επιστολές μιας φίλης του ποιήτριας με πορνογραφικό περιεχόμενο, προκειμένου να προωθήσει την προσωπική του προβολή. Άλλοι συμμετέχοντες αξιοποιούν παράλληλες διεξόδους για να συνάψουν εφήμερους ερωτικούς δεσμούς. Μια ανερχόμενη ηθοποιός ισορροπεί ανάμεσα στη σταθερή της σχέση με πρεσβύτερο σκηνοθέτη και στο καινοφανές πάθος της για νεαρό υποψήφιο διδάκτορα, τον οποίον σαγηνεύει κατά τη διάρκεια εκδρομής στην παραλία της Ιτέας. Τα δείπνα των συνέδρων στο εντευκτήριο του Κέντρου συνθέτουν εποπτική μικρογραφία της ελληνικής διανόησης και αναδεικνύουν τη γοητευτική επιπολαιότητα και την πνευματώδη ρηχότητά της: «άνθρωποι που, ανάμεσα σε απανωτές μπουκιές και γουλιές, ανακατεύουν τα πάντα –το σεξ και τη φιλοσοφία, την πολιτική και την τέχνη, το χιούμορ και τη Βίβλο– χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό, μήπως λεκιάσουν τα θέματα που πραγματεύονται ανάμικτα» (σ. 34-35). Ο Μαρτινίδης περιγράφει με γνήσια τσεχωφική τεχνοτροπία αυτήν την κοινωνία των καλλιεργημένων πολυλογάδων που φλυαρούν ανέμελα, την ώρα που ο βυσσινόκηπός τους ξεχερσώνεται και οι γλάροι γύρω από τη λιμνούλα τους τσακίζονται από τις σφαίρες. Οι Μοιραίοι αντικατοπτρισμοί είναι το μυθιστόρημα που θα έγραφε ο Τσέχωφ, αν ποτέ τον προσκαλούσαν να πάρει μέρος σε θεατρολογικό συνέδριο στους Δελφούς. Από την πλατιά τοιχογραφία του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού δεν θα μπορούσε να λείπει η Ορθόδοξη Εκκλησία, προαιώνιο συστατικό της πνευματικής μας ταυτότητας – και μέτοχος, δυστυχώς, και εκείνη της νεοελληνικής κακοδαιμονίας. Η αποκαθήλωση των ιερών θεσμών συντελείται στο σημαδιακά τιτλοφορούμενο μυθιστόρημα Ο Θεός φυλάει τους άθεους, το οποίο θα μπορούσε να συγκαταλεχθεί ανάμεσα στα θεμελιώδη συγγράμματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αφορμή της πλοκής ένα σκηνοθετημένο θαύμα, με το οποίο η εικόνα ενός αγίου φαίνεται να βγάζει αιμάτινα δάκρυα κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας. Το φαινόμενο αποκτάει αμέσως μεγάλη δημοσιότητα: ποίμνιο και κληρικοί σπεύδουν να το δοξολογήσουν, η χειμαζόμενη Εκκλησία αναζητεί σε αυτό στήριξη σε μια δύσκολη περίοδο σκανδάλων και κλυδωνισμών, τα μέσα ενημέρωσης φυσικά το προβάλλουν και το διαφημίζουν. Ο Αλέξης Ολμέζογλου, ο σκεπτικιστής πρωταγωνιστής της αφήγησης και δύσπιστος αυτόπτης του θαύματος, καλείται να το σχολιάσει σε τηλεοπτική εκπομπή. Δυστυχώς για τον ίδιο, μιλάει με τη γλώσσα του ορθολογιστή σκεπτόμενου ανθρώπου και αμφισβητεί την επέμβαση του υπερφυσικού στην ανθρώπινη εμπειρία. Μάλιστα, παρασύρεται σε ακόμη μεγαλύτερη απρονοησία και ασκεί μεγαλόφωνη κριτική συλλήβδην στη σύνδεση Εκκλησίας και νεοελληνικού κράτους, στον ρόλο της Ορθοδοξίας μέσα στην ελληνική πολιτική πραγματικότητα και στις εκδηλώσεις ανορθολογισμού που είναι σύμφυτες με τη θρησκευτική πίστη. Υπερασπίζεται αντίθετα τις αξίες της επιστήμης και τις εγκόσμιες απολαύσεις του έρωτα και της τέχνης, που συνιστούν τη μοναδική αυθεντική υπέρβαση της θνητότητας. Το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό: ο Έλληνας μιμητής του Ρίτσαρντ Ντώκινς και του Κρίστοφερ Χίτσενς απομονώνεται πάραυτα από το κοινωνικό του περιβάλλον και γίνεται στόχος των φανατικών θρησκευόμενων, οι οποίοι συγγράφουν επιστολές διαμαρτυρίας προς τον εργοδότη του και τον καταγγέλλουν στα ΜΜΕ σαν πράκτορα σκοτεινών εχθρών του Ορθόδοξου Ελληνισμού. Στην πορεία, αποκαλύπτονται περαιτέρω ζοφερές πλευρές του εκκλησιαστικού κατεστημένου. Μια πλούσια μονή, που συσσωρεύει δωρεές μεγαλοσχημόνων πουλώντας οικόπεδα τάφων με αιώνια θέα στο Αιγαίο, γίνεται κέντρο εκβιασμών, παρανομιών και συνωμοσιών μαφιόζικου τύπου. Με συνεργασία ιερομόναχων και πολιτικών παραγόντων στήνεται ολόκληρος μηχανισμός για να καλύψει το κίβδηλο του θαύματος. Ακόμη και ζωές ανθρώπων θυσιάζονται χωρίς δισταγμό, προκειμένου για τον άγιο σκοπό της προστασίας της πίστης. Παράλληλα, η αφήγηση ποικίλλεται σε όλη της την έκταση με θεωρητικές συζητήσεις των προσώπων γύρω από την πίστη και τον ορθό λόγο, την αθεΐα και την αιωνιότητα, την ψυχική αναγκαιότητα του θρησκεύεσθαι και τα αντίδοτά της. Ο συγγραφέας παρουσιάζει εκπροσώπους από ολόκληρο το ιδεολογικό φάσμα της πνευματικής αυτής διαμάχης: από τον ακράδαντο ορθολογιστή Αλέξη, που υπερασπίζεται την πιο καθαρή μορφή της κοσμικότητας και του Διαφωτισμού, έως τον φανατισμένο και μακιαβελικό ηγούμενο, ο οποίος αγιάζει τα φρικτότερα μέσα και μοιάζει με ελληνορθόδοξη μεταμφίεση των ιεροεξεταστών του Έκο ή του Ντοστογιέφσκι. Στο ενδιάμεσο κινούνται ευτυχώς μετριοπαθέστερες μορφές: έντιμοι ιερωμένοι που δεν σαβανώνουν την αλήθεια και τηρούν την πίστη τους χωρίς να χρειάζονται υπερφυσικές θαυματοποιίες· ήμεροι αγνωστικιστές που σέβονται και αποδέχονται τη θρησκευτικότητα για όσους την έχουν ανάγκη. Το έργο μετατρέπεται έτσι σε ένα είδος φιλοσοφικού αφηγήματος γύρω από τη θρησκεία και τον ρόλο της στην κοινωνία και στην ελληνική πραγματικότητα ειδικότερα. Ο Θεός φυλάει τους άθεους είναι το αστυνομικό μυθιστόρημα που θα έγραφε ο Βολταίρος, αν είχε γεννηθεί μετά την επινόηση του είδους από τον Πόε. Η πλοκή του μπορεί να διαβαστεί σαν ανεστραμμένο είδωλο του Καντίντ. Ο Αλέξης Ολμέζογλου διαπνέεται από την αφελή αισιοδοξία του ορθολογιστή και οπαδού της προόδου, και αντανακλά έτσι από την ανάποδη την απλοϊκή πεποίθηση που δείχνει ο βολταιρικός αγαθιάρης στη Θεία Πρόνοια. Ο Αλέξης θαρρεί πως μπορεί να αντιταχθεί στα θρησκευτικά και εκκλησιαστικά πλοκάμια που περισφίγγουν την ελληνική κοινωνία για αιώνες, οπλισμένος μονάχα με τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Η αφέλειά του τον οδηγεί, όπως και τον Καντίντ, σε αλλεπάλληλες ατυχίες και επικίνδυνες περιπέτειες, παρά λίγο και στην καταστροφή. Η ειρωνεία είναι ότι ο άθεος Ολμέζογλου, φτάνοντας επανειλημμένα στα πρόθυρα του θανάτου, σώζεται κάθε φορά από ευτυχείς συγκυρίες συμπτώσεων, σαν να τον προστατεύει μια ανυπόστατη θεία δύναμη στην οποία ο ίδιος δεν πιστεύει. Τον θάβουν ζωντανό, αλλά εκείνος βγαίνει ξανά έξω από το χώμα, σαν Ιησούς που επιστρέφει εκ νεκρών. Έπειτα περικυκλώνεται από τη φωτιά, μετεωρίζεται στον αέρα, βυθίζεται στα νερά, και πάντοτε καταφέρνει να σωθεί χάρη σε έγκαιρη βοήθεια που του κομίζει η τύχη. Συνδυάζει έτσι το χριστολογικό Μυστήριο του θανάτου και της ανάστασης με την προσωκρατική αλληλουχία των τεσσάρων στοιχείων του σύμπαντος (γη, πυρ, αήρ, ύδωρ). Με αυτόν τον παράδοξο τρόπο ο Μαρτινίδης πετυχαίνει τη δική του, ιδιότυπη και ειρωνική αλλά άψογη συγχώνευση του αρχαιοελληνικού πνεύματος με τη χριστιανική παράδοση. Ο ήρωας περνάει μια παρωδία τελετουργικής μύησης στα ουσιώδη νοήματα του ελληνοχριστιανισμού, για να ανακαλύψει εντέλει το μυστικό του θαύματος και να κερδίσει τη δόξα. Από τις πιο πολυσύνθετες δημιουργίες του μαρτινίδειου κανόνα, Ο Θεός φυλάει τους άθεους είναι συγχρόνως αστυνομικό μυστήριο, φιλοσοφική σάτιρα βολταιρικού τύπου και μυητική μυθιστορία (roman initiatique) στα ίχνη των περιπετειών του Ιουλίου Βερν. 5. Σασπένς και δεξιοτεχνία Ο Άγγλος ποιητής Σάμιουελ Τέιλορ Κόουλριτζ δήλωνε στα 1834 πως τα έργα με την τελειότερη πλοκή στην παγκόσμια γραμματεία είναι ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, ο Αλχημιστής του Μπεν Τζόνσον και ο Τομ Τζόουνς του Χένρυ Φήλντινγκ. Ο Μπόρχες πάλι, θέλοντας να αναδείξει τις πιο καθηλωτικές πλοκές της δικής του εποχής, ξεδιάλεξε το Στρίψιμο της βίδας του Χένρυ Τζέιμς, τη Δίκη του Φραντς Κάφκα, το Ταξίδι στο κέντρο της Γης του Ιουλίου Βερν και την Εφεύρεση του Μορέλ του αδελφικού του φίλου Αδόλφο Μπιόι Κασάρες. Σε αυτούς τους δύο καταλόγους θα μπορούσαμε να προσθέσουμε μερικά ακόμη σπουδαία επιτεύγματα της φαντασίας, κλασικά και νεότερα: Ψεύδυλος του Πλαύτου, Το αμαξάκι φάντασμα του Κίπλινγκ, Το νησί του δόκτορος Μορώ του Χ. Τζ. Ουέλς, Ο φόνος του Ρότζερ Ακρόιντ της Άγκαθα Κρίστι, Ο ανύπαρκτος ιππότης του Ίταλο Καλβίνο, Τρεις εκδοχές του Ιούδα και Θέμα του προδότη και του ήρωα του ίδιου του Μπόρχες, και ίσως (καθώς πρότεινε ένας φοιτητής στο μάθημά μου του αρχαίου δράματος) Ο Χάρρυ Πόττερ και οι κλήροι του θανάτου της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ. Στη νεοελληνική λογοτεχνία, από την άλλη πλευρά, η καλοστημένη και αριστοτεχνικά σχεδιασμένη πλοκή δεν φαίνεται να έχει σχολιαστεί και εκτιμηθεί δεόντως από κριτικούς και ιστορικούς. Η μαστοριά της συναρπαστικής μυθοπλαστικής κατασκευής μάλλον δεν θεωρείται ιδιαίτερα αξιοσημείωτη επίδοση στο ρωμαίικο λογοτεχνικό κατεστημένο. Παλαιότεροι άνθρωποι των γραμμάτων, π.χ. εκπρόσωποι της γενιάς του ’30, την περιφρονούσαν κιόλας σαν ταπεινή και εύκολη επίδειξη. Από την κλασική νεοελληνική γραμματεία μόνο ο Καραγάτσης μπορεί να θεωρηθεί δημιουργός αληθινά δυνατών και έντεχνων πλοκών (π.χ. Ο κίτρινος φάκελος και μερικά διηγήματά του). Η τέχνη ευτυχώς αναπτύχθηκε περισσότερο μετά τον πόλεμο, με έργα αξιοθαύμαστης αφηγηματικής δεξιοτεχνίας, όπως η Λέσχη του Τσίρκα, το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου και το Λάθος του Σαμαράκη, και συνεχίστηκε στη σύγχρονη εποχή από ικανούς τεχνίτες, όπως ο Απόστολος Δοξιάδης, ο Χρήστος Χωμενίδης, ο Παύλος Μάτεσις (π.χ. Ο Παλαιός των Ημερών), ο Τάσος Ρούσσος στις φανταστικές νουβέλες του και ο Πέτρος Μάρκαρης στα πρώτα μυθιστορήματά του. Ο Μαρτινίδης δικαιωματικά πρωτεύει στον μικρό αυτό νεοελληνικό κανόνα, καθώς έχει φιλοτεχνήσει μερικές από τις πιο καλοφτιαγμένες, εναγώνιες και συναρπαστικές πλοκές της αφηγηματικής μας παράδοσης. Ο σκελετός των μυθιστορημάτων του δομείται με βάση το κλασικό αστυνομικό whodunit («ποιος-το-’κανε»), το έντεχνο μυστήριο βρετανικού και παλαιού ευρωπαϊκού τύπου, όπου το έγκλημα (ή τα αλλεπάλληλα εγκλήματα) προβάλλεται σαν αίνιγμα προς επίλυση και ο οξύνους ντετέκτιβ καλείται να ανακαλύψει τον ένοχο, ανάμεσα από πλειάδα υπόπτων, με βάση καθαρά νοητικές διεργασίες, λογικούς συλλογισμούς και οξυδερκή παρατήρηση των υλικών και ψυχολογικών δεδομένων. Ο Μαρτινίδης καλλιεργεί το είδος με επιδεξιότητα και ευφυία: είναι βιρτουόζος κατασκευαστής αινιγμάτων, και αν ήταν καθηγητής αρχιτεκτονικής στη Γαλλική Ακαδημία του Χρυσού Αιώνα, ο Λουδοβίκος θα του ανέθετε χωρίς άλλο να σχεδιάσει τους λαβυρίνθους των βασιλικών κήπων στις Βερσαλλίες. Ο Πέτρος Μαρτινίδης με τον συγγραφέα Μπουαλέμ Σανσάλ το 2016. Στις αφηγήσεις του τα μυστηριώδη εγκλήματα μοιάζουν κατ’ αρχάς ανεξήγητα και γίνονται αφορμή για περίπλοκους μαιάνδρους εικασιών από χαρακτήρες και αναγνώστες. Η λύση, όταν αποκαλύπτεται εντέλει, είναι απροσδόκητη και εκπληκτική για τον αναγνώστη της πρώτης φοράς, κι ωστόσο δεν έχει τίποτε το βεβιασμένο ή τεχνητό. Δεν προκύπτει αίφνης και ταχύρρυθμα από την επείσακτη ανακάλυψη ενός πρωτύτερα άγνωστου μάρτυρα ή στοιχείου (όπως π.χ. στις λιγότερο δυνατές, συσσωρευτικού τύπου πλοκές του Μάρκαρη), αλλά είναι προσεκτικά και έντεχνα συνεστραμμένη μέσα στο υφάδι της πλοκής από την αρχή σχεδόν του έργου, καμιά φορά ήδη από την πρώτη φράση. Κοιτάζοντας προς τα πίσω, ο αναγνώστης ιχνηλατεί αναδρομικά την ατραπό των διάσπαρτων ενδείξεων –από μικρές λεπτομέρειες του σκηνικού μέχρι ανυποψίαστες δηλώσεις των εμπλεκόμενων προσώπων– που προετοιμάζουν νομοτελειακά τη λύση του γρίφου στο τέλος, όπως στα καλύτερα έργα της Άγκαθα Κρίστι ή του Τσέστερτον. Εντούτοις, η αλυσίδα αυτή των στοιχείων είναι τόσο διακριτική ώστε θα ήταν φοβερά δύσκολο να προβλέψει κανείς το φινάλε επί τη βάσει αυτής, όσο παρατηρητικός και αν είναι, κατά τη διάρκεια της πρώτης ανάγνωσης. Εδώ έγκειται η μεγάλη μαεστρία του δημιουργού λογοτεχνικών μυστηρίων. Όμως ο Μαρτινίδης δεν είναι απλώς ένας καλός κατασκευαστής αφηγηματικών γρίφων. Οι μυθοπλασίες του δεν έχουν το ύφος του ψυχρού διανοητικού παιχνιδιού και της αποστασιοποιημένης εγκεφαλικής διεργασίας που χαρακτηρίζει το μυστήριο βρετανικού τύπου. Απεναντίας, είναι γεμάτες επεισοδιακή δράση, σκηνές έντονης περιπέτειας και καθηλωτική αγωνία, σαν τα σκληρά ή νουάρ αμερικανικά αστυνομικά. Οι ήρωές του τριγυρνούν στους δρόμους της Θεσσαλονίκης προσπαθώντας να παραπλανήσουν τους διώκτες τους και να ξεφύγουν από την παρακολούθηση. Διεισδύουν σαν διαρρήκτες σε ξένα σπίτια, αναζητώντας το καθοριστικό στοιχείο για την επίλυση του μυστηρίου. Μπλέκουν σε καταδιώξεις με αυτοκίνητα στην περιφερειακή του Πανοράματος, κινδυνεύοντας να ανατραπούν και να βουτήξουν στον γκρεμό, σαν πρωταγωνιστές γκανγκστερικών ταινιών. Καταποντίζονται στη θάλασσα, δεμένοι και αναισθητοποιημένοι μέσα στο αμάξι τους, και αγωνίζονται να βγουν στην επιφάνεια προτού να πνιγούν. Καμιά φορά η καταδίωξη μεταφέρεται από την κάτω στην άνω ρυμοτομία της πόλης, στα μπαλκόνια ή στις ταράτσες των κτιρίων, όπου ο ήρωας αναρριχάται και σαλτάρει ανάμεσα σε πολυκατοικίες, εμπορικά κέντρα ή γιαπιά, μετεωρίζεται στο κενό από σκάλες και παραπέτα και διακινδυνεύει να πέσει και να τσακιστεί. Ο Μαρτινίδης αναδεικνύεται έτσι σε μαιτρ του θρίλερ και του σασπένς, στην παράδοση της τεχνικής που τελειοποίησε ο δάσκαλος Χίτσκοκ. Το σασπένς, η αφηγηματική αγωνία, διαφέρει από την απλή περιέργεια που διακατέχει τους αναγνώστες ενός whodunit, ενόσω αδημονούν να μάθουν ποιος διέπραξε το έγκλημα και πώς ή γιατί το οργάνωσε. Το σασπένς δεν βασίζεται στην άγνοια, όπως η περιέργεια για τη λύση του μυστηρίου, αλλά απεναντίας στην προϋπάρχουσα γνώση: ο αναγνώστης ή θεατής γνωρίζει τον κίνδυνο ή το κακό που απειλεί τα πρόσωπα της δράσης και αισθάνεται αγωνία για τη μοίρα τους, συμπάσχει και ανησυχεί αν θα καταφέρουν να γλυτώσουν. Ο Μαρτινίδης δημιουργεί πολλές τέτοιες εναγώνιες ακολουθίες σκηνών, που μας κρατούν σε αμείωτη ένταση για την τύχη των πρωταγωνιστών. Το μυστικό για την επιτυχία της σύλληψης είναι ο χειρισμός του χρόνου και η αντίστροφη συνάρτησή του προς τον κίνδυνο: ο διαθέσιμος χρόνος του ήρωα πρέπει να φαίνεται πως εξαντλείται τάχιστα, τα περιθώρια πρέπει να στενεύουν σαν τα τοιχώματα της πρέσας, η αφήγηση να τρέχει σαν αντίστροφη μέτρηση. Για παράδειγμα, όταν ο Αλέξης Ολμέζογλου θάβεται ζωντανός από μπράβους (Ο Θεός φυλάει τους άθεους), κατορθώνει να ειδοποιήσει τον συνάδελφό του με το κινητό του τηλέφωνο στον ελάχιστο χώρο για ελιγμούς που διαθέτει κάτω από το χώμα. Έπειτα περιμένει τους διασώστες, ελπίζοντας πως θα τον προλάβουν προτού τελειώσει ο αέρας. Η αφήγηση του επεισοδίου γίνεται από την προσωπική σκοπιά του Αλέξη, ο οποίος μεταδίδει στους αναγνώστες όλη την αγωνία του στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου. Στις 17 Ώρες η ίδια ιδέα διογκώνεται από μεμονωμένη σκηνή σε κύριο μοχλό της πλοκής. Ένας εκβιαστής θάβει ζωντανή την ηρωίδα σε κιβώτιο με περιορισμένη ποσότητα αέρα και ζητεί από τον πρωταγωνιστή να παραδίδει κάθε ώρα ένα κείμενο δύο χιλιάδων λέξεων, ώσπου να φανερώσει όλα όσα γνωρίζει για την υπόθεση. Θα καταφέρει ο εξ ανάγκης συγγραφέας να ξεθάψει και να καταγράψει το καθοριστικό στοιχείο, προτού να εξαντληθεί το οξυγόνο στο θαμμένο κιβώτιο; Στο μυθιστόρημα Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία αυτό το είδος του χρονικά συναρτημένου σασπένς διατρέχει πάλι ολόκληρη την αφήγηση. Ο Αλέξης κρύβει στο γκαράζ του το αυτοκίνητο-όργανο του εγκλήματος που αναζητούν οι αρχές. Οι αστυνομικοί ξεκινούν να σαρώνουν την πόλη και διενεργούν ελέγχους σε όλα τα σπίτια όπου διαμένουν δηλωμένοι κάτοχοι αυτοκινήτων τέτοιου τύπου. Πόσο χρόνο θα κάνουν για να εμφανιστούν στην πόρτα του ήρωα; Θα προλάβει ο Αλέξης να εξαφανίσει το ενοχοποιητικό πειστήριο; Το τοπίο της Θεσσαλονίκης κυριαρχεί στα μυθιστορήματα του Μαρτινίδη. Από την Άνω Πόλη, το Θέατρο Δάσους και τις παρυφές του Σέιχ Σου μέχρι την Αριστοτέλους και την παραλιακή λεωφόρο, από τις βίλες του Πανοράματος μέχρι τη Ροτόντα, τη Ρωμαϊκή Αγορά και τη Νέα Φιλοσοφική, το άστυ γίνεται το σκηνικό των εγκλημάτων και της εξιχνίασής τους, η μεγάλη σκακιέρα όπου ο συγγραφέας μετακινεί σαν πιόνια τον ντετέκτιβ και τον ένοχο, τον ήρωα και τα θύματα, τον αφηγητή και τους αναγνώστες. Η λατρευτή πόλη, που ο συγγραφέας την αγαπάει και συγχρόνως την μισεί σαν μοιραία ερωμένη, ζυμώνεται έτσι μέσα στους ζωντανούς εφιάλτες και στις ταραχώδεις περιπέτειες των ηρώων, όπως το Μπουένος Άιρες στα δαιδαλώδη αφηγήματα του Μπόρχες ή η Πράγα στις μυστηριώδεις παραβολές του Κάφκα. Ενίοτε η τοπογραφία της πόλης αποβαίνει καίριος παράγων για τη δημιουργία του σασπένς, καθώς ο ήρωας περιπλανιέται στους δρόμους της περιμένοντας να αντιμετωπίσει την κρίσιμη δοκιμασία του. Ο αφελής ήρωας του Σε περίπτωση πυρκαϊάς ετοιμάζεται να διαπράξει μια καλοσχεδιασμένη ένοπλη ληστεία, το πρώτο αδίκημα στην άλλως άμεμπτη νομοταγή ζωή του. Ξεκινάει από το διαμέρισμά του στην Άνω Πόλη, κατεβαίνει στα Λαδάδικα και από εκεί στο λιμάνι, και εντέλει κάνει κύκλους μεταξύ Τσιμισκή, Μητροπόλεως και Κατούνη, ώστε να βρεθεί την καθορισμένη στιγμή στον τόπο της ληστείας στην Πλατεία Ελευθερίας. Η περιγραφή του δρομολογίου του καταλαμβάνει αρκετές σελίδες, όπου αφουγκραζόμαστε από τη σκοπιά του όλα τα εναλλασσόμενα αισθήματα φόβου και προσδοκίας, αγωνίας και δισταγμών για αυτό που πρόκειται να κάνει. Ο Χίτσκοκ έλεγε πως ο ιδεώδης θεατής της ταινίας Ο άνθρωπος που γνώριζε πολλά θα έπρεπε να ξέρει να διαβάζει παρτιτούρες μουσικής, ώστε να παρακολουθεί, κατά τη σκηνή της συναυλίας στο Άλμπερτ Χωλ, πώς πλησιάζει η μοιραία νότα των κυμβάλων, στο άκουσμα της οποίας οι πράκτορες θα πυροβολήσουν τον πρεσβευτή. Ανάλογα, ο ιδεώδης αναγνώστης του Μαρτινίδη πρέπει να έχει στο μυαλό του τον οδικό χάρτη της Θεσσαλονίκης, ώστε να ζωντανεύει με τη φαντασία του τις κινήσεις των προσώπων στον χώρο της πόλης. 6. Πικαρέσκο και ερωτισμός Το μοτίβο του αθώου που μπλέκει άθελά του σε εγκληματική πλεκτάνη και κατηγορείται ή διώκεται για φόνο που δεν έχει διαπράξει, είναι κεντρικό αφηγηματικό σχήμα στις μυθοπλασίες του Μαρτινίδη. Συντελεί και αυτό στη δημιουργία της αγωνίας, καθώς οι αναγνώστες συμπάσχουν με τον κυνηγημένο ήρωα. Διαφαίνεται εδώ ένα ακόμη σημείο σύγκλισης με τις αγχωτικές αφηγήσεις του Χίτσκοκ, ο οποίος έχει σταθερή προτίμηση στο ίδιο μοτίβο, από τον Ένοικο και τα 39 Σκαλοπάτια μέχρι τη Σκιά των τεσσάρων γιγάντων. Όμως οι ήρωες του Μαρτινίδη δεν περιπίπτουν στις άδικες υποψίες μόνο από κακή τύχη ή σατανική σύμπτωση. Κατά κανόνα, είναι οι ίδιες τους οι αδυναμίες, η απροσεξία και η απρονοησία τους, η ροπή τους προς ανώριμα συναισθήματα και συμπεριφορές, που τους καθιστούν εύκολα θύματα παγίδευσης από δολοπλόκους αντιπάλους και τους στοχοποιούν με δυσοίωνο τρόπο. Ο πρωταγωνιστής προκαλεί ο ίδιος, άθελά του, την εμπλοκή του στο σχέδιο του εγκλήματος, επειδή φέρεται αστόχαστα ή ανόητα, εμπιστεύεται λάθος ανθρώπους, παρασύρεται από τη γοητεία άγνωστών του μοιραίων γυναικών, ή απλώς δεν συγκρατεί τη γλώσσα του όταν πρέπει. Στον κόσμο του Μαρτινίδη οι διωκόμενοι αθώοι του Χίτσκοκ μολύνονται από την ακατάσχετη αυτοκαταστροφικότητα του Γιόζεφ Κ. Οι κεντρικοί ήρωες του Μαρτινίδη είναι, θα λέγαμε, πικαρέσκοι διανοούμενοι, καθένας τους ένας Λαθαρίγιο ντε Τόρμες ή ένας Γκουθμάν ντε Αλφαράτσε του πνεύματος. Είναι άνθρωποι με μεγάλη μόρφωση, ευρύτατες γνώσεις και πνευματώδη ευφυία, απολαυστικοί στη συζήτηση και προικισμένοι με χαριτωμένο αυτοσαρκασμό, ικανότατοι στα λογοπαίγνια και στην ευθύβολη ειρωνεία. Θα ήταν ιδεώδεις συνομιλητές του Όσκαρ Ουάιλντ και διαπρέπουν όταν βρίσκονται παρέα με αντάξιούς τους συζητητές σε σαλόνια, καφετέριες ή δεξιώσεις. Εντούτοις, στις πρακτικές περιστάσεις της ζωής τους δεν έχουν τύχη και δεν κατορθώνουν να εξασφαλίσουν σταθερή πηγή βιοπορισμού και εργασιακή αποκατάσταση. Συνήθως καταλήγουν πολυτεχνίτες και ευρηματικά ανεπάγγελτοι, προσπαθώντας να επιβιώσουν επισφαλώς μέσα στη στενεμένη κοινωνική πραγματικότητα της σημερινής Ελλάδας. Η περιέργειά τους, μαζί με τη συχνή αδυναμία τους να αντισταθούν στα πάθη τους, τους οδηγούν σε ταραχώδεις περιπέτειες. Ο Δημήτρης Σκούρος, παρά την πλατιά και αξιοζήλευτη καλλιέργειά του στα γράμματα και στις τέχνες, δεν κατορθώνει να τελειώσει ούτε το διδακτορικό ούτε καν το πτυχίο του. Υποδύεται τον καθηγητή του πανεπιστημίου για μικρό διάστημα, χάρη σε μιαν απάτη πλαστοπροσωπίας, και απολαμβάνει επιτυχία, καθότι έχει όλα τα ουσιαστικά πνευματικά προσόντα για το λειτούργημα αυτό, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από αρκετούς τυπικά διπλωματούχους συναδέλφους του. Όταν όμως το ψεύδος αποκαλύπτεται, ο Σκούρος απομένει χωρίς κανένα πρακτικό έρεισμα στη ζωή του. Καταλήγει κατάδικος στη φυλακή, γραμματέας Ρουμάνων κακοποιών και παρ’ ολίγον πληρωμένος δολοφόνος, μέχρι να βρει εντέλει μια φτωχική ασφάλεια ως υπάλληλος παρισινού παλαιοβιβλιοπωλείου, γαλήνια καταχωνιασμένος στο ανώνυμο πλήθος της μεγαλούπολης. Ο Αλέξης Ολμέζογλου, το ίδιο ευρυμαθής και πολυδιαβασμένος, αδυνατεί να προκόψει και να στεριώσει σε επαγγελματική θέση. Η γερή πνευματική του συγκρότηση συνδυάζεται με αθεράπευτη επιπολαιότητα και έλλειψη φρόνησης, οι οποίες δεν τον εγκαταλείπουν ποτέ: στην αρχή κάθε νέου μυθιστορήματος είναι έτοιμος να επαναλάβει τα ίδια λάθη. Κληρονόμος στα νιάτα του αξιόλογης περιουσίας από τον διάσημο πατέρα του, την εξανεμίζει μέσα σε μικρό διάστημα επενδύοντας στην παραγωγή αποτυχημένων δήθεν πρωτοποριακών ταινιών. Διδάκτωρ κοινωνικής ανθρωπολογίας, με μάλλον πενιχρό ακαδημαϊκό βιογραφικό, εκλέγεται λέκτορας στο πανεπιστήμιο αλλά το εγκαταλείπει σύντομα, καθώς δεν μπορεί να συμβιβαστεί με τις ανομίες του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Γίνεται δημοσιογράφος και ρίχνεται στο κυνήγι της τρανταχτής αποκάλυψης που θα τον καθιερώσει. Παραμένει όμως απλός ρεπόρτερ και αρθρογράφος, χωρίς να ανελιχθεί σε ανώτερες θέσεις ευθύνης, όπως κάποιοι συνάδελφοί του. Τον καιρό της κρίσης, όταν οι εφημερίδες κλείνουν η μία μετά την άλλη, αναγκάζεται να στραφεί σε μικροδουλειές του ποδαριού ή μάλλον του πληκτρολογίου. Συγγράφει κατά παραγγελία κείμενα επικηδείων και στιχάκια για προσκλητήρια γάμων και ξεκοκαλίζει τα τελευταία απομεινάρια της πατρικής κληρονομιάς. Ολόκληρη η σάγκα του Ολμέζογλου, με τα έξι μυθιστορήματα και τα τρία αυτοτελή διηγήματα, μπορεί να διαβαστεί σαν πελώριο «Unbildungsroman»: ένα αφήγημα-ποταμός όπου ο ήρωας διέρχεται τις πνευματικές και εγκόσμιες δοκιμασίες του χωρίς να διδαχθεί και χωρίς να εξελιχθεί, παραμένοντας αμετακίνητος στη γοητευτική του ανωριμότητα, δίχως να μπορέσει να μεταστοιχειώσει την εξυπνάδα του σε σοφία. Ακόμη και ο άτυχος Χάρης Χαΐδης, ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος Σε περίπτωση πυρκαϊάς, ανήκει στο επιστημονικό προλεταριάτο που δημιούργησαν στη χώρα οι δεκαετίες του ’80 και του ’90. Με αξιόλογες σπουδές και μεταπτυχιακή ειδίκευση, με προσόντα ερευνητικής και ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας, δεν βρίσκει ανοιχτές πόρτες ούτε στο πανεπιστήμιο αλλά ούτε και στην κορεσμένη από διορισμούς Μέση Εκπαίδευση. Καταλήγει να φυτοζωεί με ιδιαίτερα μαθήματα και προσωρινή απασχόληση ως κακοπληρωμένος ταμίας σε εταιρία συναλλάγματος. Εν γένει, οι πρωταγωνιστές του Μαρτινίδη ενσαρκώνουν το πρότυπο του πολυμαθούς loser, όπως το περιγράφει ο Κολόννα, ο πρωταγωνιστής στο Φύλλο μηδέν του Ουμπέρτο Έκο, ο οποίος θα μπορούσε να αποτελεί πιο ώριμη και απογοητευμένη εκδοχή του Ολμέζογλου. «Οι αποτυχημένοι και οι αυτοδίδακτοι», παρατηρεί ο Κολόννα, «έχουν πάντοτε ευρύτερες γνώσεις από τους επιτυχημένους». Λογικό: οι νικητές της ζωής χρειάζονται εξειδίκευση, πρέπει να γνωρίζουν το ένα πράγμα, στο οποίο επιδίδονται, στον υπέρτατο βαθμό και να μη σπαταλούν χρόνο σε άλλες ενασχολήσεις. «Οι απολαύσεις της λογιοσύνης προορίζονται αποκλειστικά για τους losers. Όσο περισσότερα ξέρει κανείς, τόσο πιο άσχημα του έχουν πάει τα πράγματα στη ζωή του». Τα πρόσωπα του Μαρτινίδη εκφράζουν ανάλογες αντιλήψεις. Ο Σκούρος συγκαταλέγει τον εαυτό του στους «αδιάφορους προς την επιτυχία φιλομαθείς», μια ελίτ παριών που συνιστά κατά τη γνώμη του την αριστοκρατική προνομία του πνεύματος (Παιχνίδια μνήμης, σελ. 158). Ανάλογα, ο Αλέξης ανακαλύπτει πως το μοναδικό ταλέντο του είναι το διάβασμα, «η μόνη επίδοση που τον έβγαζε από τη μετριότητα». Διαβάζει με απόλυτη αφοσίωση, «χωρίς να νοιάζεται αν έπρεπε να κάνει κάτι πιο σημαντικό στη ζωή του», «σαν να ήταν προσωπικός του χρόνος η αιωνιότητα των διαβαζόμενων βιβλίων» (Ο Θεός φυλάει τους άθεους, σ. 68). Ο ερωτισμός καταλαμβάνει σημαντική θέση στην αφηγηματική ποιητική του Μαρτινίδη, και οι πικαρεσκικές περιπέτειες των ηρώων του περιλαμβάνουν πολλές τολμηρές αισθησιακές εμπειρίες. Από αυτήν την άποψη ο Μαρτινίδης αποδεικνύεται ένας από τους ικανότερους ερωτογράφους της νεοελληνικής πεζογραφίας, χάρη στην έκταση, την πιστότητα και τη γλαφυρότητα των ερωτικών σκηνών του. Τα κεντρικά πρόσωπα των μυθιστορημάτων του παίρνουν μέρος σε ολονυχτίες ηδονής και τουρνουά σεξουαλικών επιδόσεων που θα ήταν αδύνατον να τις φανταστεί κανείς για τον συνηθισμένο πρωταγωνιστή αστυνομικών μυστηρίων, λόγου χάρη τον Πουαρό ή τον Αστυνόμο Χαρίτο. Η εκδίπλωση της ερωτικής περιπέτειας ξεκινάει συνήθως με το βλέμμα του ήρωα, ο οποίος προσέχει τις ομορφιές μιας γοητευτικής καλλονής ήδη από την πρώτη τους συνάντηση. Η αισθησιακή ανατομία του συγγραφέα συμπληρώνει συνδυαστικά, από το ένα μυθιστόρημα στο άλλο, το πλήρες ρεπερτόριο της γυναικείας γοητείας. Ο ήρωας καταγράφει με πόθο τα τοξωτά φρύδια ή τα γκριζογάλανα μάτια, τα σαρκώδη χείλη και τα λεπτά δάχτυλα, το γυμνασμένο κορμί και τους στρογγυλούς γλουτούς, τους καλλίγραμμους μηρούς και τις λείες γάμπες, τις διαφαινόμενες μπρατέλες του στηθόδεσμου και τους σφιχτούς μαστούς κάτω από το φόρεμα, τα γεμάτα στήθη και τις ρόδινες θηλές. Η καθολική παρατηρητικότητα του κλασικού ντετέκτιβ επεκτείνεται εδώ στην ηδονοβλεπτική παρατήρηση του σώματος της μοιραίας ηρωίδας. Σπανίως μένουν ανεκπλήρωτοι οι έρωτες στο μαρτινίδειο σύμπαν, παρά τις δυσοίωνες συνέπειες που επιφέρει ενίοτε η ολοκλήρωσή τους. Ο ήρωας και η αγαπημένη του βρίσκουν αργά ή γρήγορα ευκαιρία και απολαμβάνουν ώρες ευδαιμονίας, ενίοτε ολόκληρες νύχτες ή συνεχείς ημέρες περιπτύξεων με αλλεπάλληλες κορυφώσεις. Οι περιγραφές του αφηγητή, σε τέτοιες περιπτώσεις, εκτείνονται συχνά σε περισσότερες σελίδες, δίνοντας άφθονες αποκαλυπτικές λεπτομέρειες ερωτικών στάσεων, θωπευτικών χορογραφιών και ερεθιστικών τεχνασμάτων. Κάποιες φορές ο συγγραφέας εντάσσει στη μυθοπλασία ακόμη πιο σκανδαλιστικά στιγμιότυπα οριακού, αποκλίνοντος ή ακραίου ερωτισμού. Ένα ζευγάρι συνουσιάζεται κάτω από τη θάλασσα, σχεδόν επιδεικτικά, με μόνη κάλυψη ένα φουσκωτό στρώμα. Μια νεαρή λολίτα αυτοϊκανοποιείται πάνω στα μεγάλα μαξιλάρια της. Πειραγμένες φωτογραφίες παρουσιάζουν πορνογραφικά θεάματα. Μια εκτροχιασμένη ποιήτρια μέσης ηλικίας περιγράφει στις επιστολές της με ανατομική ακρίβεια λεσβιακές συνευρέσεις ή τρίο με εραστές και ερωμένες, με ευρηματικές χρήσεις ερωτικών βοηθημάτων. Αν διαπράττονταν κάποιο μυστηριώδες έγκλημα στο κατάστρωμα του Μεγάλου Ανατολικού, ο Μαρτινίδης θα ήταν ο καταλληλότερος συγγραφέας για να γράψει την ιστορία της διαλεύκανσής του εν μέσω των συνήθων ενασχολήσεων των επιβατών. Όμως το ερωτικό στοιχείο δεν είναι αυτοσκοπός, ούτε υπάρχει μόνο χάριν γαργαλιστικού διανθισμού της αφήγησης. Χρησιμεύει οργανικά για τη χαρακτηρογραφία των προσώπων και την ανάδειξη των ανθρώπινων παθών, τα οποία συναρτώνται άμεσα προς τα εγκλήματα και τα κίνητρά τους. Σταθερό μοτίβο της μυθοπλασίας, που επανέρχεται με παραλλαγές σε όλα σχεδόν τα μυθιστορήματα, είναι ο ήρωας που παρασύρεται από τη γοητεία μιας μοιραίας καλλονής και εμπλέκεται εξαιτίας της σε επικίνδυνες περιπέτειες με καταστροφικές εξελίξεις. Ο ήρωας μαγεύεται με την πρώτη ματιά από τα θέλγητρα της ωραίας γυναίκας, για την οποία αναπτύσσει πολύ γρήγορα πραγματική εμμονή. Εκείνη, σχεδόν πάντοτε υστερόβουλη και με απώτερα κρυφά συμφέροντα στο μυαλό της, τον φλερτάρει ασύστολα, του παραδίνεται τάχα με θέρμη, και με τη σαγήνη της τον παγιδεύει σε ευρύτερη πλεκτάνη με αξεδιάλυτα πλοκάμια. Η γοητεία της φαμ φατάλ λίγο-πολύ αναστέλλει τις λογικές διεργασίες του ήρωα, και η τυφλή υποταγή του στην ερωτική του ορμή πυροδοτεί δυσοίωνες εξελίξεις, οδηγώντας τον σε δεινά και κακουχίες, στη φυλακή ή στον παρ’ ολίγον θάνατο. Δεν υπάρχει ασφαλής έρωτας στον κόσμο του Μαρτινίδη. Il n’y a pas d’amour heureux, και no sex is safe sex. Ακόμη και οι λίγες ευτυχισμένες σχέσεις του Αλέξη Ολμέζογλου, λόγου χάρη με την αγαπημένη του συμφοιτήτρια ή με μιαν άδολη νεαρή δημοσιογράφο που τον βοηθάει, τερματίζονται μετά από κάποιο διάστημα εξαιτίας αμοιβαίων εγωισμών και παρεξηγήσεων. Ο ήρωας μένει εντέλει μόνος στο κρεβάτι να αναπολεί τις ερωμένες του με τα ποικίλα ονόματα –Έλσα, Ηλέκτρα, Ρένα, Μάγδα, Κατερίνα– και εύχεται, σαν τον τροβαδούρο Μπερτράν ντε Μπορν, να μπορούσε να συνδυάσει τα καλύτερα χαρίσματα της καθεμιάς για να φτιάξει τη σύνθεση της τέλειας γυναίκας, το ιδεώδες θηλυκό των ονείρων του. Το ερωτικό κυνήγι αποδεικνύεται μια αιώνια άκαρπη επιδίωξη ανύπαρκτης τελειότητας. Οι μόνες ερωτικές σχέσεις, στα έργα του Μαρτινίδη, οι οποίες αφήνουν κάποια αίσθηση διαρκέστερης ευτυχίας είναι εκείνες που τελεσφορούν ανάμεσα σε ώριμους ανθρώπους στο φθινόπωρο του βίου τους. Ο Σκούρος, αργογερνώντας στο Παρίσι σαν φτωχός υπάλληλος παλαιοβιβλιοπωλείου, βρίσκει την ερωτική πλήρωση ισορροπώντας ανάμεσα σε δύο ερωμένες σε ανάλογη ηλικιακή φάση – μια παντρεμένη Γαλλίδα φαρμακοποιό και μιαν αρχαιολόγο που έμεινε όμορφη, αλλοτινή του αγάπη από την Ελλάδα. Οι ακροβατικές του περιπτύξεις, εναλλάξ με τις δύο του ντάμες, στη λιλιπούτεια σοφίτα του είναι ποτισμένες με αίσθηση χάριτος και κατάφασης των ανθρωπίνων, που λείπουν από τις παθιασμένες ολονυχτίες νεαρότερων ηρώων. Ίσως κάπως έτσι κατακτιέται, στο τέλος μακρόχρονης εμπειρίας, το όποιο ποσοστό τελειότητας μάς είναι επιτρεπτό σε τούτη τη ζωή. Η ερωτική μυθιστορία του πολύπαθου Σκούρου κλείνει λοιπόν με μιαν ευχάριστα γλυκόπικρη αίσθηση ξανακερδισμένου χρόνου. Κάπως σαν να περνούν μια νύχτα εκλεκτής ηδονής ο Πουαρό με την ερίτιμο δεσποσύνη Φράινι Φίσερ, ή ο επιθεωρητής Μαιγκρέ με τη συγγραφέα-ντετέκτιβ Τζέσικα Φλέτσερ. 7. Ο συγγραφέας που μας πρέπει Αρχιτέκτονας και καθηγητής των Καλών Τεχνών, με οξυμένη οπτική αντίληψη και εικονιστική φαντασία, ο Μαρτινίδης έχει δημιουργήσει στα αφηγήματά του δυο-τρεις εντυπωσιακές συμβολικές εικόνες, οι οποίες λειτουργούν σαν θεαματικά εμβλήματα και ορατές, χειροπιαστές επιτομές της ελληνικής εμπειρίας. Αν παρακολουθήσουμε τις οπτικές αυτές μεταφορές τη μία μετά την άλλη, σε άμεση ακολουθία, σαν τις διαφάνειες μαγικού φανού, τις βλέπουμε να αποτυπώνουν την καμπύλη ανόδου και πτώσης του ελληνικού εξευρωπαϊσμού, κατά την κρίσιμη εικοσαετία που καλύπτει ο μυθιστορηματικός χρόνος. Η πρώτη εικόνα κυριαρχεί επιβλητικά στη μεγάλη κεντρική σκηνή του Πολυτεχνείου στο μυθιστόρημα Δεύτερη φορά νεκρός. Η κατασκευαστική επιχείρηση-κολοσσός, που οργανώνει την έκθεση των έργων της στο αίθριο της σχολής, αναρτά στο κέντρο του χώρου το σήμα της: ένα πελώριο πολύεδρο από γρανίτη, κάπως σαν ακατέργαστη εκδοχή της μαύρης εξωγήινης πλάκας από την Οδύσσεια του Διαστήματος του Κιούμπρικ, το οποίο κρέμεται από τρία συρματόσχοινα πάνω από το υπερυψωμένο βήμα των ομιλητών. Δυστυχώς ένα από τα συρματόσχοινα σπάει σε ακατάλληλη στιγμή, και ο γρανιτένιος όγκος κατρακυλάει προς τα κάτω, απειλώντας να συνθλίψει τον διευθυντή της εταιρίας ή τον υπουργό. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερη αναπαράσταση της εποχής της ευμάρειας και της δήθεν εκσυγχρονιστικής ανάπτυξης, την οποία δοκίμασε η χώρα κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στο γύρισμα της χιλιετίας. Μια νεοπλουτίστικη επίδειξη, κακόγουστη και κιτς μέσα στον ογκώδη εντυπωσιασμό της, η οποία όμως είναι ανερμάτιστη και μετέωρη στο κενό, με στηρίγματα επισφαλή, έτοιμη να καταρρεύσει και να μας συντρίψει. Ο Πέτρος Μαρτινίδης σε διάλεξη, τέλη της δεκαετίας του 2000. Η δεύτερη εικόνα προκύπτει από την πλοκή του έργου Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία, ενός μυθιστορήματος το οποίο διαδραματίζεται στις μέρες της μεγάλης δόξας του Ευρωπαϊκού Κυπέλλου Ποδοσφαίρου του 2004, λίγο πριν από το απόγειο της Ελλάδας με τις φιέστες των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά προαναγγέλλει τη δυσοίωνη εποχή των αδιεξόδων και των αδειανών ταμείων που επέπρωτο να ακολουθήσει. Ο ήρωας έχει κατασπαταλήσει τη σεβαστή πατρική κληρονομιά του, όπως έκανε και το ελληνικό κράτος με τους δημόσιους πόρους κατά τις δεκαετίες της μεταπολίτευσης. Το μόνο που του απομένει είναι ένα πολυτελές αγωνιστικό αυτοκίνητο Πόρσε, το οποίο όμως εμπλέκεται σε θανατηφόρο ατύχημα και φέρει πάνω του εμφανή τα σημάδια της σύγκρουσης με το θύμα. Για να μην ανακαλυφθεί, ο ήρωας ανοίγει πελώριο όρυγμα στην αυλή του και ετοιμάζεται να θάψει την Πόρσε, το τελευταίο κατάλοιπο της αλλοτινής περιουσίας του, κάτω από το χώμα. Δεν μας θυμίζει αυτό την κατάσταση του τόπου στα πρόθυρα της οικονομικής κρίσης; Τα πάλαι ποτέ αποθέματα έχουν εξανεμιστεί, και τα εναπομένοντα κειμήλια της ευημερίας πρέπει να καταχωνιαστούν για να καλυφθεί το δημοσιονομικό έγκλημα. Η τρίτη συστοιχία συμβολικών παραστάσεων προέρχεται από το τελευταίο μέχρι στιγμής μυθιστόρημα του Μαρτινίδη, τις 17 Ώρες, τεκμήριο της παράνοιας στην οποία βυθίστηκε ο τόπος υπό το τρίτο Μνημόνιο της κυβέρνησης των παρ’ ολίγον ευρωαποστατών. Ο αποτρελαμένος εγκληματίας κρατεί όμηρο μια κοπέλα μέσα σε κιβώτιο θαμμένο κάτω από τη γη, και εκβιάζει τον ήρωα να του γράφει αλλεπάλληλα μηνύματα με εικασίες για την υπόθεση, προκειμένου η κοπέλα να μην πεθάνει από ασφυξία. Αν και η εξέλιξη της πλοκής είναι απροσδόκητη, η αρχική κατάσταση δεν μπορεί να μη φέρει στο μυαλό του αναγνώστη την ομηρεία της χώρας κατά τη διάρκεια της παρατεταμένης κρίσης του επαπειλούμενου Grexit. Μια συμμορία παραφρόνων πολιτικάντηδων κράτησε όμηρο τον ελληνικό λαό με την απειλή της οικονομικής ασφυξίας, ενώ τάχα διαπραγματευόταν το μέλλον του νομίσματος και του χρέους, το μέλλον της τροφής και της ζωής μας. Δεν υπάρχει πολλή αισιοδοξία στο μυθιστορηματικό σύμπαν του Μαρτινίδη. Η ακτίνα της ελπίδας εισέρχεται από τη χαραμάδα που ανοίγει η ίδια η μανιέρα του αστυνομικού είδους: με άλλα λόγια, η επανεμφάνιση του ήρωα-ντετέκτιβ από το ένα μυθιστόρημα στο άλλο, η ουσιαστική αφθαρσία του εν μέσω των κινδύνων, η οποία του επιτρέπει να επιβιώνει ώς το τέλος, για να επανέλθει και να επιλύσει και άλλα μυστήρια στο επόμενο έργο. Όπως ο ο Σέρλοκ Χολμς και ο Λόρδος Πήτερ Γουίμσυ, ο Φίλιπ Μάρλοου και ο καθηγητής Ρόμπερτ Λάνγκντον, ο Αλέξης Ολμέζογλου, όσες συμφορές και αν του τυχαίνουν, δεν μπορεί να σκοτωθεί. Κι αν απειλείται χίλιες φορές η ζωή και η σωματική ακεραιότητά του, στο τέλος γλιτώνει πάντα από την καταστροφή, επιζεί από τον πνιγμό και τον αργό στραγγαλισμό, από το πυρ και το αστυνομικό κυνήγι, για να βρει τη λύση και να ατενίσει ξανά το μέλλον. Κι αν δεν του μένουν καθόλου χρήματα στην τσέπη και προοπτικές στο επάγγελμά του, κατορθώνει να τα βγάλει πέρα με δουλειές του ποδαριού και ξαφνικές ευκαιρίες της τύχης, προσδοκώντας νέες συγκινήσεις και γυρίσματα της ζωής. Ο Αλέξης Ολμέζογλου, με το όνομα του Μεγαλέξανδρου και τρανταχτό τούρκικο επώνυμο, μοιάζει να ενσαρκώνει συμβολικά τη μοίρα της Ελλάδας καθώς πορεύεται, μισή αρχαιότητα και μισή Ανατολή, απένταρη και πολυτεχνίτισσα μέσα στον παγκοσμιοποιημένο χρόνο. Ολμέζογλου, δηλαδή «ο γιος του απέθαντου», ο ιδανικός ήρωας της Ελλάδας που, όσα κι αν της τύχουν, ποτέ δεν πεθαίνει. Είναι ο Μαρτινίδης ο δικός μας Ουμπέρτο Έκο; Ακόμη και αν δεν συναγωνίζεται τον μεγάλο Ιταλό, πάντως δεν υστερεί σε αφηγηματική δεξιοτεχνία και μυθοποιητική τέχνη σε σχέση με τους άλλους ακαδημαϊκούς μυθιστοριογράφους που μνημονεύθηκαν παραπάνω – την Σέιερς και τον Μπανκς, την Ντούντι ή τον Α. Μ. Ντην. Αν λεγόταν Πήτερ Μάρτινς ή Πέδρο Μαρτίνεθ, δίδασκε στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ ή της Βαρκελώνης και έγραφε αντιστοίχως στα αγγλικά ή στα ισπανικά, η διεθνής φήμη του θα ήταν εξασφαλισμένη και το αναγνωστικό του κοινό θα εκτεινόταν στις πέντε ηπείρους. Οι κριτικοί των Τάιμς, της Φιγκαρό και της Ελ Παΐς θα τον επαινούσαν ως ανανεωτικό συγγραφέα που συνδύασε με εκλεκτική επιτυχία ευρεία ποικιλία ειδολογικών συστατικών για να δώσει νέα πνοή στην αστυνομική γραφή: το κλασικό αίνιγμα του φόνου μαζί με το χιτσκοκικό σασπένς, το ακαδημαϊκό αφήγημα πλάι σε σκηνές δράσης του σκληρού περιπετειώδους θρίλερ. Θα εξήραν επίσης τη λογοτεχνικότητα της γραφής του και το πλούσιο διακειμενικό υπόστρωμα των μυθοπλασιών του. Ας είναι: τη γλώσσα μάς έδωσαν ελληνική. Πάρτε μαζί σας τα μυθιστορήματα του Πέτρου Μαρτινίδη και διαβάστε τα στις αμμουδιές του Ομήρου. Είναι μια εκλεπτυσμένη μορφή πνευματικής αντίστασης.

Σύνδεση