Ο κομμουνισμός των καθαρμάτων

Αντρέ Ζιντ, Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση, μτφρ. Βάσω Μέντζου, Ολκός, Αθήνα 2011, σελ. 215 Donald Rayfield, Οι δήμιοι του Στάλιν. Τα εκτελεστικά όργανα του κόκκινου τσάρου, μτφρ. Ρένα Χατχούτ, Μοντέρνοι Καιροί, Αθήνα 2011, σελ. 583 Orlando Figes, A People’s Tragedy: The Russian Revolution 1891-1924, Pimlico, Λονδίνο 1997, σελ. 960 «Οι άνθρωποι ποτέ δεν κάνουν το κακό τόσο απόλυτα και με τόσο ενθουσιασμό, όσο όταν για χάρη μιας θρησκευτικής πεποίθησης.» Ουμπέρτο Έκο, Το κοιμητήριο της Πράγας Από τα δύο το ένα πρέπει να συμβαίνει, τρίτη εκδοχή δεν βλέπω. Είτε, για μια ακόμη φορά, «ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη» και «οι δυνάμεις της γερασμένης Ευρώπης ενώθηκαν να κυνηγήσουν αυτό το φάντασμα»[1] είτε, το πιθανότερο, η πτώση του «Υπαρκτού» παρέχει άφθονο υλικό στους ιστορικούς και τους επιτρέπει να παρουσιάζουν ακριβέστερα τι λογής δικτατορία του προλεταριάτου «βασίλευε» στην ΕΣΣΔ, από καταβολής της. Μιλώ, βεβαίως, για το δεύτερο και το τρίτο από τα παραπάνω βιβλία (καθώς και για άλλα πονήματα περί τον Λένιν ή τον Στάλιν και τις συνθήκες ζωής στη Σοβιετική Ένωση, τα οποία πληθαίνουν συνεχώς), ενώ ο Ζιντ έγραψε το δικό του το 1935.[2] Αλλά, από τη μια, οι παραμονές του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και ο Ψυχρός Πόλεμος, στη συνέχεια, καθιστούσαν αφερέγγυες τις βαριές κατηγορίες ενάντια στη μητρόπολη του Κομμουνισμού. Και, από την άλλη, η νεολαία επέμενε να γοητεύεται από προοπτικές βίαιων επαναστατικών τομών, ό,τι και αν καταμαρτυρούσαν κάποιοι στα ινδάλματά της. Δεν γινόταν, άλλωστε, να είσαι αντιμαοϊκός ενόσω διαρκούσε ο πόλεμος του Βιετνάμ ή να είσαι αντικομμουνιστής ενόσω, εδώ, είχαμε ξερονήσια εξορίστων και πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, μέχρι το 1963-64, και Χούντα συνταγματαρχών μεταξύ 1967-74. Ο καθένας, υποθέτω, επιθυμεί να ζει σε κοινωνίες όπου επικρατούν απόλυτη δικαιοσύνη και πλήρης ελευθερία. Το ζήτημα είναι τι γίνεται εάν, για κάποιο λόγο, πρέπει να αποδεχθούμε ένα κρίσιμο «σκόντο» στη μια ή την άλλη. Να ανασταλούν απολύτως και οι δύο, σε συνθήκες δικτατορίας λ.χ., δεν φαντάζομαι να το προτιμούν πολλοί. Σε περιόδους ειρήνης και κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, όμως, η επιλογή του «σκόντου» στη δικαιοσύνη, ώστε να παραμένει η ελευθερία, διαφοροποιεί μια δημοκρατική αριστερά από μια αριστερά του ολοκληρωτισμού. Η οποία, με πρόταγμα την απόλυτη δικαιοσύνη, αποδέχεται αλγεινές καταστολές της ατομικής ελευθερίας. Όπως στο ανέκδοτο με τα προσκοπάκια που, για να κάνουν «καλή πράξη», σπρώχνουν όλα μαζί να περάσουν κάποια γηραιά κυρία στο απέναντι πεζοδρόμιο, ενώ η κυρία δεν επιθυμεί να περάσει απέναντι! Το κωμικό της ιστορίας συμπίπτει με το τραγικό της, στην ακλόνητη βεβαιότητα των προσκόπων ότι η καλή τους πράξη υπερέχει των προσωπικών προτιμήσεων της κυρίας. Όταν, όμως, «νόμος είναι το δίκιο του προσκόπου», εκτός από τη διαδρομή της η κυρία χάνει και το δικαίωμα να μέμφεται την ανεπιθύμητη παρέκκλιση. Κάτι τέτοιο αναδεικνύουν τα τρία παραπάνω βιβλία, σε περίπου συνεχόμενη αφήγηση: τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν εν ονόματι της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, σε μια κοινωνία που, έτσι, κατέληξε να πάσχει χειρότερα, τόσο από ελευθερία όσο κι από δικαιοσύνη. «Οσοδήποτε ισχυρό, το κράτος δεν μπορεί να διαμορφώσει έναν λαό καλύτερων και ίσων ανθρώπων. Όλο ό,τι μπορεί να κάνει είναι να αντιμετωπίζει τους πολίτες του με ισότητα και να πασχίζει να εξασφαλίσει το πώς οι ελεύθερες δραστηριότητές τους θα στοχεύουν στο γενικό καλό». Αυτή είναι μια από τις καταληκτικές διαπιστώσεις της μελέτης του Ορλάντο Φάιτζες. Και πολύ σπάνια, νομίζω, βιβλίο 824 σελίδων (χωρίς τις υποσημειώσεις) μπορεί να αποτελέσει τόσο συναρπαστικό ανάγνωσμα. Ο Φάιτζες δεν είναι Μαρκ Μαζάουερ σε αφηγηματική ικανότητα, μα βρίσκεται πολύ κοντά. Ούτε υπόδειγμα εντιμότητας είναι, αφού κατηγορήθηκε ότι έγραψε με ψευδώνυμο κριτικές που αξιολογούσαν το έργο του ως άκρως σημαντικότερο άλλων. Ωστόσο, Η Τραγωδία ενός λαού, γραμμένη το 1997 από κάποιον που γεννήθηκε το 1959, συνιστά εντελώς αξιοθαύμαστη επίδοση. Πολλώ μάλλον όταν ένας σπουδαίος, φιλοκομμουνιστής ιστορικός, όπως ο Έρικ Χόμπσμπαουμ, δηλώνει για το βιβλίο: «Μας βοηθά περισσότερο από κάθε άλλο να κατανοήσουμε τη ρωσική επανάσταση». Το πρώτο κεφάλαιο αρχίζει εντελώς μυθιστορηματικά, με την Πετρούπολη του 1913 να ετοιμάζεται να γιορτάσει τα 300 χρόνια βασιλείας των Ρομανόφ. (Λίγο σαν τη γιορτή στο σαλόνι της Άννας Πάβλοβνας, με την οποία αρχίζει το Πόλεμος και Ειρήνη του Τολστόι, μα με μεγαλύτερα πλήθη και την πρωτόγνωρη, για τη Ρωσία της εποχής, ηλεκτρική φωταγώγηση των Χειμερινών Ανακτόρων!). Χωρίς κανέναν εξωραϊσμό κατόπιν, ως προς τον δεσποτισμό, την αγραμματοσύνη ή τις δεισιδαιμονίες που πρυτάνευαν πίσω από τους «εκσυγχρονισμένους» εορτασμούς για τον «λαοφιλή Τσάρο», τα δυο πρώτα μέρη ανατρέχουν σε διάφορα επεισόδια παλαιότερων ρήξεων, καταδεικνύοντας την υποφώσκουσα κρίση της τσαρικής εξουσίας, από το 1891 ως το 1913 και το 1917. Αναλύουν τη στροφή στον αυταρχισμό που ο Νικόλαος Β΄, και ο πατέρας του Αλέξανδρος Γ΄, έκαναν μετά τη δολοφονία του μεταρρυθμιστή Αλέξανδρου Β΄, κι αναδεικνύουν την αντίφαση ενός καθεστώτος το οποίο, παρά τις επαναστατικές θύελλες και τα τεχνολογικά επιτεύγματα μεταξύ 19ου και 20ού αιώνα, επέμενε να κυβερνά μια απέραντη αυτοκρατορία όπως οι Τσάροι του 17ου αιώνα. Με περιφρόνηση προς τα σχηματιζόμενα αστικά στρώματα και τοπικούς κυβερνήτες που, μιμούμενοι τον Τσάρο, διοικούσαν τις επαρχίες τους με ανάλογα σιδερένια πυγμή. Συναρπαστικά σε αναφορές, τα δυο πρώτα μέρη του βιβλίου βεβαιώνουν το προφανές: ότι θα άξιζε στον Νικόλαο Β΄ ένα παράσημο Λένιν για τη συμβολή του στην κατάρρευση του καθεστώτος και την καλλιέργεια των προϋποθέσεων θριάμβου των Μπολσεβίκων! Ο περίφημος «αδύναμος κρίκος» της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας δεν έσπασε μόνο χάρη στις διεισδυτικές αναλύσεις και τα στρατηγήματα του Λένιν. Έσπασε και χάρη στις δεισιδαιμονίες και την επιμονή του Νικόλαου να τρέφει τον λαό με τον μύθο του Ιβάν Σουζάνιν (του χωρικού που το 1613 έσωσε τον τότε Τσάρο, παραπλανώντας ένα στρατιωτικό απόσπασμα εισβολέων Πολωνών) και να βάζει να παίζεται παντού η σχετική όπερα του Γκλίνκα Μια ζωή για τον Τσάρο. Ο Ιωσήφ Στάλιν, ο Λαβρέντι Μπέρια με την κόρη του Στάλιν, Σβετλάνα, στην ντάτσα του Στάλιν στο Σότσι. Φωτ. αγνώστου, 1936 ή 1937. Το τρίτο μέρος γίνεται, έτσι, ακόμη πιο ενδιαφέρον, καθώς καταπιάνεται με την περίοδο του Φεβρουαρίου 1917 ως τον Μάρτιο του 1918. Δηλαδή με μια περίοδο την οποία διεξέρχονται εν συντομία άλλες σχετικές ιστορίες. Αντίθετα, στον Φάιτζες η ιστόρηση των γεγονότων αυτής της σύντομης περιόδου πιάνει όσο η ιστόρηση των προδρομικών φάσεων ή όσο εκείνη του εμφυλίου πολέμου και της συγκρότησης του σοβιετικού κράτους (1918-24), η οποία ακολουθεί στο τέταρτο και τελευταίο μέρος. Η φράση: «όλα άρχισαν με το ψωμί», πολύ μυθιστορηματικά και πάλι, αρχίζει να διεκτραγωδεί τις πρώτες σποραδικές συγκρούσεις ενός «ένδοξου Φεβρουαρίου». Η έλλειψη ψωμιού, για τα φτωχότερα στρώματα της Πετρούπολης, συνδυάζεται με τις φιλελεύθερες τάσεις της φρέσκιας αστικής τάξης και τις αξιώσεις ισότητας των φύλων, στην πρόσφατα καθιερωμένη Ημέρα της Γυναίκας (23 Φεβρουαρίου, για τη Ρωσία). Κοινές πορείες γυναικών - φοιτητών (οι οποίοι είχαν παράδοση εξεγέρσεων, από το 1891), συμμετοχή φτωχών εργατών από τα περίχωρα και δισταγμοί των στρατιωτών να μακελέψουν το πλήθος, όπως στο πολυθρύλητο αιματοκύλισμα του 1905, υποχρεώνουν ένα καθεστώς απολυταρχίας να συμβιβαστεί σε συνταγματική μοναρχία. Στις σελίδες του Φάιτζες παρακολουθεί κανείς αυτές τις εξελίξεις σαν να τρέχει, ο ίδιος, μια στο οχυρό Πέτρου και Παύλου –στη «ρωσική Βαστίλη»– και μια στις διαβουλεύσεις της Δούμας, μια σε συναντήσεις στο σπίτι του Μαξίμ Γκόρκι και μια στη λεωφόρο Νέφσκι, με τα πλήθη να γιγαντώνονται κι έναν αέρα δημοκρατίας να αιφνιδιάζει τους πάντες. Όσους ονειρεύονταν τη δημοκρατία καθώς και όσους την απεχθάνονταν. Μεταξύ των τελευταίων, ο τσαρικός κι ο μπολσεβίκικος αυταρχισμός δίνουν τον τελικό τόνο στη σύγκρουση. Ο Λένιν (τον οποίο ο Φάιτζες παρουσιάζει περίπου όπως ο Μισέλ Ονφρέ τον Απόστολο Παύλο στο Εγχειρίδιο αθεολογίας[3]) φαίνεται να έχει εμπεδώσει όλη την έπαρση των Μαρξ και Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο –πως ο μόνος σωστός σοσιαλισμός είναι του δικού τους κόμματος, των Γερμανών εργατών, και κάθε άλλος σοσιαλισμός είναι «ουτοπικός», «αντιδραστικός», «αστικός», άρα κατάπτυστος. Δεν έχει εμπεδώσει, όμως, την εδραία προϋπόθεση για τους συγγραφείς του Μανιφέστου: την αναπτυγμένη βιομηχανία, την εγγραμματοσύνη και τη δημοκρατική συνείδηση των προλεταρίων. Έτσι ώστε, ως η έσχατη απελευθερούμενη τάξη, να επιφέρουν την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Σε μια Ρωσία με χωρικούς που δεν έχουν βγει εντελώς από την κατάσταση του δουλοπάροικου, που παραμένουν αναλφάβητοι ή διατηρούν πρωτόγονα έθιμα (όπως η δημόσια διακόρευση της νύφης), ο Λένιν απαιτεί πλήρη εξουσία των Σοβιέτ. Μοιραία, εκείνο από τα συνθήματά του που αποδίδει περισσότερο είναι το: «κάντε πλιάτσικο σε όσους πλιατσικολογούσαν» – «loot the looters». Ως ένθερμοι λενινιστές, έτσι, αναδεικνύονται κυρίως οι άνθρωποι του υποκόσμου, αφού ήδη διαθέτουν πείρα στα πλιάτσικα. Η βλακώδης ακαμψία του Τσάρου κατάφερε να στρέψει εναντίον του την πλειονότητα του ρωσικού λαού (μέχρι κι ένα μέρος του κλήρου), ενώ η ευφυής προσαρμοστικότητα του Λένιν κατάφερε να φέρει στην εξουσία τη μειοψηφία αυτής της πλειονότητας, παραμερίζοντας κάθε συνετή μετριοπάθεια. Πρώτος και καλύτερος εναντίον των συμβιβασμών με σοσιαλδημοκράτες σαν τον Κερένσκι, ο Τρότσκι. Ο οποίος τους απηύθυνε και την περίφημη, έκτοτε, ρήση: «Ο ρόλος σας εξαντλήθηκε, καιρός να πεταχτείτε στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας»! Δυστυχώς, ο σκουπιδοτενεκές της ιστορίας δεν γεμίζει τόσο εύκολα με οτιδήποτε. Γεμίζουν όμως εύκολα, με αυτή την αντίληψη, λάκκοι με πτώματα. Ο άγριος εμφύλιος που ξεκίνησε εκείνες τις ημέρες δεν έπαψε να γεμίζει έκτοτε νεκροταφεία ή Γκούλαγκ. Θερίζοντας υπερασπιστές του Τσάρου όσο και τους πιο αξιόλογους από τους ηγέτες της αντιπολίτευσης. Η κατάληξη είναι σαφής: το καθεστώς του Τσάρου έπρεπε να καταπέσει. Με τη διεφθαρμένη γραφειοκρατία, τους τυραννικούς στρατιωτικούς, τους δεισιδαίμονες συμβούλους και τους βαθιά καθυστερημένους αγρότες, παρέμενε στον 17ο αιώνα ενώ, ταυτόχρονα, με την ακτινοβολία των Ρώσων καλλιτεχνών, τα πρώτα εργοστάσια και την αστική ανάπτυξη, συμπορευόταν με την υπόλοιπη Ευρώπη στον 20ό αιώνα. Αυτή η αντίφαση θα λυνόταν, κάποια στιγμή, και χωρίς τις επιταχύνσεις που επέφερε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Μα η λύση του Λένιν, με την εξουσία στα Σοβιέτ και τα Σοβιέτ να εγγράφουν μαζικά μέλη που ποτέ τους δεν είχαν ακούσει λέξεις όπως «πολιτική» ή «σοσιαλισμός», έλυσε την αντίφαση υπέρ του 17ου αιώνα – όχι υπέρ του 20ού κι ακόμη λιγότερο υπέρ του μέλλοντος της ανθρωπότητας. Έστω και αν ένα σημαντικό μέρος της ανθρωπότητας πίστεψε για δεκαετίες, ιδίως με τη Μεγάλη Ύφεση του 1929, πως εκεί παιζόταν η επίλυση κάθε κοινωνικής αδικίας. Η μαζική άνοδος ανίδεων αγροτών στα κλιμάκια εξουσίας και η παντελής απουσία δημοκρατικής κουλτούρας στη Ρωσία βοήθησαν, σίγουρα, στην κατίσχυση των Μπολσεβίκων. Κατέστησαν όμως τους Ρώσους θύματα της επιτυχίας που είχε η επανάστασή τους, όσο και πρωταγωνιστές της τραγωδίας της. Ο Φάιτζες κλείνει την πολυσέλιδη μελέτη του διερωτώμενος κατά πόσο το όνομα του Στάλιν θα περιλαμβανόταν σήμερα στη ρωσική ιστορία, εάν το εγκεφαλικό του Λένιν δεν τον εμπόδιζε να μιλήσει στο Συνέδριο του 1923. Ίσως τότε ο Στάλιν δεν γινόταν Γενικός Γραμματέας κι ακολουθούσαν πολύ λιγότερο αιμοσταγείς αντιπαραθέσεις, για το αν η Νέα Οικονομική Πολιτική απαιτεί εξοντωτικούς ρυθμούς εκβιομηχάνισης ή αν μπορεί να συμβαδίσει με περιθώρια ελεύθερης αγοράς στην αγροτική παραγωγή. Αλλά αυτό είναι θεολογική εικασία, όχι ιστορική. Ο σταλινισμός κατέστη μοιραία εξέλιξη του λενινισμού, καθώς πλήθη από νέα κομματικά στελέχη επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις λαμπρές σελίδες του 1917, εξοντώνοντας αντεπαναστάτες – δηλαδή εξοντώνοντας τα μεν τα δε, από ένα σημείο και πέρα. Ακριβώς σε αυτό το σημείο επισκέπτεται τη Σοβιετική Ένωση ο Αντρέ Ζιντ, το 1935, και σε αυτή την καμπή της επανάστασης του 1917 αναφέρεται το καλογραμμένο (και πολύ καλά μεταφρασμένο στα ελληνικά) βιβλίο του. Αλλά δεν πρόκειται για τις καλλιεπείς ταξιδιωτικές εντυπώσεις ενός προοδευτικού ευρωπαίου συγγραφέα, ήδη διάσημου από μελέτες και μυθιστορήματα (όπως Ο Ανηθικολόγος, Η Στενή Πύλη ή Οι Κιβδηλοποιοί), ο οποίος προσκαλείται στη Σοβιετική Ένωση, εξετάζει τι οικοδομείται εκεί και δεν το βρίσκει του γούστου του. Πρόκειται για τη μαρτυρία ενός έντιμου ανθρώπου, που έχει έρθει σε ρήξη με τον πουριτανισμό των ευρωπαϊκών σαλονιών, μαχόμενος υπέρ μιας απόλυτης διανοητικής εντιμότητας, κι ο οποίος πηγαίνει στη Σοβιετική Ένωση με τις καλύτερες των προθέσεων, για να επιστρέψει στη Γαλλία με τις βαθύτερες των απογοητεύσεων. Εντούτοις, τα κείμενα που απαρτίζουν το βιβλίο («Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση», «Διορθώσεις στο Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση» και μερικά αποσπάσματα από το «Ημερολόγιο Πορείας») δεν αρνούνται τα «εξαιρετικά πράγματα» που έχει συναντήσει στο ταξίδι του. Δεν εννοεί, όμως, να παραβλέψει τα «κάκιστα». Ανάμεσα στις αλήθειες που, εκείνη την εποχή, λέγονταν με μίσος για τον κομμουνισμό και τα ψέματα που λέγονταν από αγάπη, ο Ζιντ επιλέγει και την αγάπη και την αλήθεια. «Η επιθυμία να μείνουμε συνεπείς με τον εαυτό μας εμπεριέχει πολύ συχνά τον κίνδυνο να είμαστε ανειλικρινείς», επισημαίνει στον πρόλογο, και νομίζω πως πρόκειται για την πιο κρίσιμη διάγνωση του βιβλίου. Για να μείνει κανείς συνεπής με ό,τι πρέσβευε σε εποχές ελλιπούς ενημέρωσής του, επιμένει να παραβλέπει τις θηριώδεις μεταστροφές των ινδαλμάτων του όσο και τις θηριωδίες τους. Ο Ζιντ δεν το κάνει. «Αν έσφαλα στην αρχή, το καλύτερο είναι να αναγνωρίσω όσο γίνεται νωρίτερα το λάθος μου», σημειώνει αμέσως. Και όλο του το βιβλίο διέπεται από την έφεση να ανατάξει, όσο περνά από το χέρι κι από την πένα του, τις συνθήκες που ωθούν τη Σοβιετική Ένωση να εξοκέλλει πλησίστια στη Βαρβαρότητα ενώ είχε σαλπάρει προς τον Σοσιαλισμό (για να θυμηθώ τους προφητικούς όρους της Ρόζας Λούξεμπουργκ). Η φράση που συνοψίζει όλη την κριτική του βιβλίου και τις συνθήκες που συνάντησε ο Ζιντ, στο μέσον της σταλινικής περιόδου, είναι: «Γεμάτος ενθουσιασμό και πίστη, είχα έρθει να θαυμάσω έναν καινούργιο κόσμο, και, για να με γοητεύσουν, μου πρόσφεραν όλα τα προνόμια που απεχθανόμουν στον παλιό»[4]. Στην παρέα κομματικών αξιωματούχων και συγγραφέων που συνοδεύουν τον διαπρεπή προσκεκλημένο εκείνος αναγνωρίζει μια νέα κυρίαρχη τάξη, η οποία «δεν πρόλαβε να βγει από την αθλιότητα και περιφρονεί κιόλας τους εξαθλιωμένους». Καθώς δεν περιορίζεται σε όσα επισήμως θέλουν να του δείξουν, κάνει ό,τι είχε κάνει το 1926 στο Κονγκό, όπου τον πήγαν να θαυμάσει τις προόδους των γαλλικών επιχειρήσεων κι επέστρεψε στηλιτεύοντας όλη τη γαλλική αποικιοκρατία. Ομοίως, στην ΕΣΣΔ, παρακάμπτει την επίσημη ξενάγηση και επιδίδεται σε προσωπική έρευνα. Καταγράφει, έτσι, ανεγέρσεις νέων διαμερισμάτων στα οποία: «για να μην ονομαστεί κάποιος χώρος δωμάτιο υπηρέτριας, η υπηρέτρια κοιμάται στο διάδρομο»! Ή διαπιστώνει πως «μόνο η εγγραφή στο κόμμα εξασφαλίζει δουλειά και μισθό, αλλά απαιτεί τέλεια υποταγή στο δόγμα και ευλυγισία στην κολακεία». Μιλά με ενθουσιασμό, βεβαίως, για τα κέντρα νεότητας, τα κολυμβητήρια ή τα θέατρα, όπου πλήθη χαρούμενων κι αισιόδοξων νέων αποκτούν πρόσβαση σε άθληση και καλλιέργεια, που ποτέ πριν δεν υπήρχε η δυνατότητα να έχουν. Διακρίνει, όμως, ότι πολλή από τη μόρφωση είναι μαύρη προπαγάνδα ενάντια στις άλλες χώρες της Ευρώπης (για όσα δήθεν στερούνται οι λαοί τους σε σχολεία ή δημόσια μέσα μεταφοράς), ενώ η όποια κριτική σκέψη προσανατολίζεται μόνιμα στο κατά πόσο μια πράξη, ένα έργο ή κάποια θεωρία είναι ή δεν είναι συμβατά με την «ιερή γραμμή» του κόμματος. «Το να αρχίσεις να σκέφτεσαι από μόνος σου σημαίνει ότι έγινες αντεπαναστάτης – είσαι ώριμος για τη Σιβηρία», σημειώνει παρακάτω. Κίεβο, 1919. Μετά την απόσυρση του Κόκκινου Στρατού, ξεθάβονται τα πτώματα των θυμάτων της Τσεκά, στον αριθμό 5 της οδού Sadovaïa, όπου είχε την έδρα της. Η φωτογραφία είναι παρμένη από τον τόμο Στεφάν Κουρτουά κ.ά., Η Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού. Ακόμα, ενώ επικροτεί από καρδιάς την προσπάθεια «παντελούς εξάλειψης του αναλφαβητισμού, κατά το έτος 1936-37, για τα τέσσερα εκατομμύρια εργατών», δεν παραβλέπει πως η ίδια ακριβώς εξαγγελία είχε γίνει και το 1923, εν όψει της δέκατης επετείου από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ούτε ξεχνά την ομολογία του Λουνατσάρσκι, πως λειτουργούν στο νέο καθεστώς 50.000 δημοτικά σχολεία, ενώ λειτουργούσαν 62.000 στο παλαιό. Με απίστευτη διορατικότητα μάλιστα, για την εποχή και τη διάρκεια του ταξιδιού του, διαπιστώνει πως ό,τι έδωσε η επανάσταση σε συντροφικότητα και σε έφεση προόδου εκπίπτει, ήδη, σε έφεση για κέρδη, από μια: «αριστοκρατία της συντηρητικής σκέψης και του κομφορμισμού, η οποία στην επόμενη γενιά θα γίνει αριστοκρατία του χρήματος. Διότι, ενώ δεν υπάρχουν πια τάξεις στη Σοβιετική Ένωση, υπάρχουν φτωχοί. Πολλοί φτωχοί, πάρα πολλοί». Κι αυτή η πρόβλεψη, την οποία ο Ζιντ κάνει στη σταλινική Ρωσία, δεν έπαψε να επαληθεύεται και στη Ρωσία του Χρουστσόφ ή του Μπρέζνιεφ, μέχρι τη σημερινή Ρωσία του Πούτιν. Αυτό διαπιστώνει και το ογκώδες πόνημα του Ντόναλντ Ρέιφιλντ. Ξεκινώντας από την ανάρρηση του Στάλιν στην εξουσία, εξετάζει πολύ αναλυτικά τις βιογραφίες των ηγετών της αστυνομίας του, από τον Φελίξ Ντζερζίνσκι μέχρι τον Λαβρέντι Μπέρια. Καταγράφει επιμελώς τα ρεκόρ του καθενός, σε εκτελέσεις ή εκτοπισμούς, για να καταλήξει στο ότι: «και στη σημερινή Ρωσία, οποιοσδήποτε ειλικρινά δημοκρατικός πολιτικός ή δημοσιογράφος δεν έχει μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής από όσο όταν κυβερνούσαν οι Μπολσεβίκοι». Μολονότι αυτό το βιβλίο δεν διαθέτει το ύφος των δυο προηγουμένων (είτε γιατί ο συγγραφέας του επιμένει με εμπάθεια σε ιστορικές λεπτομέρειες είτε γιατί η μετάφραση τον έχει αδικήσει), αποτελεί συνέχειά τους ως προς την ιστορική εξέλιξη. Για να πάρει τα πράγματα με τη σειρά, διατρέχει σύντομα τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, ως τον θάνατο του Λένιν, ώστε να αναδείξει τη σχέση Στάλιν-Ντζερζίνσκι. Δεν παραλείπει να τονίσει τη λιτή ζωή και την ανιδιοτελή αφοσίωση του Ντζερζίνσκι ή το πώς έδωσε μια σχεδόν ιπποτική εικόνα «ξίφους και φωτιάς» στις εκκαθαρίσεις τις οποίες πραγματοποίησε η Τσεκά («Έκτακτη Επιτροπή» κι αργότερα Κα-Γκε-Μπε) υπό τη διεύθυνσή του, ώστε να εδραιωθεί το νέο καθεστώς. Σημειώνει όμως ότι «από το 1917 ως το 1927, σαν πιστό σκυλί του Λένιν, ο Ντζερζίνσκι έκανε περισσότερα από τον Στάλιν για την επαναστατική ενότητα, αλλά πήρε το μέρος του Στάλιν όταν χρειάστηκε να γίνουν επιλογές ανάμεσα σε φατρίες». Ο αναγνώστης του Ρέιφιλντ μαθαίνει επίσης ότι ο Ντζερζίνσκι απέσπασε τον θαυμασμό πολλών σημαντικών ανθρώπων, με κορυφαίο ίσως τον Μαγιακόφσκι, ο οποίος συμβούλευε τους νέους να ακολουθήσουν, χωρίς δισταγμό, «το πρότυπο του σύντροφου Ντζερζίνσκι»! (Κι ηχεί πολύ δυσάρεστο σε όποιον αγαπά την ποίηση του Μαγιακόφσκι, διότι άλλο να θες, ως πρωτοποριακός ποιητής, να épater les bourgeois –να «καταπλήξεις τους αστούς»– κι άλλο να θες να τους εξοντώσεις). Στην Τσεκά του Ντζερζίνσκι αποδίδει ο Ρέιφιλντ και την απόφαση για τη σφαγή της τσαρικής οικογένειας, τον Ιούλιο του 1918 (κάτι που ο Φάιτζες απέδιδε αμεσότερα στον Λένιν). Το σίγουρο είναι πως σ’ αυτόν στηρίχθηκε ο Στάλιν για την υποβάθμιση των Τρότσκι, Κάμενεφ και Ζινόβιεφ. Η οποία εξελίχθηκε σύντομα σε εκδίωξη του πρώτου (μέχρι τη δολοφονία του, το 1948, από τον Ραμόν Μερκαδέρ κι από τους σταλμένους στο Μεξικό ανθρώπους του Μπέρια) και σε καταδίκη των άλλων, στις δίκες της Μόσχας το 1935-36. Προηγουμένως, το 1928, ο θάνατος του Ντζερζίνσκι φέρνει στην υπηρεσία του Στάλιν έναν άλλον Πολωνό, τον Βιατσεσλάβ Μενζίνσκι, λιγότερο ανιδιοτελή μα εξίσου αιμοδιψή. «Ο ρόλος του Μενζίνσκι στο λιμό του 1931-33», γράφει ο Ρέιφιλντ, «τον καθιστά υπεύθυνο για περισσότερους θανάτους απ’ όσους μπορεί να αποδώσει κάποιος στον Ντζερζίνσκι, στον Γιάγκοντα, στον Γεζόφ ή στον Μπέρια». Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτει, οι αριθμοί των θανάτων είναι απίστευτοι. Τίμημα μιας «κολεκτιβοποίησης» που άλλοτε προωθείται με αυταρχισμό και άλλοτε μαλακώνει, κατόπιν άνωθεν εντολών, ενοχοποιώντας όσους ως τότε την προωθούσαν αυταρχικά! Μεταξύ αρχηγίας Μενζίνσκι και αρχηγίας Γιάγκοντα (1932-35) οργανώνονται στη Μόσχα διάφορες συναντήσεις Ευρωπαίων με Ρώσους συγγραφείς. Ο Αραγκόν, ο Μπρεχτ, ο Μπέρναρντ Σο και ο Ρομέν Ρολάν δείχνονται εξαιρετικά εύπιστοι στις εξηγήσεις του Στάλιν για το αναγκαίο των μαζικών διώξεων αντιφρονούντων. Άλλοι, όπως ο Αντρέ Μαλρό και ο Αντρέ Ζιντ, επιστρέφουν για να τις καταγγείλουν. Αυτές οι διώξεις φτάνουν σε παροξυσμό την ίδια περίπου εποχή που ο Χίτλερ εξοντώνει την πτέρυγα των φαιοχιτώνων του Ερνστ Ρεμ και την εσωτερική του αντιπολίτευση, το καλοκαίρι του 1934, στη «νύχτα των μεγάλων μαχαιριών». Μόνο που οι σταλινικές διώξεις διαρκούν πολύ παραπάνω και, πέρα από το γκροτέσκο θέατρο με τις δίκες της Μόσχας, αριθμούν πλήθη θυμάτων. Δίνοντας μάλιστα την ευκαιρία να αναδυθεί ένας νέος «δήμιος του Στάλιν», ο Νικολάι Ιβάνοβιτς Γεζόφ – τελευταίος πριν τον Μπέρια. Το κλίμα που βγαίνει από τις σελίδες του Ρέιφιλντ, γι’ αυτή την περίοδο νέων εκκαθαρίσεων, είναι πολύ πιο ζοφερό από το κλίμα μελαγχολίας, απογοήτευσης και επιφυλάξεων για ένα τέτοιο Σοσιαλισμό, στις σελίδες του Ζιντ. Ο Ρέιφιλντ, εξάλλου, δεν γράφει παράλληλα με τα γεγονότα. Γράφει δεκαπέντε χρόνια μετά την κατάληξη του «Υπαρκτού», διαθέτοντας νέα στοιχεία. Αλλά όταν μαθαίνουμε ότι, αμέσως μετά τον θάνατο του Στάλιν, ο Μπέρια απελευθέρωσε ενάμιση εκατομμύριο κρατούμενους των Γκούλαγκ, στην προσπάθεια να περάσει ως αναμορφωτής και να γλιτώσει από το τέλος που του ετοίμαζαν οι Μαλένκοφ και Χρουστσόφ, δεν χρειάζονται πολλά άλλα στοιχεία για να τεκμηριωθεί ο σταλινικός ζόφος. Υπήρχε, εν τέλει, τόσο κομμουνιστικό πνεύμα στην ΕΣΣΔ, όσο πνεύμα χριστιανισμού στην παπική οικογένεια των Βοργία. «Κι ενώ η ανθρωπότητα μένει ακόμα σοκαρισμένη από τη ναζιστική θηριωδία του ολοκαυτώματος, η γενοκτονία των Ρώσων αγροτών από τον Στάλιν και τους δημίους του», επισημαίνει ο Ρέιφιλντ, «εξακολουθεί να καταδικάζεται με μουρμουρητά». Μια τέτοια σύγκριση δεν τη συναντά κανείς μόνο στον Ρέιφιλντ. Ακόμη πιο τολμηρά, ο Ζιντ σημείωνε στην Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση: «Αμφιβάλλω αν σε άλλη χώρα σήμερα, ακόμη και στη Γερμανία του Χίτλερ, το πνεύμα είναι λιγότερο ελεύθερο, πιο υποταγμένο, πιο τρομοκρατημένο, πιο δουλοπρεπές». Ακριβέστερος ο Φάιτζες, σημειώνει στη δική του μελέτη: «Υπάρχει μια κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στον καινούργιο άνθρωπο που ήθελε να διαμορφώσει ο κομμουνισμός και στην ευγονική του Τρίτου Ράιχ. Το πρόγραμμα των Μπολσεβίκων βασιζόταν στα ιδεώδη του Διαφωτισμού –ξεκινούσε από τον Καντ, όσο κι από τον Μαρξ– πράγμα που κάνει τους δυτικούς φιλελεύθερους, ακόμη και σε εποχή μεταμοντερνισμού, να το βλέπουν με κατανόηση, έστω κι αν δεν συμμερίζονται τους πολιτικούς του στόχους. Ενώ οι ναζιστικές προσπάθειες, να βελτιώσουν το ανθρώπινο είδος με ευγονισμούς και γενοκτονίες, έφτυναν κατά πρόσωπο τον Διαφωτισμό και προκαλούν τη βδελυγμία μας»[5]. Πράγματι, «ακόμη και σε εποχή μεταμοντερνισμού», αυτή η κρίσιμη διαφορά παραμένει, θα έλεγα κλείνοντας. Αλλά ενώ είναι αναμενόμενο, για οποιοδήποτε καθεστώς, να διώκει τους εχθρούς του, όταν πρόκειται για «λαϊκό καθεστώς» και οι διώξεις αφορούν εκατομμύρια εκτελέσεις ή εκτοπίσεις, απορεί κανείς για το ποιος ακριβώς είναι αυτός ο «λαός», τον οποίο το λαϊκό καθεστώς υπερασπίζεται; Χωρίς καμιά αμφιβολία, υπήρξαν πλήθη ανιδιοτελών και ευγενών ανθρώπων, που αφοσιώθηκαν μέχρι θανάτου στα κομμουνιστικά ιδεώδη – για έναν καλύτερο κόσμο, ειρηνικό, ορθολογικό, δημιουργικό κι απαλλαγμένο από την εκμετάλλευση ή την καταπίεση. Αλλά όλοι αυτοί, και παλιότερα και σήμερα, θα αδυνατούσαν να επιφέρουν οποιαδήποτε επαναστατική ρήξη στις κοινωνίες της εκμετάλλευσης εάν δεν είχαν τη βοήθεια ενός άλλου πλήθους, από αδίστακτους, κρυψίνοες, φανατικούς ή πρόθυμους για κάθε αναγκαία βρώμικη δουλειά – δηλαδή τη βοήθεια ενός πλήθους καθαρμάτων. Κι αν η ρήξη πετύχαινε, δεν μοιάζει πιθανό πως τα καθάρματα θα έσπευδαν να παραιτηθούν, λέγοντας: «βοηθήσαμε όσο χρειαζόταν η βία, ας αναλάβουν τώρα οι έντιμοι και οι συνετοί». Μάλλον αυτά θα γίνονταν ηγέτες του νέου καθεστώτος – ενός καθεστώτος καθαρμάτων. Άρα, η επιτυχία κάθε βίαιης επαναστατικής ρήξης, αδύνατη δίχως την αρωγή καθαρμάτων, καταλήγει άσκοπη αφού αυτά κυριαρχούν εν τέλει. Στο σύστημα του καπιταλισμού, καθώς ο ρόλος των καθαρμάτων είναι θεσπισμένος (χρηματιστήρια, μονοπώλια, τράπεζες κ.λπ.), προβλέπονται τουλάχιστον και λειτουργούν, όσο άθλια ή μεροληπτικά κι αν λειτουργούν ή όσο φρικτές αδικίες κι αν παραβλέπουν, ορισμένοι μηχανισμοί περιορισμού της καθαρματοσύνης. [Δημοσιεύθηκε στο τχ. 18, Μάιος 2011]. [1] Μαρξ-Ένγκελς, Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, εκδ. Α. Παπακώστα, Αθήνα 1963, σ. 35. [2] Κυκλοφόρησε στις εκδόσεις Gallimard, για να συμπληρωθεί το 1937, στις ίδιες εκδόσεις. [3] Βλ. δεύτερη ενότητα του τρίτου μέρους, σ. 165-174 στο πρωτότυπο, éd. Grasset, Παρίσι 2005. [4] Βλ. σ. 157, τα πλάγια είναι του Ζιντ. [5] Βλ. σ. 733, τα πλάγια είναι του Φάιτζες.

Ο κομμουνισμός των καθαρμάτων

Σύνδεση